Voorbij de gasdroom: onze ongezonde relatie met Rusland

Trots als een pauw keerde toenmalig CDA-premier Jan Peter Balkenende in november 2007 terug uit Moskou. Niet alleen was hij op het Kremlin met veel pracht en praal ontvangen door president Vladimir Poetin zelf, ook had hij een miljardencontract op zak: de Gasunie en het Russische staatsbedrijf Gazprom waren onder zijn toeziend oog overeen gekomen dat de Gasunie deel zou gaan nemen aan Nord Stream, een gaspijplijn die Rusland en West-Europa via de Oostzee met elkaar zou gaan verbinden. In Den Haag klonk kritiek: Balkenende zou gasleveranties belangrijker vinden dan de mensenrechten. Tegenover de Amerikaanse ambassadeur sprak hij in de die dagen onder vier ogen de kritiek met klem tegen, zo werd later onthuld via WikiLeaks. ‘Balkenende gelooft dat nauwe economische banden met Rusland en respect voor de Russische trots de beste manier vormen om Poetin te beïnvloeden,’ rapporteerde de Amerikaanse diplomaat aan Washington.

Zes jaar later annexeerde dezelfde Poetin de Krim, bewapende hij de pro-Russische separatisten in de oostelijke Oekraïne, zijn er sterke aanwijzingen dat hij door de levering van zwaar wapentuig indirect verantwoordelijk is voor het neerhalen van Vlucht MH17 van Malaysia Airlines en gebruikt hij de gasleveranties om Europa onder zware druk te zetten.

De zorgen van Timmermans
Balkenendes houding was rond 2007 de algemene teneur in de Europese politiek. Na de val van de Muur had de gedachte postgevat dat Rusland zich geleidelijk wel zou ontwikkelen tot een echte democratie. Maar kritiek klonk er ook. Er verschenen al talloze rapporten over stelselmatige mensenrechtenschending, de later vermoorde journaliste Anna Politkovskaja noemde Rusland een maffiastaat onder leiding van voormalig geheim agent Poetin. Ook klonk er al zware kritiek op de gasdeals die individuele Europese lidstaten – Nederland voorop – met Rusland sloten. Op die manier zou Moskou de kans krijgen de Europese hoofdsteden te chanteren met de hand aan de gaskraan.

Volgens de WikiLeaks-documenten over de Nord Stream-deal verklaarde toenmalig staatssecretaris van Europese Zaken Frans Timmermans (PvdA) tegenover de Amerikanen dat hij weliswaar het kabinetsstandpunt moest verdedigen, maar ‘grote zorgen’ had over de toenemende afhankelijkheid van Russisch gas. Toen de documenten in 2011 werden onthuld, verklaarde Timmermans, inmiddels Kamerlid in de oppositie, dat hij indertijd al liever een gezamenlijk Europees energiebeleid had gezien om te voorkomen dat de Russen de Europese lidstaten tegen elkaar uit zouden spelen. ‘Ik maakte – en maak – mij zorgen over een te grote invloed van Rusland op de energievoorziening in West-Europa,’ zei hij tegen de NOS. Nu is Frans Timmermans minister van Buitenlandse Zaken en eerstverantwoordelijke voor de Nederlandse relaties met Rusland. Maar van de door hem in 2011 nog zo gewenste gemeenschappelijke Europese energiepolitiek is ook onder het huidig kabinet nog bijna niets terechtgekomen.

‘Iedereen vond het een goed idee’
Sinds vele jaren is het Nederlandse energiebeleid erop gericht om de ‘gasrotonde’ van Europa te worden. Halverwege de jaren negentig voorzag toenmalig topman George Verberg van de Gasunie dat de Nederlandse gasvelden op termijn leeg zouden raken. Om een belangrijke speler te blijven op de gasmarkt, moest Nederland hét gasknooppunt van Noordwest-Europa worden. ‘Het idee was dat Nederland vanwege onze geografische ligging een belangrijke rol zou kunnen spelen in het bundelen van de gasstromen vanuit Rusland, Noorwegen en Nederland zelf,’ zegt Verberg. ‘We hadden een goed netwerk, ook met verbindingen naar het zuiden. Waarom zou je daar geen gebruik van maken? Via de Rotterdamse haven kon vloeibaar gas worden ontvangen en verzonden naar andere delen van Europa. Ook konden we in de zomermaanden, als er weinig vraag was, het netwerk gebruiken om gas op te slaan in leegstaande velden, waarmee we dan weer een centje konden verdienen.’

In 2005 werd de gasrotonde tot officieel beleid van de Nederlandse regering verheven. Minister van Buitenlandse Zaken in het toenmalige kabinet Balkenende II was oud-diplomaat Ben Bot. Geen politicus in Nederland is zo langdurig en intensief betrokken geweest bij het gasbeleid als hij: meer dan tien jaar lang als Permanent Vertegenwoordiger van Nederland in Brussel, vervolgens als minister en sinds 2007 als partner van lobbykantoor Meines en Partners. In die hoedanigheid adviseert hij ook Gasunie en Gazprom. Bot: ‘De gasrotonde is van groot belang voor Nederland. De strategie is niet zomaar een bedenkseltje van de Gasunie, het is door alle betrokken partijen, verschillende kabinetten en door de Tweede Kamer breed gesteund. Iedereen vond het een goed idee.’ Dat Nederland op die manier sterk afhankelijk zou worden van de aanvoer van Russisch gas werd door het kabinet op de koop toe genomen. ‘Tien jaar geleden was er een andere werkelijkheid.’

Negatieve scenario’s weggelaten
De opeenvolgende kabinetten zetten het gasbeleid van Balkenende II voort. Nederland ontwikkelde zich tot een van de belangrijkste handelspartners van Rusland. Jaarlijks wordt voor meer dan twintig miljard euro gas uit Rusland geïmporteerd, waarvan 95 procent wordt doorgevoerd. Het Nederlands-Britse Shell investeerde volop in Siberische gasvelden. De kritiek van mensenrechtenorganisaties en oppositiepolitici dat Nederland zich hiermee afhankelijk zou maken van een schurkenstaat werd steeds weer weggewoven: juist door zaken te doen met Poetin zouden de stabiliteit en de democratie worden bevorderd.

In het voorjaar van 2012 publiceerde de Algemene Rekenkamer een vernietigend rapport over de gasrotonde-strategie van de opeenvolgende kabinetten. De onderbouwing van die strategie ontbrak volledig, constateerde de Rekenkamer. Nooit is grondig onderzocht hoe de gasrotonde zou kunnen bijdragen aan de twee voornaamste doelen: het veiligstellen van de energievoorziening en economische groei. Al eerder had het Centraal Planbureau vastgesteld dat negatieve scenario’s door de raad van bestuur van de Gasunie waren weggelaten in de business case. Maar de bedenkingen van het CPB werden niet meegenomen in de besluitvorming, en de Kamer werd er niet over geïnformeerd. Het belangrijkste doel – economische groei – is volgens de Rekenkamer ongewis nu het Russische gas ook in Duitsland en Groot Brittannië kan worden opgeslagen en ook België een Europees gasknooppunt zou kunnen worden. Maar toenmalig minister van Economische Zaken Maxime Verhagen zag in het rapport van de Rekenkamer geen aanleiding om de gasrotondestrategie te herzien. Ook het VVD-PvdA-kabinet dat in november 2012 aantrad, ging voort op de oude weg: de Russische gasleveranties moesten worden zeker gesteld.

Biertje met Poetin
Maar de goede relaties werd steeds zwaarder belast naarmate Poetin zich meer en meer van zijn autoritaire kant liet zien. De oppositie in Rusland werd vanuit het Kremlin de afgelopen jaren steeds harder onderdrukt, door Nederland gesteunde mensenrechtenorganisaties werden verdacht gemaakt en aangepakt. Vooral in het Nederland-Ruslandjaar 2013, dat een feestelijke gebeurtenis moest worden, werden de onderlinge verhoudingen danig op de proef gesteld: het Kremlin voerde een antihomowet in, een Russische diplomaat werd in Den Haag gearresteerd omdat hij straalbezopen zijn kinderen molesteerde waarna in Moskou een Nederlandse diplomaat in elkaar werd geslagen, op de Noordelijke ijszee werd een Greenpeace-schip door de Russische marine geënterd en de bemanning opgesloten. Minister Timmermans, die jarenlang diplomaat was in Moskou, praatte zich de blaren op de tong om de Russen op hun verantwoordelijkheden te wijzen zonder de handelsbelangen te schaden.

In de laatste maanden van 2013 werden pro-Europese protesten in de Oekraïne met instemming van Poetin met veel geweld neergeslagen. Om die reden lieten de Amerikaanse president Obama, de Duitse bondskanselier Merkel en de Franse president Hollande verstek gaan bij de opening van de Winterspelen in Sotsji in februari van dit jaar. Nederland vaardigde juist de zwaarste delegatie ooit af. Half maart zat het koningspaar in het Holland Heineken House in Sotsji gezellig een biertje te drinken met president Poetin, die zich voor de gelegenheid had gehuld in een rood skipak.

Plan voor een nieuw Europees energiebeleid
Niet lang daarna dreigden de Russen de gastoevoer naar de Oekraïne af te sluiten. In Brussel gingen de alarmbellen af. Vooral de Oost-Europese lidstaten, waarvan sommigen voor honderd procent afhankelijk zijn van Russisch gas, maakten zich grote zorgen. Op 21 maart vroegen de Europese regeringsleiders de Europese Commissie met een plan te komen om de afhankelijkheid van het Russische gas te verminderen.

Intussen liep de situatie in de Oekraïne verder uit de hand. Er vielen doden op het Maidan-plein, de Krim werd met steun van Russische troepen geannexeerd, de Nederlandse VN-gezant Robert Serry moest zijn reis naar de Krim afbreken wegens ernstige bedreigingen. Maar minister Kamp van Economische zaken bleef tot het uiterste vasthouden aan een in mei geplande handelsmissie naar Moskou, waaraan onder andere de Gasunie, Gasterra en Fugro deel zouden nemen. Zelfs nadat de Europese Unie en de Verenigde Staten op 17 maart sancties instelden tegen Russische en Oekraïense hoogwaardigheidsbekleders vanwege de gebeurtenissen op de Krim, wilde Kamp van geen wijken weten. Pas op 9 april werd de reis afgeblazen. Minister Timmermans liet uitdrukkelijk weten dat er géén sprake was van een sanctie tegen Rusland. Volgens hem was ‘een succesvolle missie in het huidige klimaat niet goed mogelijk’.

In juni presenteerde de Europese Commissie haar plan voor een nieuw Europees energiebeleid dat de importafhankelijkheid moet beperken. Oost-Europese landen die volledig van de Russische gastoever afhankelijk zijn, moeten alternatieven krijgen. Er moet meer gedaan worden aan energiebesparing en energieproductie in Europa zelf. Bovendien wil de Commissie inspraak bij het afsluiten door de lidstaten van contracten met bijvoorbeeld Rusland voor de bouw van pijpleidingen en gasleveranties om te voorkomen dat de landen tegen elkaar worden uitgespeeld. Dat laatste voorstel stuitte op groot verzet van verschillende landen die de Commissie om een plan hadden gevraagd.

Ook het Nederlandse kabinet zette de hakken in het zand. Juist doordat Nederland los van de andere lidstaten over energiecontracten onderhandelt, is er met de gasrotonde geld te verdienen. Den Haag vreest die positie te verliezen en afhankelijk te worden van de grote lidstaten. Ben Bot: ‘Er is in Brussel al eerder gesproken over een Europees Energiebeleid, maar dat is nooit van de grond gekomen omdat de belangen van de grote Europese landen zo ver uit elkaar liggen. Nederland wilde – en wil – niet in het keurslijf gedwongen worden. Dan zouden Duitsland en Frankrijk onze gasprijzen gaan bepalen, en aan wie we het wel en niet leveren. Als klein land delf je dan het onderspit.’

De gaskraan dichtdraaien
En toen was het donderdag 17 juli, de dag dat vlucht MH17 van Malaysian Airways uit de lucht werd geschoten. In Nederland is sindsdien de roep om sancties tegen Rusland steeds luider geworden. In Brussel is inmiddels door de Europese leiders een reeks maatregelen afgesproken. Zolang Rusland zware wapens levert aan de separatisten worden de kapitaalstromen naar Russische financiële instellingen lam gelegd. Ook wordt de zwarte lijst met bedrijven en individuen die de separatisten in de Oekraïne steunen uitgebreid. Zij mogen de Europese Unie niet meer in en hun financiële tegoeden zijn bevroren. Verder wordt gewerkt aan een pakket maatregelen die de verkoop van hoogwaardige technologie voor de oliewinning aan banden moet leggen. Maar ondanks alle grote woorden en hoogoplopende emoties na het drama met de MH17 gaan de gas- en olieleveranties vanuit Rusland gewoon door. Ook als er een tijdelijke gasboycot zou komen, blijft de cruciale vraag: wat doet Europa de komende jaren om onafhankelijk te worden van het Russische gas?

Bas Eickhout, fractievoorzitter van GroenLinks in het Europarlement, pleit al jaren voor een Europese Energie Unie om duurzame energie te bespoedigen én de afhankelijkheid van Rusland te verminderen. Eind juni schreef hij in een opiniestuk in de Volkskrant dat het kabinet zich opstelt als ‘lobbyist van Poetin’ in het Europese energiedebat: ‘De Nederlandse regering lijkt de slaaf van haar eigen ambitie om, dankzij Russisch gas, de “gasrotonde” van Europa te worden.’ Tegen Vrij Nederland zegt hij: ‘De afgelopen maanden bleef de Nederlandse regering zich verzetten tegen een gemeenschappelijk beleid. Het kabinet keerde zich niet alleen tegen het voorstel van de Commissie om inspraak te krijgen in gascontracten, maar weigerde ook een voorstel van onder meer België en Duitsland te ondertekenen voor vergaande energiebesparingen, terwijl dat de eenvoudigste manier is om de energie-onafhankelijkheid te vergroten.’

Typerend vond Eickhout dat minister Kamp de geplande aanleg van de South Stream-pijplijn van Rusland door de Zwarte zee via Bulgarije en Roemenië naar Oostenrijk en Italië op 18 juni in de Kamer nog een ‘Russische investering in een goede relatie met de EU’ noemde. Tot nu toe wordt het gas naar die landen nog geleverd via Oekraïne. De rechtstreekse verbinding met Europa via de nieuwe pijplijn biedt Poetin de mogelijkheid de gaskraan naar Oekraïne dicht te draaien, en intussen gas te blijven leveren aan de Europese lidstaten. ‘Wat Kamp zei is een gotspe. Die pijpleiding kan door de Russen juist gebruikt worden om Oekraïne verder te chanteren.’

Denemarken als voorbeeld
Hoe groot de weerstand van de regeringspartijen tegen verdere Europese samenwerking op het gebied van energie is, bleek eind juni. Zelfs een zeer algemeen geformuleerde oproep van GroenLinks en D66 aan het kabinet om zich in te zetten voor een Europese Energie Unie werd door VVD en PvdA meteen afgewezen.

Eickhout hoopt dat het neerschieten van het passagiersvliegtuig in Oekraïne voor het kabinet-Rutte een wake-up call zal zijn. ‘Het drama met de MH17 en de Russische betrokkenheid bij de separatisten zou aanleiding voor het kabinet moeten zijn een ander pad in te slaan. Als land dat door de vliegramp het zwaarst is getroffen is, heeft Nederland nu het morele gezag om een Europese Energie Unie dichterbij te brengen. Als juist Nederland nu zegt dat er een echt gemeenschappelijk energiebeleid moet komen om onafhankelijk te worden van Russisch gas, heeft dat groot gewicht. Nederland heeft nu een morele positie die kan maken en breken. Ik hoop dat het kabinet de moed heeft die stap te zetten.’

Het kabinet houdt zich vooralsnog op de vlakte over het gasbeleid. VVD-minister Henk Kamp wil niet op vragen van Vrij Nederland reageren. Maar in de Tweede Kamer lijkt de zaak langzaam in beweging te komen. Afgelopen zaterdag zei buitenlandwoordvoerder Han Ten Broeke van de VVD in Tros Kamerbreed: ‘De gasimport uit Rusland moeten we vandaag al gaan afbouwen.’

Ook bij coalitiepartner PvdA is het besef doorgedrongen dat het anders moet met het Nederlands-Russische energiebeleid. Kamerlid Jan Vos, energie-expert in de PvdA-fractie, zegt dat de annexatie van de Krim hem de ogen heeft geopend. ‘Op dat moment zag ik dat het zo niet verder kan. Op zichzelf waren de Nederlandse investeringen in de gashandel met Rusland goed te verdedigen. Maar nu de gevaarlijke trekken van het Russische bewind zichtbaar zijn geworden, is de legitimiteit van zulke investeringen niet meer vanzelfsprekend. Ik zeg niet dat Nederlandse bedrijven moeten stoppen met investeren in Rusland. Dat is aan hun. Maar wat mij betreft gaat de Nederlandse regering die risico’s niet meer afdekken, zoals de afgelopen decennia is gebeurd. Het directe handelsbelang staat wat mij betreft niet langer voorop. Dit is het moment waarop voor de Europese Unie en Nederland duidelijk is geworden dat we niet door kunnen op deze weg.’

De vraag is alleen: hoe moet het dan wel? Over een Europese Energie Unie met inspraak van de Commissie in de gascontracten van de lidstaten is Jan Vos nog niet erg enthousiast. ‘Dat ligt in Europa erg lastig.’ Wel ziet hij, net als Bas Eickhout, heil in grotere investeringen in duurzame energiebronnen. ‘Het Nederlandse bedrijfsleven is veel te afhankelijk van fossiele energie, en indirect dus ook van Rusland. Dat moet anders. Een goed voorbeeld is Denemarken. Daar hebben ze grootschalig in onder andere windenergie geïnvesteerd, zodat ze nu helemaal onafhankelijk zijn in hun energievoorziening.’ Met het recent gesloten Energieakkoord heeft Nederland al een flinke stap gezet in de goede richting, vindt Vos. De komende jaren worden er miljarden geïnvesteerd in onder meer windenergie. ‘Dat proces moet worden versneld’.

Basis voor een gezondere relatie
Ook Ben Bot zegt te hopen dat de druk nu toeneemt om tot meer Europese samenwerking op energiegebied te komen. Maar hij waarschuwt voor hooggespannen verwachtingen. ‘Ik begrijp heel goed dat de emoties door de vliegramp nu hoog zijn opgelopen. Maar het is een illusie te denken dat je het Europees energiebeleid op korte termijn ingrijpend kunt hervormen. De afhankelijkheid van Russisch gas bouw je niet in een jaar af. Het zijn langlopende contracten. En alternatieven als vloeibaar gas uit landen als Qatar zijn deksels duur. De realiteit ziet er heel anders uit dan het wensbeeld. Nederland heeft in het energiebeleid veel te winnen, maar nog veel meer te verliezen. Ik kan u verzekeren dat het morele gewicht dat Nederland nu heeft in Europa snel is vergeten. Zonder de medewerking van de grote landen komen we nergens.’

Volgens de oud-minister en huidige lobbyist is het een naïeve gedachte dat de grote Europese landen zullen instemmen met directe inspraak van de Europese Commissie in de gascontracten van de lidstaten. Maar hij ziet wel mogelijkheden in het stimuleren van duurzame energie en investeringen om de Oost-Europese landen minder afhankelijk te maken van Rusland. ‘Ze moeten geleidelijk af van de moederspeen van het Russische gas.’

Oud-topman van de Gasunie George Verberg, geestelijk vader van de gasrotonde, is altijd van mening geweest dat Rusland de tijd moest worden gegund om tot een volwaardige democratie uit te groeien. Maar door het gevaarlijke optreden van Poetin in de Oekraïne moet Europa bereid zijn een grens te stellen. ‘Ik pleit niet voor een onmiddellijke boycot op de gasimport, maar zo’n boycot moet technisch wel mogelijk zijn, en dat is nog niet het geval. Daarom zitten ze in Brussel met klamme handen. Als er nu een boycot zou komen, zijn de Oost-Europese landen die grotendeels van Russisch gas afhankelijk zijn, meteen de dupe. Daarom pleit ik ervoor de gasleidingen zo aan te passen dat er ook gas van west naar oost kan stromen om die landen te bevoorraden. Dat is mogelijk door reverse flow-apparatuur te installeren. Dat kost drie tot zes maanden en heel veel geld. Het gaat pijn doen, maar het heeft grote voordelen. Op die manier worden we veel minder geraakt door oplopende spanningen met Moskou. Bovendien kan je de gasmarkt binnen de Europese Unie dan beter laten functioneren. Als we die investering doen, leggen we de basis voor een veel gezondere handelsrelatie met Rusland.’