Kwestie / Rapport commissie-Davids
Dinsdagmorgen, kwart over tien. Achterin het stampvolle zaaltje van de Haagse Sociëteit De Vereeniging staan Martijn de Rooi en Maarten Wolvekamp van de burgerbeweging Openheid over Irak samen gebogen over het rapport van de commissie-Davids. De eerste exemplaren zijn net aan de pers uitgereikt, de persconferentie van voorzitter Willibrord Davids gaat bijna beginnen. De commissie heeft de negenenveertig belangrijkste conclusies over de Nederlandse besluitvorming over de steun aan de oorlog in Irak apart op een rij gezet. &#8216;Keihard,&#8217; prevelt Martijn de Rooi. &#8216;Het is keihard wat hier staat, en terecht. Er was geen volkenrechtelijk mandaat voor de oorlog in Irak, terwijl het kabinet dat altijd heeft beweerd.&#8217; Maarten Wolvekamp: &#8216;En hier staat dat de rapporten van de inlichtingendiensten veel genuanceerder waren dan de Tweede Kamer of zelfs de andere ministers mochten weten. De Kamer is telkens onvolledig geïnformeerd.&#8217; De Rooi: &#8216;Deze conclusies zitten heel dicht bij onze eigen bevindingen.&#8217; Wolvekamp, grinnikend: &#8216;Volgens mij heeft de commissie-Davids heel veel van onze website overgenomen.&#8217;
Grabbelton met argumenten
Het begon in het najaar van 2002. Allard de Rooi keek met stijgende verbazing over Amerikaanse, Britse en Nederlandse politici die maar één ding leken te willen: oorlog in Irak. Avond aan avond zat hij voor CNN en de BBC. Waarom werd er niet geluisterd naar de wapeninspecteurs? Waarom niet naar volkenrechtdeskundigen? En waarom stelden premier Jan Peter Balkenende en de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Jaap de Hoop Scheffer geen kritische vragen?
Allard besloot in actie te komen. In zijn tweelingbroer Martijn en voormalig D66&#8217;er Hein van Meeteren vond hij zijn eerste medestanders. Langzaam onstond een groep van een man of tien die zich allemaal druk maakten over de toen nog aanstaande oorlog in Irak. Ze lazen alles wat los en vast zat, benaderden politici, belden naar krantenredacties, schreven ingezonden stukken, maar veel hielp het niet: op 18 maart 2003 besloot het demissionaire eerste kabinet-Balkenende tot &#8216;politieke steun&#8217; aan de oorlog.
&#8216;Naar onze overtuiging hebben ze al heel vroeg besloten dat ze de Amerikanen hoe dan ook zouden steunen,&#8217; zegt Martijn de Rooi. &#8216;Ze wilden graag serieus genomen worden door de grote jongens. Hun besluit stond vast, daar hebben ze vervolgens de argumenten bij gezocht. Daarom is de argumentatie ook zo&#8217;n rommeltje geworden.&#8217;
En waar de grabbelton met argumenten tekort schoot, nam het kabinet zijn toevlucht tot onwaarheden, stelt Martijn: &#8216;Bestudeer de documenten van de regering en je struikelt over de spin en onjuistheden. Nog altijd verkondigt Balkenende om de haverklap: &#8220;Laten we niet vergeten dat Irak de wapeninspecteurs het land uit heeft gegooid!&#8221; Maar dat is nooit gebeurd. Het is domweg niet waar.&#8217; Honderdduizenden burgerdoden en vijf miljoen vluchtelingen waren het gevolg. Maar ook op dit punt vond Den Haag het jarenlang overbodig lering te trekken. Martijn: &#8216;Terugkijken is zinloos, stelde Balkenende keer op keer. Ik heb me vaak afgevraagd of hij dat ook zou vinden als hij in Irak geboren was.&#8217;
Na de inval zakte Irak al snel weg in een burgeroorlog en klonk steeds meer kritiek, maar het kabinet weigerde verantwoording af te leggen over het besluit de Amerikanen te steunen. Tot woede van de broers. Precies een jaar na het kabinetsbesluit richtte Allard het burgerinitiatief Openheid over Irak op. Met een website, een persbericht en een ingezonden stuk in de Volkskrant wilden ze beweging in de zaak krijgen. Dat leek te lukken, totdat twee dagen later prinses Juliana stierf. Allard: &#8216;Na die week kwamen we bijna niet meer aan de bal. De meeste media waren niet geïnteresseerd, de politiek leek het wel best te vinden. Maar we zijn stug doorgegaan.&#8217; Allard: &#8216;We begonnen als een goedbedoeld burgerinitiatief, maar we hebben ons ontwikkeld tot professionele lobbyisten.&#8217;
Geen beroepsactievoerders
Allard en Martijn (53) de Rooi komen uit een rood nest. Ze zijn beiden al jaren lid van de PvdA en ontvingen onlangs zelfs een speldje voor hun dertigjarige lidmaatschap. Hun vorige week overleden vader Rob de Rooi zat tijdens de oorlog in het verzet, werd opgepakt en vastgezet in Kamp Amersfoort. Hun moeder was de joodse actrice Emmy Lopes Dias. Beiden behoorden in 1966 tot de oprichters van de Nieuw Links-beweging binnen de PvdA. &#8216;Een groot deel van mijn moeders familie is in de Tweede Wereldoorlog vermoord,&#8217; zegt Allard. &#8216;Van huis uit heb ik meegekregen dat je op moet passen als er met valse argumenten wordt geschermd. Zeker als het gaat om mensenlevens. Mijn moeder heeft ons altijd gewaarschuwd tegen dit soort sentimenten.&#8217;
Het was voor de twee broers de eerste keer dat ze in een beweging als Openheid over Irak actief waren. &#8216;We zijn geen beroepsactievoerders.&#8217; Het werk voor Openheid over Irak was intensief, soms dertig of meer uur per week, onbetaald en in ieders vrije tijd. Allard: &#8216;Om die reden vertrekken mensen soms weer. Opgeteld zal zo&#8217;n kleine tien jaar aan manuren zijn geïnvesteerd.&#8217; Allard heeft een communicatiebureau, Martijn is socioloog en tekstschrijver. Internetvorser en duizendpoot Maarten Wolvekamp kwam de beweging eind 2006 versterken. Hij bouwde een veelgeprezen website (openheidoverirak.nu) met een omvangrijke database over de oorlog in Irak. &#8216;We hebben altijd geprobeerd weg te blijven van de complotteurs waar het internet vol van is,&#8217; zegt Wolvekamp. &#8216;We wilden de feiten voor zichzelf laten spreken.&#8217; Leraar geschiedenis Jip van Dort analyseerde alle kamerdebatten over Irak in de afgelopen jaren. Hij, Wolvekamp en de gebroeders De Rooi zagen elkaar nauwelijks. &#8216;We hebben nooit van die geitenwollensokkenvergaderingen gehad,&#8217; zegt Wolvekamp. &#8216;We hebben bijna alleen maar contact via telefoon en e-mail. Openheid over Irak is grotendeels digitaal.&#8217;
&#8216;Gewroet en gezeur&#8217;
In politiek Den Haag vonden ze voor de verkiezingen van november 2006 alleen gehoor bij de toenmalige oppositie: Ze spraken met Harry van Bommel van de SP en Femke Halsema van GroenLinks. &#8216;Met PvdA&#8217;er Bert Koenders hadden we ook contact,&#8217; zegt Martijn. &#8216;Die zei toen keer op keer dat de hele waarheid boven tafel moest komen.&#8217;
Maar dat veranderde toen de PvdA in Beetsterzwaag formatiebesprekingen begon met het CDA en de ChristenUnie. Wouter Bos zwichtte voor de druk van Balkenende om af te zien van een parlementair onderzoek naar de besluitvorming over de oorlog in Irak. Allard de Rooi: &#8216;Sindsdien hebben we nooit meer iets van Koenders gehoord. En ook niet van de rest van de PvdA.&#8217; Jip van Dort: &#8216;De PvdA werd van bondgenoot opeens onze tegenstander.&#8217;
De politieke discussie over de oorlog in Irak is volgens Martijn de Rooi vanaf het begin volledig bepaald door politiek opportunisme. &#8216;Door partijpolitieke en persoonlijke belangen. Het beste voorbeeld is de PVV. In april 2008 stelde Wilders in een debat dat het uit moest zijn met het &#8216;gewroet en gezeur&#8217; en dat er deze eeuw niet meer over Irak moest worden gedebatteerd. Acht maanden later eiste de PVV een Irak-onderzoek.&#8217; Maar het ergste is in de ogen van Openheid over Irak het CDA. &#8216;Die partij is een hermetisch gesloten bolwerk. Ik heb ze talloze brieven geschreven. Pas na vele maanden kwam er dan een nietszeggende reactie van drie regeltjes. Toen we in 2006 in de krant schreven dat Irak niet vergeten moest worden in de verkiezingscampagne, kregen we een briefje van een partijbestuurder dat we moesten ophouden de verkiezingen te beïnvloeden. De strekking was: hoe durft u zulke lastige vragen te stellen! Dat is typerend voor de werkwijze van het CDA: wie niet voor ons is, is tegen ons.&#8217;
Niet alleen op de politiek, maar ook op de media heeft Openheid over Irak veel kritiek. Zoals op de Volkskrant die zich nooit heeft geëxcuseerd voor de belabberde Irak-verslaggeving en vrijwel niets heeft bijgedragen aan waarheidsvinding. Veelvuldig meldde de beweging zich bij het dagblad, maar zelden kwam er een reactie. In de Rode Hoed organiseerde Openheid over Irak een debat met als titel Media onder vuur. Daarvoor werd ook adjunct-hoofdredacteur en buitenlandcommentator van de Volkskrant Arie Elshout uitgenodigd, die de inval in Irak altijd heeft verdedigd. Hij weigerde te komen naar een &#8216;anti-Bush-bijeenkomst&#8217; liet hij weten. Allard: &#8216;NRC Handelsblad of het VPRO-programma Argos hebben het veel beter gedaan. Zij zijn doorgegaan met onderzoek, zijn blijven publiceren.&#8217;
Doofpot
In het voorjaar van 2007 trok het kersverse sociaal-christelijke kabinet het land in om te luisteren naar de burgers. Maar Irak &#8211; net taboe verklaard &#8211; stond niet op de agenda. Daarom organiseerde Openheid over Irak een eigen Honderd Dagentour om handtekeningen te verzamelen voor een parlementair onderzoek naar Irak door de Eerste Kamer, waar vooral PvdA-senator Klaas de Vries zich voor een onderzoek beijverde. De beweging kreeg hulp van GroenLinks en de SP. Op het laatste moment verklaarde ook D66 zich solidair &#8211; overigens zonder mankracht te leveren. Allard: &#8216;Zodra het persbericht was verstuurd, hing Jan Marijnissen aan de lijn. Hij zei: Wij gaan jullie groot steunen. Binnen een dag hadden we een afspraak met hem in de Kamer. Weer een dag later had de SP vijftigduizend flyers gedrukt. Zet dat eens af tegen mijn eigen PvdA. Daar werden we zo ongeveer van de stoep gejaagd. Het partijbureau zei dat we niet moesten zeuren, dat de PvdA grote dingen ging doen in het kabinet. Het is dieptreurig dat een sociaal-democratische partij zoiets principieels als verantwoording afleggen over een oorlog heeft uitgeruild tegen pakweg een sociaal-economische kwestie.&#8217;
Op 3 juli 2007 overhandigde Openheid over Irak bijna 140.000 handtekeningen aan VVD-senator Fred de Graaf, voorzitter van de Commissie Buitenland van de Eerste Kamer. Voor de eerste keer kregen de initiatiefnemers van Openheid over Irak de wind in de rug. Allard: &#8216;De senatoren begrepen dat ze aan de bak moesten.&#8217;
De Eerste Kamer beet zich vast in het onderwerp. In mei 2008 stelde de senaat onder leiding van Klaas de Vries ruim honderd lastige vragen over Irak aan de regering. Bepalend moment was de wending van de VVD-fractie in de Eerste Kamer in december 2008. Tot dan toe had de VVD haar toenmalige minister van Defensie Henk Kamp en de inval in Irak altijd gesteund. Maar Kamp was uit de Tweede Kamer vertrokken naar de Antillen. De senaatsfractie begon zich vreselijk te ergeren aan de trage en onvolledige beantwoording van vragen door het kabinet, en sloot een parlementaire enquête niet langer uit. In de maanden voorafgaand aan het besluit was er contact tussen de kamerfracties van de VVD en Openheid over Irak. &#8216;Bij de VVD werden we keurig ontvangen,&#8217; zegt Allard. &#8216;We spraken onder meer over de noodzaak om lessen te trekken uit het verleden. Het was goed te merken dat de VVD het punt naderde waarop de medeverantwoordelijkheid voor de doofpot ondragelijk werd.&#8217;
Stekker uit het kabinet
Na het kerstreces spraken in januari 2009 vijf oud-ministers van Buitenlandse Zaken &#8211; PvdA&#8217;er Max van der Stoel, D&#8217;66-er Hans van Mierlo, VVD&#8217;er Jozias van Aartsen en CDA&#8217;ers Ben Bot en Hans van den Broek &#8211; zich tijdens een debat in De Rode Hoed ook uit voor een onderzoek. Minister van Staat Van Mierlo &#8211; die het optreden van Balkenende zelfs als &#8216;een schande&#8217; betitelde &#8211; sprak in die periode uitgebreid met Maarten Wolvekamp van Openheid over Irak. &#8216;Ik ben bij hem thuis geweest en ik heb stukken gestuurd, waarover we van gedachten hebben gewisseld.&#8217; Bij Pauw &#038; Witteman zei Van Mierlo: &#8216;We hebben medeverantwoordelijkheid genomen voor de inval in Irak. Dan is de wens van het volk terecht om te weten hoe dat is gegaan.&#8217;
Begin februari 2009 ging Balkenende eindelijk door de knieën. Een parlementaire enquête ging hem te ver. Maar in het nauw gedreven kondigde hij wel aan dat er een onafhankelijk onderzoek naar de besluitvorming over de oorlog in Irak zou komen. De commissie-Davids werd in het leven geroepen. Die heeft nu harde conclusies getrokken, en het leidt volgens de initiatiefnemers van Openheid over Irak geen twijfel dat er politieke consequenties aan verbonden moeten worden. De verantwoordelijke oud-ministers Jaap de Hoop Scheffer en Henk Kamp zijn uit de politiek vertrokken. Maar premier Balkenende, hoofdverantwoordelijk voor het bewust onvolledig informeren van de Tweede Kamer, is er nog. Martijn de Rooi: &#8216;En Maxime Verhagen heeft als minister van Buitenlandse Zaken afgelopen jaar nog glashard beweerd in de Kamer dat er een adequaat volkenrechtelijk mandaat voor de oorlog was, terwijl Davids nu heeft vastgesteld dat dat flauwekul is.&#8217;
Regeringspartij PvdA zal de komende tijd een doorslaggevende rol spelen. Maar het is onwaarschijnlijk dat de sociaal-democraten de gelegenheid zullen aangrijpen de stekker uit het kabinet te trekken. De PvdA zit op dit moment, met de rampzalig lage stand in de peilingen, niet op vervroegde verkiezingen te wachten. Zal de Kamer wel besluiten tot een parlementaire enquête? Martijn de Rooij: &#8216;Er is een reële kans dat zo&#8217;n enquête er komt. De Kamer wil graag het laatste woord hebben. Zo is het bij Srebrenica ook gegaan. Mocht de PvdA een doorslaggevende stem blijken te hebben, dan hoop ik dat ze haar rug recht houdt.&#8217;
De belangrijkste conclusies van de commissie-Davids
&#8211; Er was geen deugdelijk volkenrechterlijk mandaat voor de inval in Irak.
&#8211; Premier Balkenende gaf aanvankelijk weinig of geen leiding aan debatten over de kwestie-Irak.
&#8211; De Hoop Scheffer heeft in augustus 2002 de lijnen uitgezet voor het dossier-Irak. Daar is daarna niet meer van afgeweken.
&#8211; De volkenrechterlijke legitimatie werd ondergeschikt gemaakt aan de in 2002 uitgezette beleidslijnen. Hetzelfde geldt voor de manier waarop met informatie van inlichtingendiensten en de rapportage over de wapeninspecties is omgegaan.
&#8211; De Nederlandse inlichtingendiensten hadden &#8216;genuanceerde&#8217; informatie over de vermeende aanwezigheid van massavernietigingswapens in Irak, maar die werd door de ministers De Hoop Scheffer (Buitenlandse Zaken) en Henk Kamp (Defensie) genegeerd en voor de Kamer verzwegen.
&#8211; De Kamer is onvolledig ingelicht over een Amerikaans verzoek om militaire steun.
&#8211; De commissie heeft geen bewijs voor berichten dat Nederland een actieve militaire bijdrage heeft geleverd aan (de voorbereiding van) de inval in Irak.

Eindelijk openheid