Schoof trekt de grens

Columns van de week

Teun van de keuken en Chard van den Berg

Marjolijn van Heemstra

György Konrád (1933-2019): ‘De goede linkse ziel is snel gewonnen voor de verkeerde zaak’

Mijn ouders namen een Koerd in huis, als eregast

Vliegtuigziek

Wil Schuurman
‘Economische recessie, angst, wantrouwen en uitzichtloosheid. Crisis in Nederland en de buitenlanders als zondebok. Het lijkt de verklaring voor de onweerstaanbare opkomst van een nieuw verschijnsel in de Neder­landse politiek: de Centrumpartij.’
Het is 9 november 1983 en verontruste Neder­lan­ders hebben zich verzameld in de studio van ‘BGTV’, een praatprogramma van de VPRO waarin gebeurtenissen worden besproken ‘die de tijdgeest illustreren’. Deze aflevering: de opkomst van de extreem-rechtse Centrumpartij van Hans Janmaat. ‘Dreigt de geschiedenis zich te herhalen?’ vraagt de presentator. ‘En wat te doen? Negeren? Ont­mas­keren? Bestrijden? Verbieden?’
Er heerst verbijstering in de zaal. Mensen kunnen niet geloven dat zoveel Nederlanders zo racistisch zijn, zo gevaarlijk, want daar is de meerderheid bij ‘BGTV’ het over eens: het gedachtengoed van Janmaat is gevaarlijk.
Afgelopen oktober begonnen Sadettin Kirmi­ziyüz en ik aan de voorbereidingen voor een voorstelling over reaguurders en de vraag wat je wel en niet mag zeggen in de openbare ruimte. Het gesprek kwam al snel op Hans Jan­maat, de rechtse politicus die in de Tweede Kamer zat toen wij tieners waren. Wat hij precies had gezegd, wisten we eigenlijk niet meer, maar we wisten wel dat het fout was en dat iedereen het daarover eens was. Janmaat ging een grens over en werd daarvoor gestraft.
We herinnerden ons de aanslag op een bijeenkomst van zijn partij in Kedichem waarbij Wil Schuurman, zijn secretaresse en latere vrouw, een been verloor, en hoe laconiek we daar destijds op reageerden. Moet je maar geen racistische dingen zeggen.
Sadettin plukt van het internet een oud partijprogramma van de Centrum Democraten, de partij die Janmaat oprichtte nadat hij brak met de Centrumpartij.
De titel: Oost West Thuis Best. Stop discriminatie van Nederlanders. Schoner milieu zonder belastingverhoging. Nederland geen immigratieland. Benzine fl 1,50 per liter.
Was dit het? Als dit gedachtengoed gevaarlijk was, is een groot deel van de Nederlandse politici nu gevaarlijk. We lezen het twee keer door op zoek naar de levensgevaarlijke ideeën die ons toen zo verontwaardigden. We vinden ze niet en beginnen ons af te vragen: waren we toen gek of zijn we het nu?
Walkure
Een week later staan we voor de deur van Wil Schuurman, de weduwe van Hans Janmaat. Ze zat van 1994 tot 1998 voor de Centrum Demo­cra­ten in de Tweede Kamer. In linkse bladen van toen werd ze omschreven als ‘de bloeddorstige vriendin’ van Hans Janmaat en ‘de Walkure van het Centrumdemocratische schemerrijk’. Aan de telefoon klonk ze vooral verbaasd. ‘Je mag me alles vragen,’ zei ze, ‘maar ik weet niet of je wat aan me hebt.’
Als we hebben aangebeld, duurt het even voor Wil de deur helemaal open heeft (het is met haar rolstoel onhandig manoeuvreren in de kleine gang) maar dan staan we tegenover haar. Haar blonde haar is korter dan op de foto’s van vroeger, ze draagt een wollen trui en zit rechtop in de rolstoel, alsof ze elk moment kan opstaan. De stomp die haar rechterbeen was, ligt verborgen in een opgevouwen broekspijp. Haar gezicht is rond en meisjesachtig, ze wordt dit jaar 71, maar ik zou haar nog geen zestig schatten.
Wil verontschuldigt zich. ‘Ik heb niets in huis, alleen maar oploskoffie.’ Ze rijdt ons voor door de smalle keuken naar de woonkamer. Een bankstel, een computer, een grote tv en drie papegaaien in reusachtige kooien. De deurtjes staan open. ‘Ze moeten vrij kunnen vliegen,’ zegt Wil. Ze houdt niet van opgesloten dieren. ‘Erg, hè!’, klinkt het uit een van de kooien. ‘Ja hè, Sjako, het is erg,’ antwoordt Wil. ‘Je moet er niet van schrikken, hoor,’ zegt ze tegen ons, ‘ze schreeuwen hard maar ze doen niets.’ Wils ene papegaai zegt de hele dag ‘Erg hè’, de ander roept af en toe ‘Au’, die kan ook hoesten, vertelt ze, dat komt door zijn vorige baasje, een vrouw met COPD die ze kent van de taxibus. De derde papegaai is nieuw en nog een beetje verlegen. Zijn vorige eigenaar deed hem weg vanwege zijn klompvoeten. Wil heeft zich over hem ontfermd.
Met elkaar lachen
We vragen hoe ze terugkijkt op de tijd met haar man, en op haar jaren bij de Centrum Demo­cra­ten. Wil haalt haar schouders op en glimlacht. ‘Ik heb het naar mijn zin gehad,’ zegt ze. ‘Dat kwam grotendeels door Hans, we konden ongelooflijk met elkaar lachen.’
En hoe kijkt ze terug op de morele verontwaardiging die hun partij teweegbracht?
‘Ik probeer me er niet te veel mee bezig te houden,’ antwoordt ze. Haar toon is luchtig, bijna opgewekt. ‘Er zijn maar weinig dingen die me nog echt dwars zitten. Hans kreeg een boete omdat hij zei: Nederland voor de Nederlanders. Ik denk niet dat iemand daar nu nog om veroordeeld wordt. Ik heb jaren later geprobeerd die veroordeling terug te draaien, maar dat gebeurde niet. Je moet het zien in de context van de tijd, was het antwoord. Dat verbaast me. Waarom kan Wilders nu ongestraft veel ergere dingen zeggen?’
Ze beantwoordt haar eigen vraag: ‘We hadden onze tijd niet mee. De mensen schrokken van zo’n nieuw geluid. Wij werden meteen in de hoek van het antisemitisme gezet, daardoor werden we in verband gebracht met de oorlog, met de NSB en dan kan je het wel schudden in Nederland.’
Waren jullie dan niet antisemitisch, vraagt Sadettin.
‘Nee,’ zegt Wil stellig. ‘Er sloten zich mensen bij ons aan die rare ideeën hadden, maar dat waren niet onze ideeën. Dat er een foto van mij in het Anne Frank Huis hing in de tentoonstelling Fout na de oorlog vond ik verschrikkelijk. Het dagboek van Anne Frank was een van mijn lievelingsboeken vroeger, ik kreeg het van mijn joodse opoe.’
Het water kookt, Wil rolt naar de keuken om de koffie te maken.
Besmet
Een filmpje in het kader van de Zendtijd voor politieke partijen, uitgezonden op 29 mei 1992. Wil zit aan een tafeltje met een gekleurde bos bloemen erop in dezelfde kleuren als haar blouse. ‘Als de grenzen open blijven staan en duizenden werklozen ons land binnenstromen, kunnen er spanningen ontstaan in de samenleving,’ zegt ze, ‘vooral met de aanhang van de fundamentalistische islam.’ In het volgende shot zit Hans Janmaat aan het tafeltje. Hij pleit ervoor nieuwkomers verplicht te laten integreren, het leren van de Nederlandse taal verplicht te stellen en criminele asielzoekers uit te zetten.
De reacties op YouTube eronder zijn recent: ‘Weinig charismatisch, maar wat een ziener!’ ‘Helaas moest deze ketter op de linkse brandstapel.’ ‘Twintig jaar later heeft deze “gek” in alles gelijk gekregen.’
Wil schuift terug op de bank. Ik vraag haar of ze ergens spijt van heeft.
Ze knikt. ‘Ik heb iets gezegd over islamitische vrouwtjes, dat had ik niet hoeven zeggen. Ik heb hier buren die moslim zijn en daar kan ik het goed mee vinden. De meeste moslims zijn heel gewone moslims. Ik had daar niet zo fel op hoeven zijn, maar ik had last van Turken bij mij in de buurt. Die stonden op het pleintje en die vielen Nederlandse vrouwen lastig. Ik kreeg heimwee naar het Nederland van vroeger. Het begon heel klein, een bijeenkomst bij mij thuis met mensen die hetzelfde voelden. En Hans sprak, hij deed alles uit zijn hoofd, dat vond ik knap. Later begreep ik dat het was omdat hij bijna blind was. Dat heeft hij nooit naar buiten gebracht, want dan ben je weg, zei hij altijd. Maar hij deed de dingen op de tast. In de Tweede Kamer wist hij precies hoe hij moest lopen en hij had altijd papieren bij zich om te doen alsof hij voorlas, maar hij zag echt bijna niks. Zijn lenzen waren zo dik dat we ze meteen terugvonden als hij ze liet vallen. Als hij wilde lezen, moest hij een liniaal gebruiken met een vergrootglas erin, die schoof hij dan zo over het boek. Ik moest voor hem kijken hoe de mensen naar hem keken. En als je zo slecht ziet, helpt het natuurlijk niet dat iedereen op een grote afstand blijft. Er was niemand in de Tweede Kamer die naast ons wilde zitten of met ons wilde lunchen. Wij waren besmet.’
Twee weken voor ons bezoek aan Wil dronken we koffie met emeritus hoogleraar politicologie Meindert Fennema, die het archief van Janmaat beheert. Hij vertelde ons over het interview dat hij Janmaat ooit afnam en hoe Janmaat hem na afloop uitnodigde om samen te lunchen. Fennema sloeg het aanbod af. Niet omdat hij er geen zin in had, maar omdat hij wist dat hij zijn wetenschappelijke carrière op zijn buik kon schrijven als hij met Janmaat gezien zou worden in het restaurant van de Tweede Kamer. Dat was laf, zei hij, dat zou hij nu anders doen.
‘Uw been is eraf’
Buiten wordt het donker. De papegaaien houden zich stil en Wil laat ons haar lievelingsmuziek horen op Spotify. ‘Hello’ van Lionel Richie, een Jiddisch klaaglied van Zwarte Riek over de jodenhoek in Amsterdam, de Spaanse muziek waar ze vroeger graag op danste. En ik denk aan de verontwaardigde mensen in de studio van BGTV die in de uitzending steeds zeggen: het gevaarlijkste is dat je het niet direct ziet.
Kijken Sadettin en ik niet goed? Zijn we de afgelopen vijftien jaar onverschillig geworden voor het gevaar? Of is dit nu eenmaal wat er gebeurt als je dichtbij komt? Het menselijke gezicht dat alles relativeert? Ik vraag me af hoe de BGTV’ers van toen dit gesprek zouden voeren, maar waarschijnlijk waren ze om te beginnen nooit over de drempel van dit huis gestapt. Partij­leden van de Centrum Democraten werden nauwelijks geïnterviewd, niemand wilde hun een podium geven. En als het wel gebeurde, gingen de journalisten er met gestrekt been in. Op de website van de VPRO is een radio-item terug te luisteren waarin Janmaat te gast is in de studio. De journalisten zijn zo druk bezig hem kritisch aan de tand te voelen dat ze uitsluitend zelf aan het woord zijn. Wat was er gebeurd als Janmaat destijds wel de ruimte had gekregen? Zou Nederland er nu dan beter of slechter voor hebben gestaan?
Ik vraag Wil of ze met zoveel tegenwerking nooit ging twijfelen aan de standpunten van de Centrum Democraten. Ze schudt haar hoofd. ‘Geen twijfel, maar het doet wel wat met je.’
Ik probeer niet naar de stomp te kijken.
Sadettin vraagt haar of ze duidelijke herinneringen heeft aan de aanslag.
‘Ik herinner me alles,’ antwoordt Wil. ‘Op weg naar Kedichem had ik een visioen, ik zag een weiland vol anti’s. Ik riep nog naar Hans: allemaal anti’s! We draaiden ons om en er was niks, ik zat voor aap, maar ik had dus een voorgevoel. We waren nog geen tien minuten in het hotel en toen kwamen er agenten binnen. We verzoeken u om de zaal te verlaten, zeiden ze, want er komen demonstranten. Maar ze vergaten te melden dat ze vooraan de optocht hadden meegelopen, de anti’s waren er al.
Mensen met helmen op en dikke kettingen, je weet niet wat je ziet, ik denk zo’n tweehonderd man. Sommige mensen herkende ik, bijvoorbeeld Hans Knoop. Dat vond ik vreselijk, dat hij daar stond, want ik had veel respect voor die man, hij had Menten gepakt, de oorlogsmisdadiger. Ze omsingelden het hotel. Ik heb nog nooit zoveel haat gezien in mensen en we konden geen kant op. Wij waren met een man of zestig, denk ik, er zaten veel ouderen bij. En ja, waar ga je dan naartoe? We gingen naar boven omdat ze de ramen begonnen in te gooien. Grootste fout. Ineens kwam er rook uit de vloer. We wilden de gang op, maar die stond ook vol rook. Later heeft de rechter nog gezegd: u had zo het gebouw kunnen verlaten, u had niet hoeven te springen, maar je kon daar niet door, dat kan niet met rook. Dus toen hebben we lakens aan elkaar geknoopt en ben ik maar gesprongen. Het was vrij hoog en ik ben met mijn been in het glas terechtgekomen, dat weet ik nog, en dat ik daar op de grond lag. In het ziekenhuis dacht ik: nou, het gaat wel met mijn been, ik kon alleen mijn tenen niet bewegen. Toen kwam er een dokter die zei: “Ik moet u wat ernstigs vertellen.” Ik zeg: “Ja, wat is er dan, ga ik dood?” Hij zegt: “Nee, u bent stabiel, maar uw been is eraf.”
Ik zeg: “Nou ja, als ik dan maar wel een prothese kan dragen.”
Maar ze hadden die stomp, dat bot, veel te kort gemaakt, waarom weet ik nog steeds niet want er was niks gebroken. Ik heb het wel geprobeerd, een prothese, maar dat lukte niet. Je hebt geen grip, het is veel te kort.’
Racist in de auto
Een aflevering van het programma ‘Andere tijden’. Activist Jack van Lieshout vertelt luchtig over de voorbereidingen die de antifascisten troffen op de dag van de aanslag in Kedichem. Ze namen ‘smijtmaterialen’ mee en ‘slamaterialen’. Toen ze Kedichem inreden, zei hij tegen zijn vrienden in de bus: dit is een stil dorpje, maar dat zal vandaag wel anders worden. Geweld werd niet geschuwd. ‘We hebben de fusie tussen de CP en de CD goed verstoord,’ zegt hij. ‘Dus het is effectief geweest?’ vraagt de interviewer. ‘Zonder meer,’ zegt Van Lieshout. ‘Dus weinig spijt?’ ‘Geen seconde.’
Dat er niemand is veroordeeld voor de aanslag vindt Wil pijnlijk, maar ze heeft geen zin meer om zich daarmee bezig te houden. Ze heeft het verwerkt en achter zich gelaten. Dat was een lange weg. Na Hans’ dood stortte ze in. Op zijn sterfbed hief hij de partij op, Wil bleef achter met niets.
‘Toen kwam het ineens op me af,’ vertelt ze. ‘De dingen die er over mij gezegd zijn, de manier waarop mensen met ons omgingen.’ Zachtjes praat ze verder. ‘Ik begon toen aan mezelf te trekken. Als er eenmaal een velletje los zit, dan kan je blijven trekken. Vel voor vel, tot het bloedt. Ik heb hard moeten vechten om er weer bovenop te komen.’
Jarenlang had ze last van fantoompijn, vreselijke pijnen in het been dat er niet meer was. ‘Het was ondraaglijk soms,’ zegt ze, ‘en verwarrend, want je voelt de pijn, maar wat er pijn doet, is er niet. Misschien is dat de ergste pijn.’
Sinds ze onlangs nieuwe medicatie kreeg, is er ze er eindelijk van af. Ze voelt zich rustig nu, zegt ze. Met politiek bemoeit ze zich niet meer. Ze heeft haar dieren, een Spaanse penvriend, haar muziek, en ze speelt Final Fantasy op de Playstation 3 die haar zoon voor haar kocht. Ze vindt het een mooi spel. Met mensen van over de hele wereld die samen het kwaad verslaan. Haar avatar is een lange blonde healer die de gewonde strijders verzorgt.
Het enige dat haar nog wel eens steekt, is dat ze na de aanslag geen bloemetje kreeg van de Tweede Kamer. ‘We hadden een pot,’ vertelt ze, ‘waar iedereen elke maand geld in deed en als er dan iemand ziek was, dan kreeg die een bloemetje. Ik heb elke maand meebetaald, maar geen bloemen voor mij. Niet eens een kaart.’
We drinken nog wat oploskoffie en kijken hoe Wil een potje Final Fantasy speelt. Haar team wint. Daarna haalt ze jeugdherinneringen op, aan de Amsterdamse Pijp waar ze vroeger woonde en aan hoe ze in 1949 als zesjarig meisje al mee demonstreerde met de communisten. Samen marcheren voor een beter Neder­land. ‘Ik kom uit een rood nest,’ zegt ze, ‘ik heb niks met rechts, nooit gehad.’ We luisteren naar Zwarte Riek op Wils computer. Amsterdam huilt, waar het eens heeft gelachen. Als Sadettin vraagt of we haar verhaal mogen gebruiken voor onze voorstelling, veert Wil op. ‘Wordt het een satire?’ We schudden ons hoofd, maar ze wil toch graag komen kijken.
‘Dit zou Hans mooi hebben gevonden,’ zegt ze, ‘hij was gek op theater. Als zijn ogen niet zo slecht waren geweest, was hij acteur geworden.’
Ik zeg dat de voorstelling ook confronterend kan zijn, maar ze wuift mijn woorden weg. ‘Ik ben wel wat gewend.’
Ze wordt niet vaak meer geconfronteerd met haar politieke verleden, zegt ze, maar laatst ging het mis. Een Surinaamse vrouw die voor het eerst meereed in de taxibus zag haar zitten en begon tegen de chauffeur, ook een Surina­mer, te schreeuwen dat er een racist in de auto zat. ‘Maar die man rijdt mij al jaren,’ lacht Wil, ‘die liet zich niet gek maken. Hij zei: ik ken deze vrouw en ze is geen racist.’ 
VN Bladwijzer
Online bronnen
CD in de media
Nauwelijks aan het woord
Het filmpje van Wil Schuurman en Hans Janmaat in de Zendtijd voor politieke partijen, de uitzending van BGTV over de opkomst van de Centrumpartij, het VPRO-radio-item waarin Janmaat te gast is maar nauwelijks aan het woord komt, de aflevering van Andere tijden over de aanslag in Kedichem en andere bronnen die in het artikel hiernaast worden genoemd, kunt u terugvinden op de website van Vrij Nederland.
Bladwijzer
Ga naar VN.nl/wilschuurman
Nee
Marjolijn van Heemstra is theatermaker, schrijver en dichter. Eerder maakte ze voorstellingen over onder meer Desi Bouterse en vredesactivist Gary Davis. De voorstelling ‘Jeremia’ over Hans Janmaat, die ze samen maakte met Sadettin Kirmiziyüz, gaat op 6 februari in première in Frascati in Amsterdam.

‘Waarom kan Wilders nu ongestraft veel ergere dingen zeggen?’

<div class="lead">Wil Schuurman verloor in 1986 een been bij een aanslag op de Centrum­partij. Twee theatermakers gingen bij haar op bezoek. Waren we toen gek of zijn we het nu?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
‘Economische recessie, angst, wantrouwen en uitzichtloosheid. Crisis in Nederland en de buitenlanders als zondebok. Het lijkt de verklaring voor de onweerstaanbare opkomst van een nieuw verschijnsel in de Neder­landse politiek: de Centrumpartij.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Het is 9 november 1983 en verontruste Neder­lan­ders hebben zich verzameld in de studio van ‘BGTV’, een praatprogramma van de VPRO waarin gebeurtenissen worden besproken ‘die de tijdgeest illustreren’. <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Centrum-Democraten-in-de-media.htm" class="normal" title="Centrum Democraten in de media">Deze aflevering: de opkomst van de extreem-rechtse Centrumpartij van Hans Janmaat</a>. ‘Dreigt de geschiedenis zich te herhalen?’ vraagt de presentator. ‘En wat te doen? Negeren? Ont­mas­keren? Bestrijden? Verbieden?’ Er heerst verbijstering in de zaal. Mensen kunnen niet geloven dat zoveel Nederlanders zo racistisch zijn, zo gevaarlijk, want daar is de meerderheid bij ‘BGTV’ het over eens: het gedachtengoed van Janmaat is gevaarlijk.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Afgelopen oktober begonnen Sadettin Kirmi­ziyüz en ik aan de voorbereidingen voor een voorstelling over reaguurders en de vraag wat je wel en niet mag zeggen in de openbare ruimte. Het gesprek kwam al snel op Hans Jan­maat, de rechtse politicus die in de Tweede Kamer zat toen wij tieners waren. Wat hij precies had gezegd, wisten we eigenlijk niet meer, maar we wisten wel dat het fout was en dat iedereen het daarover eens was. Janmaat ging een grens over en werd daarvoor gestraft.
We herinnerden ons de aanslag op een bijeenkomst van zijn partij in Kedichem waarbij Wil Schuurman, zijn secretaresse en latere vrouw, een been verloor, en hoe laconiek we daar destijds op reageerden. Moet je maar geen racistische dingen zeggen.
Sadettin plukt van het internet een oud partijprogramma van de Centrum Democraten, de partij die Janmaat oprichtte nadat hij brak met de Centrumpartij. De titel: Oost West Thuis Best. Stop discriminatie van Nederlanders. Schoner milieu zonder belastingverhoging. Nederland geen immigratieland. Benzine fl 1,50 per liter.
Was dit het? Als dit gedachtengoed gevaarlijk was, is een groot deel van de Nederlandse politici nu gevaarlijk. We lezen het twee keer door op zoek naar de levensgevaarlijke ideeën die ons toen zo verontwaardigden. We vinden ze niet en beginnen ons af te vragen: waren we toen gek of zijn we het nu?
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
&#8216;We hadden onze tijd niet mee. De mensen schrokken van zo&#8217;n nieuw geluid&#8217; 
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Walkure Een week later staan we voor de deur van Wil Schuurman, de weduwe van Hans Janmaat. Ze zat van 1994 tot 1998 voor de Centrum Demo­cra­ten in de Tweede Kamer. In linkse bladen van toen werd ze omschreven als ‘de bloeddorstige vriendin’ van Hans Janmaat en ‘de Walkure van het Centrumdemocratische schemerrijk’. Aan de telefoon klonk ze vooral verbaasd. ‘Je mag me alles vragen,’ zei ze, ‘maar ik weet niet of je wat aan me hebt.’
Als we hebben aangebeld, duurt het even voor Wil de deur helemaal open heeft (het is met haar rolstoel onhandig manoeuvreren in de kleine gang) maar dan staan we tegenover haar. Haar blonde haar is korter dan op de foto’s van vroeger, ze draagt een wollen trui en zit rechtop in de rolstoel, alsof ze elk moment kan opstaan. De stomp die haar rechterbeen was, ligt verborgen in een opgevouwen broekspijp. Haar gezicht is rond en meisjesachtig, ze wordt dit jaar 71, maar ik zou haar nog geen zestig schatten.
Wil verontschuldigt zich. ‘Ik heb niets in huis, alleen maar oploskoffie.’ Ze rijdt ons voor door de smalle keuken naar de woonkamer. Een bankstel, een computer, een grote tv en drie papegaaien in reusachtige kooien. De deurtjes staan open. ‘Ze moeten vrij kunnen vliegen,’ zegt Wil. Ze houdt niet van opgesloten dieren. ‘Erg, hè!’, klinkt het uit een van de kooien. ‘Ja hè, Sjako, het is erg,’ antwoordt Wil. ‘Je moet er niet van schrikken, hoor,’ zegt ze tegen ons, ‘ze schreeuwen hard maar ze doen niets.’ Wils ene papegaai zegt de hele dag ‘Erg hè’, de ander roept af en toe ‘Au’, die kan ook hoesten, vertelt ze, dat komt door zijn vorige baasje, een vrouw met COPD die ze kent van de taxibus. De derde papegaai is nieuw en nog een beetje verlegen. Zijn vorige eigenaar deed hem weg vanwege zijn klompvoeten. Wil heeft zich over hem ontfermd.
Met elkaar lachen We vragen hoe ze terugkijkt op de tijd met haar man, en op haar jaren bij de Centrum Demo­cra­ten. Wil haalt haar schouders op en glimlacht. ‘Ik heb het naar mijn zin gehad,’ zegt ze. ‘Dat kwam grotendeels door Hans, we konden ongelooflijk met elkaar lachen.’
En hoe kijkt ze terug op de morele verontwaardiging die hun partij teweegbracht?
‘Ik probeer me er niet te veel mee bezig te houden,’ antwoordt ze. Haar toon is luchtig, bijna opgewekt. ‘Er zijn maar weinig dingen die me nog echt dwars zitten. Hans kreeg een boete omdat hij zei: Nederland voor de Nederlanders. Ik denk niet dat iemand daar nu nog om veroordeeld wordt. Ik heb jaren later geprobeerd die veroordeling terug te draaien, maar dat gebeurde niet. Je moet het zien in de context van de tijd, was het antwoord. Dat verbaast me. Waarom kan Wilders nu ongestraft veel ergere dingen zeggen?’
Ze beantwoordt haar eigen vraag: ‘We hadden onze tijd niet mee. De mensen schrokken van zo’n nieuw geluid. Wij werden meteen in de hoek van het antisemitisme gezet, daardoor werden we in verband gebracht met de oorlog, met de NSB en dan kan je het wel schudden in Nederland.’
Waren jullie dan niet antisemitisch, vraagt Sadettin.
‘Nee,’ zegt Wil stellig. ‘Er sloten zich mensen bij ons aan die rare ideeën hadden, maar dat waren niet onze ideeën. Dat er een foto van mij in het Anne Frank Huis hing in de tentoonstelling Fout na de oorlog vond ik verschrikkelijk. Het dagboek van Anne Frank was een van mijn lievelingsboeken vroeger, ik kreeg het van mijn joodse opoe.’
Het water kookt, Wil rolt naar de keuken om de koffie te maken.
</div>
<figure id="post-26007 media-26007" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/1c658d54-c3a5-4f8e-ba1a-d12697c3c6f9_wil1.jpg" alt="&#039;Dat er een foto van mij in het Anne Frank Huis hing in de tentoonstelling &lt;i&gt;Fout na de oorlog&lt;/i&gt; vond ik verschrikkelijk. &lt;i&gt;Het dagboek van Anne Frank&lt;/i&gt; was een van mijn lievelingsboeken vroeger, ik kreeg het van mijn joodse opoe. Foto: Martin Dijkstra" /><figcaption>&#8216;Dat er een foto van mij in het Anne Frank Huis hing in de tentoonstelling Fout na de oorlog vond ik verschrikkelijk. Het dagboek van Anne Frank was een van mijn lievelingsboeken vroeger, ik kreeg het van mijn joodse opoe. Foto: Martin Dijkstra</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Besmet <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Centrum-Democraten-in-de-media.htm" class="normal" title="Centrum Democraten in de media">Een filmpje in het kader van de Zendtijd voor politieke partijen</a>, uitgezonden op 29 mei 1992. Wil zit aan een tafeltje met een gekleurde bos bloemen erop in dezelfde kleuren als haar blouse. ‘Als de grenzen open blijven staan en duizenden werklozen ons land binnenstromen, kunnen er spanningen ontstaan in de samenleving,’ zegt ze, ‘vooral met de aanhang van de fundamentalistische islam.’ In het volgende shot zit Hans Janmaat aan het tafeltje. Hij pleit ervoor nieuwkomers verplicht te laten integreren, het leren van de Nederlandse taal verplicht te stellen en criminele asielzoekers uit te zetten. De reacties op YouTube eronder zijn recent: ‘Weinig charismatisch, maar wat een ziener!’ ‘Helaas moest deze ketter op de linkse brandstapel.’ ‘Twintig jaar later heeft deze “gek” in alles gelijk gekregen.’
Wil schuift terug op de bank. Ik vraag haar of ze ergens spijt van heeft.
Ze knikt. ‘Ik heb iets gezegd over islamitische vrouwtjes, dat had ik niet hoeven zeggen. Ik heb hier buren die moslim zijn en daar kan ik het goed mee vinden. De meeste moslims zijn heel gewone moslims. Ik had daar niet zo fel op hoeven zijn, maar ik had last van Turken bij mij in de buurt. Die stonden op het pleintje en die vielen Nederlandse vrouwen lastig. Ik kreeg heimwee naar het Nederland van vroeger. Het begon heel klein, een bijeenkomst bij mij thuis met mensen die hetzelfde voelden. En Hans sprak, hij deed alles uit zijn hoofd, dat vond ik knap. Later begreep ik dat het was omdat hij bijna blind was. Dat heeft hij nooit naar buiten gebracht, want dan ben je weg, zei hij altijd. Maar hij deed de dingen op de tast. In de Tweede Kamer wist hij precies hoe hij moest lopen en hij had altijd papieren bij zich om te doen alsof hij voorlas, maar hij zag echt bijna niks. Zijn lenzen waren zo dik dat we ze meteen terugvonden als hij ze liet vallen. Als hij wilde lezen, moest hij een liniaal gebruiken met een vergrootglas erin, die schoof hij dan zo over het boek. Ik moest voor hem kijken hoe de mensen naar hem keken. En als je zo slecht ziet, helpt het natuurlijk niet dat iedereen op een grote afstand blijft. Er was niemand in de Tweede Kamer die naast ons wilde zitten of met ons wilde lunchen. Wij waren besmet.’
Twee weken voor ons bezoek aan Wil dronken we koffie met emeritus hoogleraar politicologie Meindert Fennema, die het archief van Janmaat beheert. Hij vertelde ons over het interview dat hij Janmaat ooit afnam en hoe Janmaat hem na afloop uitnodigde om samen te lunchen. Fennema sloeg het aanbod af. Niet omdat hij er geen zin in had, maar omdat hij wist dat hij zijn wetenschappelijke carrière op zijn buik kon schrijven als hij met Janmaat gezien zou worden in het restaurant van de Tweede Kamer. Dat was laf, zei hij, dat zou hij nu anders doen.
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Mensen met helmen op en dikke kettingen, ze omsingelden het hotel
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Uw been is eraf Buiten wordt het donker. De papegaaien houden zich stil en Wil laat ons haar lievelingsmuziek horen op Spotify. ‘Hello’ van Lionel Richie, een Jiddisch klaaglied van Zwarte Riek over de jodenhoek in Amsterdam, de Spaanse muziek waar ze vroeger graag op danste. En ik denk aan de verontwaardigde mensen in de studio van BGTV die in de uitzending steeds zeggen: het gevaarlijkste is dat je het niet direct ziet.
Kijken Sadettin en ik niet goed? Zijn we de afgelopen vijftien jaar onverschillig geworden voor het gevaar? Of is dit nu eenmaal wat er gebeurt als je dichtbij komt? Het menselijke gezicht dat alles relativeert? Ik vraag me af hoe de BGTV’ers van toen dit gesprek zouden voeren, maar waarschijnlijk waren ze om te beginnen nooit over de drempel van dit huis gestapt. Partij­leden van de Centrum Democraten werden nauwelijks geïnterviewd, niemand wilde hun een podium geven. En als het wel gebeurde, gingen de journalisten er met gestrekt been in. Op de website van de VPRO is een radio-item terug te luisteren waarin Janmaat te gast is in de studio. De journalisten zijn zo druk bezig hem kritisch aan de tand te voelen dat ze uitsluitend zelf aan het woord zijn. Wat was er gebeurd als Janmaat destijds wel de ruimte had gekregen? Zou Nederland er nu dan beter of slechter voor hebben gestaan?
Ik vraag Wil of ze met zoveel tegenwerking nooit ging twijfelen aan de standpunten van de Centrum Democraten. Ze schudt haar hoofd. ‘Geen twijfel, maar het doet wel wat met je.’
Ik probeer niet naar de stomp te kijken.
Sadettin vraagt haar of ze duidelijke herinneringen heeft aan de aanslag.
‘Ik herinner me alles,’ antwoordt Wil. ‘Op weg naar Kedichem had ik een visioen, ik zag een weiland vol anti’s. Ik riep nog naar Hans: allemaal anti’s! We draaiden ons om en er was niks, ik zat voor aap, maar ik had dus een voorgevoel. We waren nog geen tien minuten in het hotel en toen kwamen er agenten binnen. We verzoeken u om de zaal te verlaten, zeiden ze, want er komen demonstranten. Maar ze vergaten te melden dat ze vooraan de optocht hadden meegelopen, de anti’s waren er al.
Mensen met helmen op en dikke kettingen, je weet niet wat je ziet, ik denk zo’n tweehonderd man. Sommige mensen herkende ik, bijvoorbeeld Hans Knoop. Dat vond ik vreselijk, dat hij daar stond, want ik had veel respect voor die man, hij had Menten gepakt, de oorlogsmisdadiger. Ze omsingelden het hotel. Ik heb nog nooit zoveel haat gezien in mensen en we konden geen kant op. Wij waren met een man of zestig, denk ik, er zaten veel ouderen bij. En ja, waar ga je dan naartoe? We gingen naar boven omdat ze de ramen begonnen in te gooien. Grootste fout. Ineens kwam er rook uit de vloer. We wilden de gang op, maar die stond ook vol rook. Later heeft de rechter nog gezegd: u had zo het gebouw kunnen verlaten, u had niet hoeven te springen, maar je kon daar niet door, dat kan niet met rook. Dus toen hebben we lakens aan elkaar geknoopt en ben ik maar gesprongen. Het was vrij hoog en ik ben met mijn been in het glas terechtgekomen, dat weet ik nog, en dat ik daar op de grond lag. In het ziekenhuis dacht ik: nou, het gaat wel met mijn been, ik kon alleen mijn tenen niet bewegen. Toen kwam er een dokter die zei: “Ik moet u wat ernstigs vertellen.” Ik zeg: “Ja, wat is er dan, ga ik dood?” Hij zegt: “Nee, u bent stabiel, maar uw been is eraf.”
Ik zeg: “Nou ja, als ik dan maar wel een prothese kan dragen.”
Maar ze hadden die stomp, dat bot, veel te kort gemaakt, waarom weet ik nog steeds niet want er was niks gebroken. Ik heb het wel geprobeerd, een prothese, maar dat lukte niet. Je hebt geen grip, het is veel te kort.’
</div>
<figure id="post-26007 media-26007" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/9b10a42f-327a-448a-92ec-e5feffc8e8ab_janmaat2.jpg" alt="&#039;Hij was bijna blind. Dat heeft hij nooit naar buiten gebracht. Ik moest voor hem kijken hoe de mensen naar hem keken.&#039; Foto: Gerard Wessel/HH" /><figcaption>&#8216;Hij was bijna blind. Dat heeft hij nooit naar buiten gebracht. Ik moest voor hem kijken hoe de mensen naar hem keken.&#8217; Foto: Gerard Wessel/HH</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
Racist in de auto <a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Centrum-Democraten-in-de-media.htm" class="normal" title="Centrum Democraten in de media">Een aflevering van het programma ‘Andere tijden’</a>. Activist Jack van Lieshout vertelt luchtig over de voorbereidingen die de antifascisten troffen op de dag van de aanslag in Kedichem. Ze namen ‘smijtmaterialen’ mee en ‘slamaterialen’. Toen ze Kedichem inreden, zei hij tegen zijn vrienden in de bus: dit is een stil dorpje, maar dat zal vandaag wel anders worden. Geweld werd niet geschuwd. ‘We hebben de fusie tussen de CP en de CD goed verstoord,’ zegt hij. ‘Dus het is effectief geweest?’ vraagt de interviewer. ‘Zonder meer,’ zegt Van Lieshout. ‘Dus weinig spijt?’ ‘Geen seconde.’
Dat er niemand is veroordeeld voor de aanslag vindt Wil pijnlijk, maar ze heeft geen zin meer om zich daarmee bezig te houden. Ze heeft het verwerkt en achter zich gelaten. Dat was een lange weg. Na Hans’ dood stortte ze in. Op zijn sterfbed hief hij de partij op, Wil bleef achter met niets.
‘Toen kwam het ineens op me af,’ vertelt ze. ‘De dingen die er over mij gezegd zijn, de manier waarop mensen met ons omgingen.’ Zachtjes praat ze verder. ‘Ik begon toen aan mezelf te trekken. Als er eenmaal een velletje los zit, dan kan je blijven trekken. Vel voor vel, tot het bloedt. Ik heb hard moeten vechten om er weer bovenop te komen.’
Jarenlang had ze last van fantoompijn, vreselijke pijnen in het been dat er niet meer was. ‘Het was ondraaglijk soms,’ zegt ze, ‘en verwarrend, want je voelt de pijn, maar wat er pijn doet, is er niet. Misschien is dat de ergste pijn.’
Sinds ze onlangs nieuwe medicatie kreeg, is er ze er eindelijk van af. Ze voelt zich rustig nu, zegt ze. Met politiek bemoeit ze zich niet meer. Ze heeft haar dieren, een Spaanse penvriend, haar muziek, en ze speelt Final Fantasy op de Playstation 3 die haar zoon voor haar kocht. Ze vindt het een mooi spel. Met mensen van over de hele wereld die samen het kwaad verslaan. Haar avatar is een lange blonde healer die de gewonde strijders verzorgt.
Het enige dat haar nog wel eens steekt, is dat ze na de aanslag geen bloemetje kreeg van de Tweede Kamer. ‘We hadden een pot,’ vertelt ze, ‘waar iedereen elke maand geld in deed en als er dan iemand ziek was, dan kreeg die een bloemetje. Ik heb elke maand meebetaald, maar geen bloemen voor mij. Niet eens een kaart.’
We drinken nog wat oploskoffie en kijken hoe Wil een potje Final Fantasy speelt. Haar team wint. Daarna haalt ze jeugdherinneringen op, aan de Amsterdamse Pijp waar ze vroeger woonde en aan hoe ze in 1949 als zesjarig meisje al mee demonstreerde met de communisten. Samen marcheren voor een beter Neder­land. ‘Ik kom uit een rood nest,’ zegt ze, ‘ik heb niks met rechts, nooit gehad.’ We luisteren naar Zwarte Riek op Wils computer. Amsterdam huilt, waar het eens heeft gelachen. Als Sadettin vraagt of we haar verhaal mogen gebruiken voor onze voorstelling, veert Wil op. ‘Wordt het een satire?’ We schudden ons hoofd, maar ze wil toch graag komen kijken.
‘Dit zou Hans mooi hebben gevonden,’ zegt ze, ‘hij was gek op theater. Als zijn ogen niet zo slecht waren geweest, was hij acteur geworden.’
Ik zeg dat de voorstelling ook confronterend kan zijn, maar ze wuift mijn woorden weg. ‘Ik ben wel wat gewend.’
Ze wordt niet vaak meer geconfronteerd met haar politieke verleden, zegt ze, maar laatst ging het mis. Een Surinaamse vrouw die voor het eerst meereed in de taxibus zag haar zitten en begon tegen de chauffeur, ook een Surina­mer, te schreeuwen dat er een racist in de auto zat. ‘Maar die man rijdt mij al jaren,’ lacht Wil, ‘die liet zich niet gek maken. Hij zei: ik ken deze vrouw en ze is geen racist.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Marjolijn van Heemstra is theatermaker, schrijver en dichter. Eerder maakte ze voorstellingen over onder meer Desi Bouterse en vredesactivist Gary Davis. De voorstelling ‘Jeremia’ over Hans Janmaat, die ze samen maakte met Sadettin Kirmiziyüz, gaat op 6 februari in première in Frascati in Amsterdam.
</div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-26007 media-26007" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/02/82e9f934-5aff-4b89-8c38-9edd9b7c3bad_wil2.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Bladwijzers/Bladwijzer/Centrum-Democraten-in-de-media.htm" class="normal" title="Centrum Democraten in de media">Zie ook de bladwijzer bij dit verhaal, waar alle bronnen waar in het stuk naar wordt verwezen verzameld zijn. </a>
</div>

<div class="wpg-element paragraph">
Een filmpje in het kader van de Zendtijd voor politieke partijen, uitgezonden op 29 mei 1992. Wil zit aan een tafeltje met een gekleurde bos bloemen erop in dezelfde kleuren als haar blouse. ‘Als de grenzen open blijven staan en duizenden werklozen ons land binnenstromen, kunnen er spanningen ontstaan in de samenleving,’ zegt ze, ‘vooral met de aanhang van de fundamentalistische islam.’ In het volgende shot zit Hans Janmaat aan het tafeltje. Hij pleit ervoor nieuwkomers verplicht te laten integreren, het leren van de Nederlandse taal verplicht te stellen en criminele asielzoekers uit te zetten.
<iframe width="420" height="315" src="//www.youtube-nocookie.com/embed/Yh6y4AtWGdo" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
De reacties op YouTube eronder zijn recent: ‘Weinig charismatisch, maar wat een ziener!’ ‘Helaas moest deze ketter op de linkse brandstapel.’ ‘Twintig jaar later heeft deze “gek” in alles gelijk gekregen.’
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Smijt- en slamaterialen Een aflevering van het programma ‘Andere tijden’. Activist Jack van Lieshout vertelt luchtig over de voorbereidingen die de antifascisten troffen op de dag van de aanslag in Kedichem. Ze namen ‘smijtmaterialen’ mee en ‘slamaterialen’. Toen ze Kedichem inreden, zei hij tegen zijn vrienden in de bus: dit is een stil dorpje, maar dat zal vandaag wel anders worden. Geweld werd niet geschuwd. ‘We hebben de fusie tussen de CP en de CD goed verstoord,’ zegt hij. ‘Dus het is effectief geweest?’ vraagt de interviewer. ‘Zonder meer,’ zegt Van Lieshout. ‘Dus weinig spijt?’ ‘Geen seconde.’
<a href="http://www.geschiedenis24.nl/andere-tijden/afleveringen/2008-2009/Weg-met-de-Centrumpartij.html" class="normal" title="http://www.geschiedenis24.nl/andere-tijden/afleveringen/2008-2009/Weg-met-de-Centrumpartij.html">Bekijk hier de aflevering van &#8216;Andere Tijden&#8217;</a> 
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Nauwelijks aan het woord Op de website van de VPRO is een radio-item terug te luisteren waarin Janmaat te gast is in de studio. De journalisten zijn zo druk bezig hem kritisch aan de tand te voelen dat ze uitsluitend zelf aan het woord zijn. Wat was er gebeurd als Janmaat destijds wel de ruimte had gekregen? Zou Nederland er nu dan beter of slechter voor hebben gestaan? 
<a href="http:// http://weblogs.vpro.nl/radioarchief/2008/08/25/de-blanke-top-der-duinen-interview-met-hans-janmaat/" class="normal" title="http://weblogs.vpro.nl/radioarchief/2008/08/25/de-blanke-top-der-duinen-interview-met-hans-janmaat/">Beluister hier het interview</a>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
&#8216;Kunnen Nederlanders zo racistisch zijn?&#8217;? ‘Economische recessie, angst, wantrouwen en uitzichtloosheid. Crisis in Nederland en de buitenlanders als zondebok. Het lijkt de verklaring voor de onweerstaanbare opkomst van een nieuw verschijnsel in de Neder­landse politiek: de Centrumpartij.’
Het is 9 november 1983 en verontruste Neder­lan­ders hebben zich verzameld in de studio van ‘BGTV’, een praatprogramma van de VPRO waarin gebeurtenissen worden besproken ‘die de tijdgeest illustreren’. Deze aflevering: de opkomst van de extreem-rechtse Centrumpartij van Hans Janmaat. ‘Dreigt de geschiedenis zich te herhalen?’ vraagt de presentator. ‘En wat te doen? Negeren? Ont­mas­keren? Bestrijden? Verbieden?’
Er heerst verbijstering in de zaal. Mensen kunnen niet geloven dat zoveel Nederlanders zo racistisch zijn, zo gevaarlijk, want daar is de meerderheid bij ‘BGTV’ het over eens: het gedachtengoed van Janmaat is gevaarlijk.
<a href="http://www.geschiedenis24.nl/speler.program.7036023.html" class="normal" title="http://www.geschiedenis24.nl/speler.program.7036023.html">Bekijk hier de uitzending van &#8216;BGTV&#8217;</a>
Deze bladwijzer hoort bij het verslag van Marjolijn van Heemstra van haar bezoek aan Wil Schuurman, de weduwe van Hans Janmaat, dat deze week in Vrij Nederland staat.
</div>

Centrum Democraten in de media

Man zonder grenzen

<div class="wpg-element paragraph">
Vijfenzestig jaar geleden deed Garry Davis officieel afstand van zijn nationaliteit en riep hij op tot het vormen van een wereldregering.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Carlo Strenger &#8211; <a href="http://tedxtalks.ted.com/video/TEDxJaffa-Carlo-Strenger-The-Wo" class="normal" title="http://tedxtalks.ted.com/video/TEDxJaffa-Carlo-Strenger-The-Wo">TedxJaffa</a> Het World Citizen Project van Garry Davis lijkt te zijn mislukt, en zijn tijd op deze aardbol zit er bijna op. Is het wereldburgerschap dan niet meer dan een droom? Misschien wel, maar genoeg mensen geloven er nog in. Vorig jaar op de Ted-conferentie in Jaffa sprak Carlo Strenger over het belang van het wereldburgerschap. Hij noemt het homo universalis. De mensheid als mondiale stam. Als Joods-Zwitserse intellectueel dacht hij aanvankelijk tot de stam der neurotische Joodse mannen te behoren (publiek lacht). Toen hij zich realiseerde tot een mondiale stam te behoren, was dat een verlichting. Strenger gebruikt het woord stam erg vaak. Daarmee probeert hij paradoxaal genoeg het concept wereldburgerschap menselijk te houden. Zijn grapjes nemen soms de overhand, maar deze toespraak is een goed startpunt voor verdere verdieping in het onderwerp.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<iframe width="560" height="315" src="http://www.youtube-nocookie.com/embed/mArgTetQzd8" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Deze bladwijzer hoort bij het artikel &#8216;Man zonder grenzen&#8217;. Marjolijn van Heemstra interviewde de 91-jarige Garry Davis, de uitvinder van het wereldpaspoort, die al sinds 1948 oproept tot het vormen van een wereldregering. Inmiddels is hij oud en krom, maar nog altijd strijdbaar. Lees het gehele interview deze week in Vrij Nederland.
</div>

Filmpje: Het World Citizen Project

Fotodocument / Op bedevaart in Nederland
Anton Soesepilay slaat een kruis voordat hij de dop van zijn plastic waterflesje opendraait. Uiterst voorzichtig giet hij het water erin dat hij zojuist uit de bron naar boven haalde. Hij wil niet morsen. Dit is heilig water. Als het flesje vol is, draait hij gauw de dop erop en geeft het aan zijn schoonmoeder, die naast hem staat. Voor je hoofd, zegt hij. Schoonmoeder kust het flesje en stopt het in haar tas. Dan moeten ze plaatsmaken. Om hen heen staan nog meer mensen met plastic flesjes.
De put waar Soesepilay&#8217;s schoonmoeder haar hoop op heeft gevestigd, staat voor de kapel van Onze Lieve Vrouw ter Nood in Heiloo. Onze Lieve Vrouw ter Nood is Maria. Gezegende maagd, moeder van Jezus, troosteres van de bedroefden. Ooit zou ze hier tot een schipper in nood gesproken hebben: &#8216;Als je mij zult eren, zal de wind gaan keren.&#8217; Hij beloofde dat te zullen doen, kreeg de wind waar hij zo op wachtte en bouwde uit dankbaarheid een kapel. De spreuk staat nu geschreven op een houten boog vlak achter de bron.
Of het Maria&#8217;s stem was die het water heilig maakte, of iets anders weet Soesepilay niet. Het maakt niet uit. Het water werkt. Hij wijst op zijn dochter, iets verderop, en dan op de put. &#8216;Als we dit niet gedronken hadden, was zij er nooit geweest.&#8217; Jarenlang probeerden hij en zijn vrouw kinderen te krijgen. Geen enkele arts kon ze vertellen waarom het niet lukte. Toen gingen ze op bedevaart naar het Mariaheiligdom in Heiloo, dronken uit de put, et voilà: een dochter.
De familie Soesepilay, van oorsprong Sri Lankaans, is vandaag weer op bedevaart. Met een stuk of honderdvijftig andere Sri Lankanen hebben ze zojuist het Mariabeeld uit de grote kapel op het terrein naar de kleine kapel iets verderop gedragen. Het was een korte wandeling, maar voor de familie betekent het veel. Want bij problemen is Maria volgens hen uiteindelijk de enige die echt kan helpen. Zoals nu met schoonmoeders hoofdpijnen, waarvan de Nederlandse artsen zeggen dat het psychisch is. Het is onbegrijpelijk, geeft Soesepilay toe, maar Maria kan nu eenmaal dingen die niemand anders voor elkaar krijgt.
Speciale spoorweghalte
De bron en de kapel trekken dagelijks bezoekers. Soms komen ze in groepen, met gehuurde bussen of met de trein die op het station &#8216;Onze Lieve Vrouw ter Nood&#8217; stopt, een spoorweghalte speciaal voor bedevaartgangers. Het beeld van Jezus&#8217; moeder wordt een paar keer per maand van de grote kapel door het processiepark naar de genadekapel gedragen.
Het bedevaartsoord van Onze Lieve Vrouw ter Nood is een van de bijna tweehonderd Mariaheiligdommen in Nederland. Het succes van Maria in Heiloo is geen uitzondering. Terwijl de kerken nog altijd leeglopen en parochies worden opgedoekt, krijgt de moeder der moeders tienduizenden mensen op de been. Zoals in Roermond, waar vijf eeuwen geleden een herder een Mariabeeldje zou hebben gevonden in een waterput. Elk jaar in juli trekken daar Roma en Sinti naartoe om tien dagen met elkaar te feesten, te eten en Maria te vereren. En in een kerk in het Limburgse Hoensbroek, waar Poolse mijnwerkers in 1950 een replica ophingen van de icoon van de Zwarte Madonna van Czestochowa, die in Polen jaarlijks miljoenen pelgrims trekt. De variant in Hoensbroek is sinds 1950 de vaste pelgrimsplaats voor Polen in Nederland.
Maria heeft voor de pelgrims iets wat Jezus niet heeft. Ze is mens, moeder. Dat maakt haar toegankelijk en beter geschikt om aardse ellende te begrijpen. Het bezoekersregister in de grote kapel in Heiloo staat vol hartekreten. Er wordt gevraagd om redding uit financiële problemen. Om inkeer voor een verslaafde zoon. Om iets meer warmte deze winter. Op een enkele uitzondering na zijn de smeekbedes aan Maria gericht, niet aan Jezus. Misschien leg je problemen nu eenmaal liever bij een moeder neer dan bij een zoon. Zo lijkt Maria buiten de kerk om een machtige status te hebben verworven als troosteres en &#8216;toevluchtsoord&#8217; voor wie nergens anders meer terechtkan of op zoek is naar &#8216;iets&#8217; en zich niet (meer) thuis voelt in de kerk.
Zingen, dansen, huilen
In 2007 begon de Radboud Universiteit in Nijmegen een onderzoek naar de manier waarop het christendom buiten de kerken om wordt voortgezet. Cultureel antropologe Catrien Notermans concentreerde zich hiervoor op de positie van Maria in Lourdes, &#8216;s werelds beroemdste Mariaheiligdom. Haar conclusie: Maria is enorm populair onder pelgrims. Mariavereerders zeggen dat ze katholiek en religieus zijn, maar niet per se kerks. Maria heeft, kortom, de kerk niet nodig om te worden aanbeden. Mensen kunnen in haar heiligdommen hun eigen invulling geven aan de verering. Ze zijn niet gebonden aan regels van de kerk. Ze kunnen zo lang of kort blijven als ze willen. Ze kunnen zingen, dansen, huilen, hun eigen muziek spelen. Soms nemen ze zelfs hun eigen Maria mee, zoals de Brazilianen die een keer per jaar naar Heiloo gaan, vergezeld van hun eigen Onze Lieve Vrouwe, die van Aparecida, die samen met Onze Lieve Vrouwe ter Nood door het processiepark wordt gedragen.
Het zijn vaak migrantengroepen die in de bus naar Maria stappen. De aankondiging van een Sri Lankaanse bedevaart in Heiloo lijkt een opmerkelijk bericht, maar een groep Afrikanen, Spanjaarden of Polen op bedevaart naar een Nederlands Maria-oord blijkt eerder regel dan uitzondering. Notermans schrijft in haar onderzoek dat het vooral de &#8216;minder machtigen&#8217; zijn die hun heil zoeken bij moeder Maria. Mensen die moeite hebben zich staande te houden in de maatschappij. Die hun weg niet kunnen vinden, zich buitengesloten voelen.
Behalve migranten noemt Notermans ouderen en vrouwen als typische Mariapelgrims. De populariteit van Maria, zegt ze, heeft met sociale ongelijkheid te maken. Maria verschijnt aan vrouwen, armen, zieken en kinderen. Haar vereren is een vorm van empowerment. Tegenover Maria formuleren de pelgrims hun problemen. Ze vragen haar om de dingen die ze graag voor zichzelf zouden willen. Op die manier krijgen ze hun problemen en wensen op een rijtje. Dat geeft hen iets meer controle over hun eigen leven. Voor ouderen fungeert de tocht naar Maria soms ook als vervanging voor de kerk zoals ze die kenden in hun jeugd. Er wordt gegeten, gebeden, ontmoet en nagepraat. Er is tijd en aandacht, iets wat de uitgedunde Nederlandse kerkelijke gemeenten nauwelijks nog kunnen bieden.
Volgens Notermans geven de pelgrims Maria vaak meer macht dan de katholieke kerk lief is. Ter illustratie geeft ze het voorbeeld van haar laatste bezoek aan de basiliek van Sint-Jan in Den Bosch. In de middenbeuk, centraal in de kerk, werd een traditionele dienst gehouden. Daar zat een handjevol oude mensen. In de zijbeuk stond een beeld van Maria, daar zat het helemaal vol.
Maria is de herder
Ook in de kapel van de Vrouwe van Alle Volkeren in Amsterdam trekt Maria meer aandacht dan haar zoon. Het beeld van Jezus hangt weliswaar in het midden tegen de achtermuur, maar bij het grote portret van Maria, iets rechts van hem, staan alle bloemen en kaarsen. De banken pal voor haar afbeelding zitten vol. Tegenover Jezus zitten de mensen die later binnenkwamen. Jezus hangt aan het kruis, Maria staat stralend afgebeeld met onder haar blote voeten een wereldbol en daaronder een kudde schapen. Hier is Maria, niet Jezus, de herder.
De kapel werd gebouwd nadat Maria aan een Amsterdamse fabrieksarbeidster verscheen en aan haar kenbaar maakte dat ze voortaan als Vrouwe van Alle Volkeren wilde worden aangeroepen. Het heiligdom is erkend door het bisdom Haarlem, maar niet door het Vaticaan. Toch trekken pelgrims van over de hele wereld naar de Amsterdamse Diepenbrockstraat om te bidden voor de Vrouwe van Alle Volkeren. Voor het portret van de Vrouwe staat zuster Alessandrina vandaag een groep pelgrims uit Den Haag te woord. Het is de Franse parochie van priester Vincent Boro. Een mengeling van Franssprekende Afrikanen en Franse expats.
Alessandrina vertelt over Maria&#8217;s verschijningen in Amsterdam. Ze koos niet zomaar voor de titel Vrouwe van Alle Volkeren, zegt ze. Maria wilde meer betekenen, voor alle mensen, niet alleen voor christenen. Ze vertelt dat er laatst een islamitische familie uit Koeweit naar de kapel kwam. Ze hadden op de website over de Vrouwe gelezen en waren zo geraakt dat ze naar Amsterdam afreisden. De groep pelgrims knikt instemmend. &#8216;Dat kan alleen Maria,&#8217; fluistert een vrouw op de achterste bank.
Ze oordeelt niet
Het is priester Johan Miltenburg die een dag eerder de telefoon van de Franse parochie opneemt. Hij is de voorganger van Vincent Boro en ging regelmatig met de Franse groep op bedevaart. Wat de parochie zo aantrekt in Maria? Het idee dat ze niet oordeelt, denkt hij. Dat je met werkelijk alles bij haar terechtkunt. Afrikanen die polygaam leven worden door de kerk veroordeeld, maar waar Maria het voor het zeggen heeft, voelen ze zich geaccepteerd. Zo ook de mensen die misschien niet heel kerkelijk zijn, maar wel religieus. Maria maakt het allemaal niets uit. Ze blijft vroom en zwijgend aanhoren. Het voorbeeld van Anton Soesepilay, die de problemen waar de samenleving hem niet bij kan helpen aan Maria voorlegt, herkent Miltenburg ook bij de Afrikanen uit zijn vroegere parochie. Als voorbeeld noemt hij de mensen met lichte oorlogstrauma&#8217;s die te weinig klachten hebben om te worden doorgestuurd naar een psychiater. Bij Maria hebben ze het gevoel wel met hun verleden terecht te kunnen.
In de kapel van de Vrouwe van Alle Volkeren is de ochtendbijeenkomst afgelopen. De bedevaartgangers lopen naar buiten. Over twee uur is er weer een dienst. Een groepje vrouwen bespreekt de dag tot nu toe. Ze zijn tevreden. Ze voelen zich thuis in de kapel. Omdat Maria er is, zegt de een. En omdat Maria ook daar is, vult haar buurvrouw aan. Daar, dat is Rwanda. Maria verbindt ons met thuis, zegt de eerste vrouw weer, omdat ze op twee plaatsen tegelijk kan zijn. &#8216;En als ik met haar verbonden ben, voelt het alsof ik dat óók kan.&#8217;
Jezus kan ook een heleboel, zegt de tweede vrouw. Maar je moet niet vergeten: Maria is een vrouw. Jezus niet. Twee uur later zitten ze weer op de donkere houten banken tegenover de moeder van God. Priester Boro gaat voor in het gebed. &#8216;Moeder van alle mensen,&#8217; zegt hij. &#8216;Bid voor ons,&#8217; zegt de groep.
&#8216;Beschermer van de familie.&#8217; &#8216;Bid voor ons.&#8217;
&#8216;Troosteres van wie huilt.&#8217; &#8216;Bid voor ons.&#8217;
&#8216;Patrones van dokters, pastoors en gelovigen.&#8217; &#8216;Bid voor ons.&#8217;
Een oude vrouw schuifelt de kapel in. Een grote bos bloemen in haar hand.
Ze slaat een kruis, knielt in de richting van Maria, loopt Jezus straal voorbij en zet in het keukentje achter de kapel de bloemen in een vaas. Die zijn voor de Vrouwe.

Welkom terug, Moeder Gods

Een circus op de Westbank
Shadi Zmorrod staat op het grote lege voetbalveld van het Martelaar Salah Khalaf Centrum in Al Fara, een vluchtelingenkamp in het noorden van de Westelijke Jordaanoever. Het is heet, zweetdruppels lopen over zijn voorhoofd. In de brandende zon checkt hij de berichten op zijn telefoon, kijkt onrustig om zich heen, steekt een zoveelste sigaret op, zet zijn bril nog eens recht en stampt met een bezorgd gezicht op de onregelmatige grond. Hier moet straks zijn circusgroep overheen op stelten, eenwielers, hun handen.
Hij mompelt iets, zucht en roept dan naar de grote bus op het parkeerterrein dat ze wel eens mogen beginnen met uitladen.
Vierentwintig jongeren klimmen schreeuwend en lachend uit de bus en beginnen in een aangesloten rij hoepels, linten, kegels, fietsen en ballen aan elkaar door te geven. Dit is het Palestijnse circus. Een groep jongens en meisjes, afkomstig uit verschillende plaatsen op de Westbank en in leeftijd variërend van dertien tot vijfentwintig jaar. Met hen verwezenlijkt Shadi Zmorrod zijn onwaarschijnlijke droom: het opbouwen van een circustraditie in Palestina. Clowns op de Westbank? Koorddansen in Gaza? Shadi heeft die sceptische vragen vaak genoeg gehoord. Maar hij is er nu eenmaal van overtuigd: als Palestina iets nodig heeft op dit moment, dan is het een circus. Samen met zijn vrouw, de Belgische Jessika Devlieghere, met wie hij sinds kort een zoontje heeft, werkt hij nu drie jaar onafgebroken aan zijn meesterplan. Na veel heen en weer verhuizen hebben ze nu een klein kantoor in Ramallah met een oude gymzaal ernaast waarin gerepeteerd kan worden. Shadi wil de Palestijnen zien vliegen, klimmen, balanceren. In plaats van stuk te lopen tegen de muur die hen omsluit, moeten ze omhoog, de lucht in.
Wat begon als een workshop voor tien jongeren in Ramallah, is in drie jaar tijd uitgegroeid tot een landelijke stichting die in drie steden circus onderwijst aan honderdtien jongeren, met een eigen groep gevorderde studenten twee voorstellingen per jaar produceert en al meerdere malen in Europa heeft opgetreden. Volgende week gaat er weer een groep van negen jongeren naar Italië en Frankrijk. Het circus heeft drie professionele trainers in dienst, waaronder Shadi&#8217;s broer, Fadi.
Shadi houdt ervan precies dat te doen wat redelijke mensen hem afraden. Op tournee gaan, bijvoorbeeld, in een land bezaaid met Israelische checkpoints en roadblocks. In conservatieve steden waar fysiek contact tussen ongetrouwde mannen en vrouwen streng wordt afgekeurd zweven de jongens en meisjes dicht tegen elkaar aan in de trapeze. Een moderne dansgroep werd voor iets soortgelijks onlangs nog met tomaten bekogeld. Het circus komt ermee weg. Shadi weet ook niet precies waarom. De meest gehoorde verklaring, zegt hij, is dat het publiek simpelweg te verbouwereerd is om te protesteren. Palestina heeft nooit een circus gehad. Een &#8216;surprise attack&#8217;, noemt hij het lachend.
Ingetogen geklap
Terwijl op het hobbelige grasveld de constructie voor de trapezes wordt opgezet, checkt Shadi nog een keer de geluidsinstallatie. Tijdens hun optreden in Hebron twee dagen geleden viel plotseling de muziek uit. Dat mag hier in Al Fara niet gebeuren; de bewoners van het kamp staan erom bekend dat ze tijdens dans- en muziekoptredens met geklap en gejoel de boel overnemen. Er mag geen seconde stilte vallen.
Dit wordt het derde optreden van een vijfdaagse tour die het circus op de Westelijke Jordaanoever maakt. De vorige twee avonden zaten er honderden mensen op de tribune, de reacties waren overwegend goed. Maar het blijft spannend, zegt Shadi, zeker op plekken als deze waar de toeschouwers voor het eerst in hun leven een circusshow zien.
Aan het hek langs de weg hangt een levensgrote schildering van een onlangs gestorven martelaar, pal achter het voetbalveld staat de verlaten Israëlische gevangenis waar een aanzienlijk deel van de kampbewoners ooit vastzat. De ingang van het terrein wordt bewaakt door gewapende militairen. Niet de meest logische omgeving voor clowns en meisjes in linten, zeg ik. Shadi hoort mijn opmerking niet. Hij is alweer opgeslokt door zijn laptop en de boxen &#8211; een paar seconden later klinkt er snoeiharde circusmuziek over het veld.
De eerste bezoekers schuiven voorzichtig de tribune op. Gesluierde moeders met hun kinderen, groepjes luidruchtige jongens, giechelende meisjes, serieus kijkende mannen met baarden. Op de platte daken rond het veld staan hier en daar plukjes vrouwen. Jessika komt aan met baby Nour, de levende mascotte van het circus die nog geen enkele show gemist heeft. De groep verzamelt zich bij de achtermuur van het veld en neemt onder leiding van trainers Fadi en Nayef nog snel even de hele show door. Dan rennen ze met een luide yella naar voren. Wat volgt is een uur vol oorverdovend harde muziek, wilde clownsacts en acrobatiek. Niet zonder schoonheidsfoutjes: een kegel valt, een sprong mislukt, maar wat misgaat wordt gecompenseerd door de verbazingwekkende energie van de performers.
Ze jongleren, springen en fietsen met fanatiek enthousiasme, moedigen elkaar luid juichend aan vanaf de zijkant en nodigen het publiek met grote gebaren uit om mee te juichen. Dit is geen circusshow; dit is een circus-offensief. Shadi&#8217;s angst dat het publiek de voorstelling zou overnemen was nergens voor nodig. Vanaf de tribune komt er nauwelijks reactie op het circusgeweld. Er wordt gelachen, maar zachtjes. Wie klapt doet dat ingetogen, met de handen in de schoot. Mensen lijken geamuseerd en tegelijkertijd verward. Alleen de lokale scoutinggroep staat in bruine uniformen op de banken te stampen en te schreeuwen: &#8216;Mohammad Abushishik!&#8217; Het is de naam van de lange 23-jarige postbode uit Al Fara die ze nu voor het eerst in zijn rol als circusartiest een flikflak achterover zien maken.
Na afloop neemt een groep mannen uit het kamp Shadi apart. Ze willen ook een circus.
Het is half tien als de bus aan de lange terugweg naar Ramallah begint. Iedereen moet thuis worden afgezet. Wie ver weg woont, slaapt bij anderen of bij familie in de buurt. De trainers zorgen ervoor dat niemand alleen de bus verlaat.
Shadi en Jessika hebben veel moeite gestoken in het winnen van het vertrouwen van de ouders. Vooral voor jonge meisjes is het erg ongebruikelijk om weken van huis te zijn en bij anderen te slapen. Dat ze nu mee mogen op tournee en sommigen zelfs naar het buitenland gaan, heeft drie jaar gekost. De toekomst van de circusdroom ligt niet alleen in handen van de jonge performers, maar misschien nog meer in die van hun ouders die toestemming moeten geven hun kind deze vreemde, on-Palestijnse hobby te laten uitvoeren en weerstand moeten bieden aan de kritiek van hun omgeving. Want wie laat zijn dochters nu onbeschermd met een circus mee reizen? En waarom gaan hun kinderen niet gewoon bij een traditionele dansgroep?
Na drie jaar hebben Jessika en Shadi een groep ouders zover dat ze hen voorzichtig als familie beginnen te zien, en dus bevoegd om op hun kinderen te letten. Papa en mama Circus, worden ze genoemd. Verantwoordelijk voor vierentwintig jongeren.
Draaglijker maken
Terug in Ramallah krijgt Shadi een telefoontje. De dertienjarige Sausan, het meisje met de indrukwekkende act in de linten, is kwijt. Shadi verschiet van kleur, steekt een sigaret op, begint onmiddellijk rond te bellen. Niemand weet waar ze is. Voor de deur van zijn huis springt hij zenuwachtig van het ene op het andere been, voortdurend zijn hoofd schuddend alsof hij het niet kan geloven. Als na twintig minuten het verlossende telefoontje komt dat ze bij een oom en tante is gaan slapen, staat hij te trillen op zijn benen. Jessika ruimt vermoeid de auto leeg. Shadi trekt bleek als een vaatdoek aan zijn sigaret. Dit had het einde kunnen zijn, zegt hij. Als er iets met het meisje was gebeurd&#8230; Hij maakt zijn zin niet af en gaat een biertje drinken in de tuin.
Een dag later. We zitten in Shadi&#8217;s auto op weg naar Nablus, waar het circus vanavond optreedt. Hij ziet er moe uit. Hij rookt, sms&#8217;t, drinkt koffie, praat zonder pauzes te laten vallen (&#8216;Als ik niet praat, val ik in slaap&#8217;) en probeert ondertussen op de weg te letten. Hij heeft de juiste papieren en wordt met zijn rossige haar en lichte huid regelmatig voor een Israëliër aangezien. Checkpoints komt hij moeiteloos door, maar niet zonder de Israelische soldaten even in de war te brengen, bijvoorbeeld door heel kort op de weghelft bedoeld voor Palestijnen te gaan rijden. Hij houdt van verwarring zaaien. Toen in 2000 het beruchte Qalandiya checkpoint tussen Ramallah en Jeruzalem werd geopend, marcheerde hij erheen met een groep als clowns verklede Palestijnen. De soldaten waren zo beduusd dat ze hun post verlieten. Voor een kort moment was Qalandiya in handen van de clowns.
Of hij gelooft dat kunst sterker is dan wapens? Natuurlijk niet, hij steekt een nieuwe sigaret op en zucht. &#8216;Een week na onze actie was het checkpoint zo zwaar bewaakt dat er geen clown meer doorheen kwam.&#8217; Het ging niet om het oplossen van het conflict, zegt hij, het ging erom het conflict anders te benaderen. Om het draaglijker te maken. Dat is ook wat hij met het circus wil. Een nieuwe manier van kijken, bewegen en denken introduceren in zijn land.
&#8216;Kijk,&#8217; hij wijst naar een groepje mensen langs de weg. &#8216;Zie je hoe de Palestijnen erbij lopen? Alles hangt! Wij worden omlaag gezogen. We moeten opstijgen. De situatie van boven af bekijken. Het is leuk om op stelten rond te stappen, maar er zit ook een idee achter. We worden aan alle kanten uit balans gebracht, onzeker gemaakt. Op die stelten leer je je eigen evenwicht vinden en leer je dat je zelfs op twee lange dunne stokken nog rechtop kan blijven staan. In de trapeze kom je los van de zwaartekracht die zo aan ons trekt. Het geeft ons de mogelijkheid anders naar onszelf te kijken, te ervaren dat we ons lichaam vrij kunnen maken van de invloed die de politieke situatie erop heeft. Te voelen dat we nog een kant op kunnen, zolang ze geen dak op die muur hier plaatsen, dat er ergens onverwachts nog ruimte is.&#8217;
Shadi neemt een slok van zijn koffie en trekt een smerig gezicht. Er is nog iets, zegt hij terwijl hij de auto stopt om zijn koffie in de berm te gooien (&#8216;Van deze troep wordt niemand blij&#8217;). Zodra de deur dichtslaat praat hij verder: &#8216;In het circus is alles gebaseerd op vertrouwen en samenwerking. Je moet elkaar opvangen, ondersteunen, aanmoedigen. Je kunt niets alleen. Wij zijn een verdeeld volk, van familie en vrienden gescheiden door de muur en checkpoints. Iedereen heeft een ander paspoort met andere mobiliteitsrestricties. Soms moeten we jongeren bij een checkpoint achterlaten omdat ze een bepaalde stad niet in mogen. Toen we optraden in Jeruzalem is een van de jongens over de muur gesprongen om aan de show mee te kunnen doen. Het circus zorgt voor eenheid ondanks alle obstakels.&#8217;
In hoeverre het Palestijnse circus politiek is? Hij is even stil, zegt dan langzaam en nadrukkelijk: &#8216;Alles is hier politiek.&#8217; En nog een keer: &#8216;Alles.&#8217;
In de Israëlische media, vertelt hij, werd het circus afgeschilderd als een terroristische organisatie. Hij lacht: &#8216;Daar heb ik veel aan gehad. Mijn populariteit onder de Palestijnen steeg.&#8217; Dat draagvlak onder de Palestijnse bevolking is hard nodig om de volgende grote stap van de circusdroom te realiseren: een professionele circusacademie in Ramallah. Over vijf jaar moet hij er staan. Getalenteerde jongeren uit de groep worden nu al opgeleid tot trainers zodat ze tegen die tijd een nieuwe generatie les kunnen gaan geven. Shadi en Jessika proberen gevorderde studenten naar een opleiding in het buitenland te laten doorstromen om zich daar verder te scholen. Een meisje is begin dit jaar vertrokken naar een circusschool in Frankrijk. Als alles goed gaat, zal Mohammad Abukishik, de postbode uit Al Fara, dit najaar naar Toulouse vertrekken. Vanaf volgend jaar worden er in vijf nieuwe steden groepen opgericht voor nog eens tweehonderd kinderen om een poel te creëren waaruit ze later de eerste studenten voor de academie kunnen vissen.
Om de Palestijnse bevolking vertrouwder te maken met de traditie, kregen Shadi en Jessika de nationale Palestijnse televisiezender zo ver op primetime dvd&#8217;s van voorstellingen van Cirque du Soleil uit te zenden. En ze willen filmavonden organiseren waarop andere circusshows worden vertoond, maar daarvoor hebben ze eerst een goed onderkomen nodig. Of beter: geld voor een goed onderkomen. Het circus wordt gefinancierd met privégiften, eigen geld, een kleine subsidie van het Palestijns ministerie voor sport en jeugd en een aantal buitenlandse ngo&#8217;s. Ze houden niets over.
Haram
We passeren een verlaten checkpoint. Op de heuvels langs de weg staan settlements in aanbouw. Hoe staat het circus eigenlijk tegenover een samenwerking met Israëlische collega&#8217;s? Zou het niet een perfect instrument zijn om de wederzijdse haat mee te lijf te gaan? Te werken aan vrede?
Shadi schudt zijn hoofd. Nee. &#8216;Moet je horen,&#8217; zegt hij. &#8216;We werden vorig jaar uitgenodigd door een festival in Tel Aviv. Ik zei: &#8220;Prima, maar dan wil ik dat mijn groep naar jullie toe kan reizen zoals elke andere groep. Ik heb een grote rode bus, ik wil bij elk checkpoint onderweg vrije doorgang.&#8221; Ze konden het me niet garanderen. We zijn niet gegaan. Ik geloof niet in vrede zonder gelijkheid. Voorlopig is het ieder voor zich.&#8217;
Als we om half zes het Jamal Abdelnasser openluchttheater in Nablus binnenrijden, is de groep al aan het opbouwen. De teruggevonden Sausan, klein, bruin haar, beugel, zit op de rand van het podium. Ze heeft er zin in vandaag. Haar familie komt kijken. Als ze gecomplimenteerd wordt met haar act, lacht ze verlegen. Ze traint veel, zegt ze. Waarom ze bij het circus zit? Ze denkt lang na. &#8216;De eerste keer dat ik hoog in de linten hing,&#8217; zegt ze, &#8216;voelde ik me zo speciaal. Ik dacht: wat ik nu zie, ziet niemand.&#8217; Ze lacht weer. &#8216;Ik wil ook gewoon graag opvallen en dat is niet zo makkelijk hier. Mensen hebben snel een oordeel klaar. Dat we bijvoorbeeld niets doen voor de strijd tegen de bezetting. Maar als je goed kijkt, gaat onze hele show daarover. We doen iets nieuws, maar we vergeten heus niet dat we Palestijnen zijn.&#8217; Hoe ze met die kritiek omgaat? Ze haalt haar schouders op. &#8216;Ik ben goed in negeren.&#8217;
Als ze twee uur later ondersteboven met haar benen wijd in de linten hangt, zit ik naast twee vrouwen in niqaab. &#8216;Haram,&#8217; zegt de een tegen de ander: verboden door de islam. De ander knikt: &#8216;Haram.&#8217; Achter mij wordt ondertussen hard geklapt. Een man met een grote glimlach op zijn gezicht, naast zich een kleine vrouw met een grijze hoofddoek, glimmend van trots. Het zijn de ouders van Sausan.
In de bus terug vertelt Mohammad Abushishik dat hij volgende week met een cursus Frans begint om zich voor te bereiden op Toulouse. Zijn ouders wilden hem in eerste instantie niet laten gaan. Maar hij heeft hen overtuigd. In het kamp ziet hij geen toekomst voor zichzelf.
&#8216;Eigenlijk zou híj gaan.&#8217; Hij wijst naar Sharaf, de stugge, brede jongen met grote tatoeages twee banken voor hem. Sharaf glimlacht ongemakkelijk. Een paar maanden geleden werd hij opgepakt bij een checkpoint. Hij zat een maand in de isoleercel, hij weet niet waarom, zegt hij. Wat hij wel weet is dat hij ook naar Toulouse wil. Hij is zeventien, hij wil de wereld zien. Hij praat zacht, zijn stoere gezicht staat somber als hij vertelt hoe hij als klein jongetje een circus op tv zag en meteen wist dat dat zijn uitweg was. Hij kijkt naar zijn handen. &#8216;Weet je,&#8217; zegt hij, &#8216;als het circus niet bestond was ik nu dood. Serieus. Dan had ik wraak genomen voor mijn vermoorde familieleden. Het circus is mijn manier om iets moois te zijn, voor mezelf en anderen. Toulouse was mijn grote droom.&#8217; Zijn moeder heeft twee dagen gehuild en geschreeuwd dat hij niet weg mocht. Nu blijft hij thuis.
Jongleerbal
Zondagochtend in Ramallah. De tournee zit erop. Het laatste optreden was een groot succes. In de gymzaal repeteert de groep die dinsdag naar Italië vertrekt. Jessika zit achter haar computer in het kleine kantoor. Ze heeft zojuist gehoord dat Abushishik niet is toegelaten in Toulouse. Ze wilden iemand uit Ramallah, omdat de stad daar een partnerschap mee is aangegaan. Die regeltjes in Europa, zucht ze geërgerd. Abushishik loopt een studie mis omdat hij zestig kilometer te ver naar het noorden woont.
Shadi staat ondertussen voor de deur een televisieploeg van NBC te woord. Tijdens het optreden in Ramallah kon hij nauwelijks meer op zijn benen staan. Hij had knalrode, ontstoken ogen. Nu heeft hij een dag vrij gehad. Zijn energie is terug. Met luide stem herhaalt hij voor de camera nog een keer zijn grote droom: een jongleerbal in ieder huis in Palestina.
Eerder deze week vertelde hij waarom precies een jongleerbal. Zo&#8217;n bal is mooi en stevig tegelijk. Je kan er mee spelen, hard in knijpen, hem hoog in de lucht gooien, ermee smijten. Hij behoud altijd zijn vorm. En het belangrijkst: de bal is zacht en blijft zacht. n

György Konrád (1933-2019): ‘De goede linkse ziel is snel gewonnen voor de verkeerde zaak’

Mijn ouders namen een Koerd in huis, als eregast

Vliegtuigziek

‘Waarom kan Wilders nu ongestraft veel ergere dingen zeggen?’

‘Waarom kan Wilders nu ongestraft veel ergere dingen zeggen?’

Centrum Democraten in de media

Man zonder grenzen

Filmpje: Het World Citizen Project

Welkom terug, Moeder Gods

‘De Palestijnen moeten opstijgen’

De vergeten bovenklasse