Een circus op de Westbank
Shadi Zmorrod staat op het grote lege voetbalveld van het Martelaar Salah Khalaf Centrum in Al Fara, een vluchtelingenkamp in het noorden van de Westelijke Jordaanoever. Het is heet, zweetdruppels lopen over zijn voorhoofd. In de brandende zon checkt hij de berichten op zijn telefoon, kijkt onrustig om zich heen, steekt een zoveelste sigaret op, zet zijn bril nog eens recht en stampt met een bezorgd gezicht op de onregelmatige grond. Hier moet straks zijn circusgroep overheen op stelten, eenwielers, hun handen.
Hij mompelt iets, zucht en roept dan naar de grote bus op het parkeerterrein dat ze wel eens mogen beginnen met uitladen.
Vierentwintig jongeren klimmen schreeuwend en lachend uit de bus en beginnen in een aangesloten rij hoepels, linten, kegels, fietsen en ballen aan elkaar door te geven. Dit is het Palestijnse circus. Een groep jongens en meisjes, afkomstig uit verschillende plaatsen op de Westbank en in leeftijd variërend van dertien tot vijfentwintig jaar. Met hen verwezenlijkt Shadi Zmorrod zijn onwaarschijnlijke droom: het opbouwen van een circustraditie in Palestina. Clowns op de Westbank? Koorddansen in Gaza? Shadi heeft die sceptische vragen vaak genoeg gehoord. Maar hij is er nu eenmaal van overtuigd: als Palestina iets nodig heeft op dit moment, dan is het een circus. Samen met zijn vrouw, de Belgische Jessika Devlieghere, met wie hij sinds kort een zoontje heeft, werkt hij nu drie jaar onafgebroken aan zijn meesterplan. Na veel heen en weer verhuizen hebben ze nu een klein kantoor in Ramallah met een oude gymzaal ernaast waarin gerepeteerd kan worden. Shadi wil de Palestijnen zien vliegen, klimmen, balanceren. In plaats van stuk te lopen tegen de muur die hen omsluit, moeten ze omhoog, de lucht in.
Wat begon als een workshop voor tien jongeren in Ramallah, is in drie jaar tijd uitgegroeid tot een landelijke stichting die in drie steden circus onderwijst aan honderdtien jongeren, met een eigen groep gevorderde studenten twee voorstellingen per jaar produceert en al meerdere malen in Europa heeft opgetreden. Volgende week gaat er weer een groep van negen jongeren naar Italië en Frankrijk. Het circus heeft drie professionele trainers in dienst, waaronder Shadi&#8217;s broer, Fadi.
Shadi houdt ervan precies dat te doen wat redelijke mensen hem afraden. Op tournee gaan, bijvoorbeeld, in een land bezaaid met Israelische checkpoints en roadblocks. In conservatieve steden waar fysiek contact tussen ongetrouwde mannen en vrouwen streng wordt afgekeurd zweven de jongens en meisjes dicht tegen elkaar aan in de trapeze. Een moderne dansgroep werd voor iets soortgelijks onlangs nog met tomaten bekogeld. Het circus komt ermee weg. Shadi weet ook niet precies waarom. De meest gehoorde verklaring, zegt hij, is dat het publiek simpelweg te verbouwereerd is om te protesteren. Palestina heeft nooit een circus gehad. Een &#8216;surprise attack&#8217;, noemt hij het lachend.
Ingetogen geklap
Terwijl op het hobbelige grasveld de constructie voor de trapezes wordt opgezet, checkt Shadi nog een keer de geluidsinstallatie. Tijdens hun optreden in Hebron twee dagen geleden viel plotseling de muziek uit. Dat mag hier in Al Fara niet gebeuren; de bewoners van het kamp staan erom bekend dat ze tijdens dans- en muziekoptredens met geklap en gejoel de boel overnemen. Er mag geen seconde stilte vallen.
Dit wordt het derde optreden van een vijfdaagse tour die het circus op de Westelijke Jordaanoever maakt. De vorige twee avonden zaten er honderden mensen op de tribune, de reacties waren overwegend goed. Maar het blijft spannend, zegt Shadi, zeker op plekken als deze waar de toeschouwers voor het eerst in hun leven een circusshow zien.
Aan het hek langs de weg hangt een levensgrote schildering van een onlangs gestorven martelaar, pal achter het voetbalveld staat de verlaten Israëlische gevangenis waar een aanzienlijk deel van de kampbewoners ooit vastzat. De ingang van het terrein wordt bewaakt door gewapende militairen. Niet de meest logische omgeving voor clowns en meisjes in linten, zeg ik. Shadi hoort mijn opmerking niet. Hij is alweer opgeslokt door zijn laptop en de boxen &#8211; een paar seconden later klinkt er snoeiharde circusmuziek over het veld.
De eerste bezoekers schuiven voorzichtig de tribune op. Gesluierde moeders met hun kinderen, groepjes luidruchtige jongens, giechelende meisjes, serieus kijkende mannen met baarden. Op de platte daken rond het veld staan hier en daar plukjes vrouwen. Jessika komt aan met baby Nour, de levende mascotte van het circus die nog geen enkele show gemist heeft. De groep verzamelt zich bij de achtermuur van het veld en neemt onder leiding van trainers Fadi en Nayef nog snel even de hele show door. Dan rennen ze met een luide yella naar voren. Wat volgt is een uur vol oorverdovend harde muziek, wilde clownsacts en acrobatiek. Niet zonder schoonheidsfoutjes: een kegel valt, een sprong mislukt, maar wat misgaat wordt gecompenseerd door de verbazingwekkende energie van de performers.
Ze jongleren, springen en fietsen met fanatiek enthousiasme, moedigen elkaar luid juichend aan vanaf de zijkant en nodigen het publiek met grote gebaren uit om mee te juichen. Dit is geen circusshow; dit is een circus-offensief. Shadi&#8217;s angst dat het publiek de voorstelling zou overnemen was nergens voor nodig. Vanaf de tribune komt er nauwelijks reactie op het circusgeweld. Er wordt gelachen, maar zachtjes. Wie klapt doet dat ingetogen, met de handen in de schoot. Mensen lijken geamuseerd en tegelijkertijd verward. Alleen de lokale scoutinggroep staat in bruine uniformen op de banken te stampen en te schreeuwen: &#8216;Mohammad Abushishik!&#8217; Het is de naam van de lange 23-jarige postbode uit Al Fara die ze nu voor het eerst in zijn rol als circusartiest een flikflak achterover zien maken.
Na afloop neemt een groep mannen uit het kamp Shadi apart. Ze willen ook een circus.
Het is half tien als de bus aan de lange terugweg naar Ramallah begint. Iedereen moet thuis worden afgezet. Wie ver weg woont, slaapt bij anderen of bij familie in de buurt. De trainers zorgen ervoor dat niemand alleen de bus verlaat.
Shadi en Jessika hebben veel moeite gestoken in het winnen van het vertrouwen van de ouders. Vooral voor jonge meisjes is het erg ongebruikelijk om weken van huis te zijn en bij anderen te slapen. Dat ze nu mee mogen op tournee en sommigen zelfs naar het buitenland gaan, heeft drie jaar gekost. De toekomst van de circusdroom ligt niet alleen in handen van de jonge performers, maar misschien nog meer in die van hun ouders die toestemming moeten geven hun kind deze vreemde, on-Palestijnse hobby te laten uitvoeren en weerstand moeten bieden aan de kritiek van hun omgeving. Want wie laat zijn dochters nu onbeschermd met een circus mee reizen? En waarom gaan hun kinderen niet gewoon bij een traditionele dansgroep?
Na drie jaar hebben Jessika en Shadi een groep ouders zover dat ze hen voorzichtig als familie beginnen te zien, en dus bevoegd om op hun kinderen te letten. Papa en mama Circus, worden ze genoemd. Verantwoordelijk voor vierentwintig jongeren.
Draaglijker maken
Terug in Ramallah krijgt Shadi een telefoontje. De dertienjarige Sausan, het meisje met de indrukwekkende act in de linten, is kwijt. Shadi verschiet van kleur, steekt een sigaret op, begint onmiddellijk rond te bellen. Niemand weet waar ze is. Voor de deur van zijn huis springt hij zenuwachtig van het ene op het andere been, voortdurend zijn hoofd schuddend alsof hij het niet kan geloven. Als na twintig minuten het verlossende telefoontje komt dat ze bij een oom en tante is gaan slapen, staat hij te trillen op zijn benen. Jessika ruimt vermoeid de auto leeg. Shadi trekt bleek als een vaatdoek aan zijn sigaret. Dit had het einde kunnen zijn, zegt hij. Als er iets met het meisje was gebeurd&#8230; Hij maakt zijn zin niet af en gaat een biertje drinken in de tuin.
Een dag later. We zitten in Shadi&#8217;s auto op weg naar Nablus, waar het circus vanavond optreedt. Hij ziet er moe uit. Hij rookt, sms&#8217;t, drinkt koffie, praat zonder pauzes te laten vallen (&#8216;Als ik niet praat, val ik in slaap&#8217;) en probeert ondertussen op de weg te letten. Hij heeft de juiste papieren en wordt met zijn rossige haar en lichte huid regelmatig voor een Israëliër aangezien. Checkpoints komt hij moeiteloos door, maar niet zonder de Israelische soldaten even in de war te brengen, bijvoorbeeld door heel kort op de weghelft bedoeld voor Palestijnen te gaan rijden. Hij houdt van verwarring zaaien. Toen in 2000 het beruchte Qalandiya checkpoint tussen Ramallah en Jeruzalem werd geopend, marcheerde hij erheen met een groep als clowns verklede Palestijnen. De soldaten waren zo beduusd dat ze hun post verlieten. Voor een kort moment was Qalandiya in handen van de clowns.
Of hij gelooft dat kunst sterker is dan wapens? Natuurlijk niet, hij steekt een nieuwe sigaret op en zucht. &#8216;Een week na onze actie was het checkpoint zo zwaar bewaakt dat er geen clown meer doorheen kwam.&#8217; Het ging niet om het oplossen van het conflict, zegt hij, het ging erom het conflict anders te benaderen. Om het draaglijker te maken. Dat is ook wat hij met het circus wil. Een nieuwe manier van kijken, bewegen en denken introduceren in zijn land.
&#8216;Kijk,&#8217; hij wijst naar een groepje mensen langs de weg. &#8216;Zie je hoe de Palestijnen erbij lopen? Alles hangt! Wij worden omlaag gezogen. We moeten opstijgen. De situatie van boven af bekijken. Het is leuk om op stelten rond te stappen, maar er zit ook een idee achter. We worden aan alle kanten uit balans gebracht, onzeker gemaakt. Op die stelten leer je je eigen evenwicht vinden en leer je dat je zelfs op twee lange dunne stokken nog rechtop kan blijven staan. In de trapeze kom je los van de zwaartekracht die zo aan ons trekt. Het geeft ons de mogelijkheid anders naar onszelf te kijken, te ervaren dat we ons lichaam vrij kunnen maken van de invloed die de politieke situatie erop heeft. Te voelen dat we nog een kant op kunnen, zolang ze geen dak op die muur hier plaatsen, dat er ergens onverwachts nog ruimte is.&#8217;
Shadi neemt een slok van zijn koffie en trekt een smerig gezicht. Er is nog iets, zegt hij terwijl hij de auto stopt om zijn koffie in de berm te gooien (&#8216;Van deze troep wordt niemand blij&#8217;). Zodra de deur dichtslaat praat hij verder: &#8216;In het circus is alles gebaseerd op vertrouwen en samenwerking. Je moet elkaar opvangen, ondersteunen, aanmoedigen. Je kunt niets alleen. Wij zijn een verdeeld volk, van familie en vrienden gescheiden door de muur en checkpoints. Iedereen heeft een ander paspoort met andere mobiliteitsrestricties. Soms moeten we jongeren bij een checkpoint achterlaten omdat ze een bepaalde stad niet in mogen. Toen we optraden in Jeruzalem is een van de jongens over de muur gesprongen om aan de show mee te kunnen doen. Het circus zorgt voor eenheid ondanks alle obstakels.&#8217;
In hoeverre het Palestijnse circus politiek is? Hij is even stil, zegt dan langzaam en nadrukkelijk: &#8216;Alles is hier politiek.&#8217; En nog een keer: &#8216;Alles.&#8217;
In de Israëlische media, vertelt hij, werd het circus afgeschilderd als een terroristische organisatie. Hij lacht: &#8216;Daar heb ik veel aan gehad. Mijn populariteit onder de Palestijnen steeg.&#8217; Dat draagvlak onder de Palestijnse bevolking is hard nodig om de volgende grote stap van de circusdroom te realiseren: een professionele circusacademie in Ramallah. Over vijf jaar moet hij er staan. Getalenteerde jongeren uit de groep worden nu al opgeleid tot trainers zodat ze tegen die tijd een nieuwe generatie les kunnen gaan geven. Shadi en Jessika proberen gevorderde studenten naar een opleiding in het buitenland te laten doorstromen om zich daar verder te scholen. Een meisje is begin dit jaar vertrokken naar een circusschool in Frankrijk. Als alles goed gaat, zal Mohammad Abukishik, de postbode uit Al Fara, dit najaar naar Toulouse vertrekken. Vanaf volgend jaar worden er in vijf nieuwe steden groepen opgericht voor nog eens tweehonderd kinderen om een poel te creëren waaruit ze later de eerste studenten voor de academie kunnen vissen.
Om de Palestijnse bevolking vertrouwder te maken met de traditie, kregen Shadi en Jessika de nationale Palestijnse televisiezender zo ver op primetime dvd&#8217;s van voorstellingen van Cirque du Soleil uit te zenden. En ze willen filmavonden organiseren waarop andere circusshows worden vertoond, maar daarvoor hebben ze eerst een goed onderkomen nodig. Of beter: geld voor een goed onderkomen. Het circus wordt gefinancierd met privégiften, eigen geld, een kleine subsidie van het Palestijns ministerie voor sport en jeugd en een aantal buitenlandse ngo&#8217;s. Ze houden niets over.
Haram
We passeren een verlaten checkpoint. Op de heuvels langs de weg staan settlements in aanbouw. Hoe staat het circus eigenlijk tegenover een samenwerking met Israëlische collega&#8217;s? Zou het niet een perfect instrument zijn om de wederzijdse haat mee te lijf te gaan? Te werken aan vrede?
Shadi schudt zijn hoofd. Nee. &#8216;Moet je horen,&#8217; zegt hij. &#8216;We werden vorig jaar uitgenodigd door een festival in Tel Aviv. Ik zei: &#8220;Prima, maar dan wil ik dat mijn groep naar jullie toe kan reizen zoals elke andere groep. Ik heb een grote rode bus, ik wil bij elk checkpoint onderweg vrije doorgang.&#8221; Ze konden het me niet garanderen. We zijn niet gegaan. Ik geloof niet in vrede zonder gelijkheid. Voorlopig is het ieder voor zich.&#8217;
Als we om half zes het Jamal Abdelnasser openluchttheater in Nablus binnenrijden, is de groep al aan het opbouwen. De teruggevonden Sausan, klein, bruin haar, beugel, zit op de rand van het podium. Ze heeft er zin in vandaag. Haar familie komt kijken. Als ze gecomplimenteerd wordt met haar act, lacht ze verlegen. Ze traint veel, zegt ze. Waarom ze bij het circus zit? Ze denkt lang na. &#8216;De eerste keer dat ik hoog in de linten hing,&#8217; zegt ze, &#8216;voelde ik me zo speciaal. Ik dacht: wat ik nu zie, ziet niemand.&#8217; Ze lacht weer. &#8216;Ik wil ook gewoon graag opvallen en dat is niet zo makkelijk hier. Mensen hebben snel een oordeel klaar. Dat we bijvoorbeeld niets doen voor de strijd tegen de bezetting. Maar als je goed kijkt, gaat onze hele show daarover. We doen iets nieuws, maar we vergeten heus niet dat we Palestijnen zijn.&#8217; Hoe ze met die kritiek omgaat? Ze haalt haar schouders op. &#8216;Ik ben goed in negeren.&#8217;
Als ze twee uur later ondersteboven met haar benen wijd in de linten hangt, zit ik naast twee vrouwen in niqaab. &#8216;Haram,&#8217; zegt de een tegen de ander: verboden door de islam. De ander knikt: &#8216;Haram.&#8217; Achter mij wordt ondertussen hard geklapt. Een man met een grote glimlach op zijn gezicht, naast zich een kleine vrouw met een grijze hoofddoek, glimmend van trots. Het zijn de ouders van Sausan.
In de bus terug vertelt Mohammad Abushishik dat hij volgende week met een cursus Frans begint om zich voor te bereiden op Toulouse. Zijn ouders wilden hem in eerste instantie niet laten gaan. Maar hij heeft hen overtuigd. In het kamp ziet hij geen toekomst voor zichzelf.
&#8216;Eigenlijk zou híj gaan.&#8217; Hij wijst naar Sharaf, de stugge, brede jongen met grote tatoeages twee banken voor hem. Sharaf glimlacht ongemakkelijk. Een paar maanden geleden werd hij opgepakt bij een checkpoint. Hij zat een maand in de isoleercel, hij weet niet waarom, zegt hij. Wat hij wel weet is dat hij ook naar Toulouse wil. Hij is zeventien, hij wil de wereld zien. Hij praat zacht, zijn stoere gezicht staat somber als hij vertelt hoe hij als klein jongetje een circus op tv zag en meteen wist dat dat zijn uitweg was. Hij kijkt naar zijn handen. &#8216;Weet je,&#8217; zegt hij, &#8216;als het circus niet bestond was ik nu dood. Serieus. Dan had ik wraak genomen voor mijn vermoorde familieleden. Het circus is mijn manier om iets moois te zijn, voor mezelf en anderen. Toulouse was mijn grote droom.&#8217; Zijn moeder heeft twee dagen gehuild en geschreeuwd dat hij niet weg mocht. Nu blijft hij thuis.
Jongleerbal
Zondagochtend in Ramallah. De tournee zit erop. Het laatste optreden was een groot succes. In de gymzaal repeteert de groep die dinsdag naar Italië vertrekt. Jessika zit achter haar computer in het kleine kantoor. Ze heeft zojuist gehoord dat Abushishik niet is toegelaten in Toulouse. Ze wilden iemand uit Ramallah, omdat de stad daar een partnerschap mee is aangegaan. Die regeltjes in Europa, zucht ze geërgerd. Abushishik loopt een studie mis omdat hij zestig kilometer te ver naar het noorden woont.
Shadi staat ondertussen voor de deur een televisieploeg van NBC te woord. Tijdens het optreden in Ramallah kon hij nauwelijks meer op zijn benen staan. Hij had knalrode, ontstoken ogen. Nu heeft hij een dag vrij gehad. Zijn energie is terug. Met luide stem herhaalt hij voor de camera nog een keer zijn grote droom: een jongleerbal in ieder huis in Palestina.
Eerder deze week vertelde hij waarom precies een jongleerbal. Zo&#8217;n bal is mooi en stevig tegelijk. Je kan er mee spelen, hard in knijpen, hem hoog in de lucht gooien, ermee smijten. Hij behoud altijd zijn vorm. En het belangrijkst: de bal is zacht en blijft zacht. n

Marjolijn van Heemstra

Gerelateerd