Vorige week, bijna op weg naar huis aan het eind van de vakantie, werden we getroffen door een IT-verstoring. Dit keer was het geen bewuste aanval, maar een ‘normaal’ softwareprobleem. Ironisch genoeg kwam dit probleem voort uit beschermingssoftware, waarbij een storing bij slechts 1 procent van de Windows-computers leidde tot wereldwijde chaos. Hierdoor werkte een van mijn bankpassen niet en hielden we met spanning de vertraging van onze vlucht in de gaten. Klein leed te midden van een grote chaos. 

Deze grote chaos toont voor mij aan dat onze samenleving een complexiteit heeft bereikt die steeds moeilijker te beheersen is. Die steeds grotere en uiteindelijk onbeheersbare complexiteit is in het verleden de oorzaak geweest van het instorten van beschavingen. Voor zowel de Maya’s als het Romeinse Rijk bleek er een grens aan complexiteit te zijn. Naarmate meer energie nodig was voor onderhoud in plaats van vooruitgang, werden beschavingen kwetsbaar. Dit onderhoud vereist werkkracht, energie en grondstoffen. Wat voor vroegere beschavingen geldt, geldt inmiddels ook voor de onze. Je hebt vast wel gehoord van banken en onderzoeksinstituten die hun kritische systemen nog steeds in een oude programmeertaal hebben staan en het met plakband bij elkaar houden. En er is ook een reden dat er zoveel mensen bij ministeries bezig zijn met het controleren van hun collega’s: zij moeten de toegenomen complexiteit beheersen.

Alle energie die wordt besteed aan het bij elkaar houden van wat eerder is bedacht en ontworpen, kan niet gebruikt worden voor het bedenken van nieuwe zaken. Dat is wat we nu zien. Want denkkracht is er in overvloed, maar de ontwikkeling van de productiviteit stagneert. In plaats van voortbouwen op eerdere uitvindingen, moeten we eerst opnieuw ontdekken wat die uitvinders hebben gedaan om verder te kunnen reiken. De tekenen dat onze samenleving in zo’n situatie verkeert, zijn overduidelijk: innovatie wordt steeds moeilijker en economische groei dus ook.

Ons huidige systeem is kwetsbaarder dan ooit. Concentratie, eenvormigheid en connectiviteit zorgen in elk complex systeem voor kwetsbaarheid. De mondiale verbondenheid zorgt ervoor dat schokken steeds sneller door het systeem gaan, zoals we zagen bij de financiële crisis en COVID-19. We blijven echter hardleers, na de schok is het weer snel terug naar normaal. Ten tweede is de wereld één grote markteconomie met relatief kleine verschillen, waarbij alles is gericht op efficiëntie, uitgerold in de neoliberale golf van de afgelopen decennia. Er is nauwelijks meer institutionele diversiteit om economische effecten te dempen. Alles moet efficiënt en doelmatig. Dit zorgt ervoor dat schokken, zoals softwareproblemen, steeds sneller gevolgen hebben. Door de recente IT-storing ontstond een kettingreactie van vertraagde vluchten, omdat vliegtuigen zo kort mogelijk aan de grond moeten staan. Het inbouwen van meer ruimte en back-up mogelijkheden kost geld.

Ten derde zijn onderdelen van onze systemen steeds geconcentreerder. Dat zorgt ervoor dat kleine problemen al snel grote gevolgen hebben. Dit geldt voor veel sectoren, van banken en supermarkten tot pakketbezorgers en zeker voor IT. Alles wat op Microsoft draaide, had een potentieel probleem. Door de alomtegenwoordigheid van Microsoft werd dit meteen een systeemprobleem.

In een optimistische bui denk ik dat we beter met die complexe samenleving zouden kunnen omgaan. Dan zou het handig zijn om zaken anders te organiseren. Meer weerbaarheid, zoals de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid laatst voorstelde. Meer diversiteit in sectoren, zodat markten weer echt kunnen werken. Buffers en brandgangen inbouwen, zodat problemen niet snel overslaan.

Maar als ik er iets langer over nadenk, ben ik bang dat we dit allemaal niet gaan doen. Deze oplossingen kosten geld en tijd op de korte termijn. En dat hebben we er niet voor over. Dan maar die onbeheersbare complexiteit steeds weer laten opvlammen, wat ons op termijn veel meer gaat kosten. Veel meer dan de paar uur vertraging die ik uiteindelijk had.