Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

Hella Rottenberg

Lucette ter Borg

Hoe Malevitsj opduikt en weer verdwijnt

<div class="wpg-element lead-bold">
Vorige week zijn 202 schilderijen uit Nederlands rijksbezit officieel overgedragen aan de erven-Goudstikker. Dit is in alle stilte gebeurd. De kunstwerken zijn de afgelopen maanden van de muren gehaald bij Nederlandse musea, overheidsgebouwen en ambassades over de hele wereld en overgebracht naar Rijswijk. Daar worden ze in het depot van het Instituut Collectie Nederland bewaard.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
De 202 schilderijen zijn uitvoerig onderzocht op beschadigingen, voorzien van restauratierapporten en documentatie. Voor de hele collectie is toestemming verleend voor export.
De teruggave aan de erven-Goudstikker is de grootste kunstrestitutiezaak in de Nederlandse naoorlogse geschiedenis. De collectie-Goudstikker omvat kostbare schilderijen van voornamelijk zeventiende-eeuwse Nederlandse meesters, zoals Jacob van Ruysdael, Jan Steen, Pieter de Hoogh en Gerard ter Borch.
Voormalig staatssecretaris van Cultuur Medy van der Laan besloot in februari dit jaar tot teruggave. De weduwe van de joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker en later de erven hebben vanaf 1945 voor teruggave van hun geroofde bezit gevochten.
Volgens de Duitse kunsthistoricus Cle­mens Toussaint, die de erven de laatste jaren heeft bijgestaan in hun strijd om teruggave, zijn de schilderijen in goede staat en zijn er bij de overdracht geen problemen gerezen. Twee Nederlandse zegslieden die nauw betrokken waren bij de zaak-Goudstikker, maar anoniem willen blijven, bevestigen dat vorige week de papieren zijn getekend door gemachtigden van beide partijen.
Gevraagd naar het verloop van de teruggave, verwijst Bob van ’t Klooster, woordvoerder van het ministerie van Cultuur, slechts naar een brief van februari 2006 waarin staat dat de ‘feitelijke overdracht ongeveer een jaar zal duren’. Nadere inlichtingen verschaft hij niet. Er zijn ‘algemene redenen’ en ‘specifieke redenen’, aldus Van ’t Klooster, waarom de overheid niets méér wil zeggen over deze kwestie.
Nu de collectie eigendom is van de erven-Goudstikker – in casu schoondochter Marei von Saher – beginnen de onderhandelingen. Medy van der Laan kondigde in februari aan ‘graag in gesprek te treden over de mogelijkheden die er zijn om bepaalde kunstwerken voor het Nederlandse publiek toegankelijk te houden’.
De erven wilden zo’n gesprek pas voeren nadat het laatste schilderij in Rijswijk was binnengebracht. Dit, omdat de familie de Nederlandse overheid geen troeven in handen wilde laten houden.
In ieder geval, zegt Clemens Toussaint, zullen de onderhandelingen gaan over het behoud voor Nederland van een aantal topstukken uit de collectie. ‘Er is een vruchtbare discussie in gang gezet.’ Ook ligt het plan van Marei von Saher om een Goudstikker-museum in Amsterdam op te richten nog open. De verwachting is dat de erven-Goudstikker in januari hun schilderijen fysiek in ontvangst zullen nemen. Ook dit zal in stilte plaatsvinden.
</div>

Kunstwerken terug bij de Goudstikkers

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Geen vak, maar een roeping</h3>
Afgelopen zaterdag werd journaliste Anna Politkovskaja in Moskou vermoord. Een gerichte actie: in haar reportages stelde ze de oorlog in Tsjetsjenië aan de kaak, ze had felle kritiek op Poetin en werd al meermalen met de dood bedreigd. Oud-Rusland-correspondente en slaviste Hella Rottenberg herinnert haar zich: een vrouw met een zachte stem en een indringende boodschap.
Aanvankelijk zag ik Anna Politkovskaja over het hoofd. Ik had een struise Russin verwacht, die alleen al door haar fysieke uiterlijk haar omgeving imponeerde. Maar te midden van de massa mensen die was afgekomen op de opening van een fototentoonstelling over Tsjetsjenië in het Verzetsmuseum in Amsterdam, viel Politkovskaja niet meteen op. Ik herinner me hoe verbaasd ik was dat ze een kleine, frêle vrouw bleek te zijn, die je door hard ‘boe!’ te roepen omver kon blazen. Ze sprak zacht, ik moest ingespannen luisteren om haar te verstaan en haar woorden te kunnen vertalen. Het was begin 2002, Poetins oorlog in Tsjetsjenië was zijn tweede jaar ingegaan en wat we wisten over de wandaden die daar dag in dag uit gepleegd werden, wisten we voornamelijk door de artikelen van Anna Politkovskaja. Ze sprak zacht, maar indringend. Ze deed haar best in die prettige, vredige zaal aan dat welvarende publiek in Amsterdam iets over te brengen van de verschrikkingen waarvan zij getuige was.
Ik bespeurde haar vervreemding, haar gevoel van ‘wat doe ik hier?’. Door haar relaas heen klonk deceptie en bitterheid over de wereld die onaangedaan toekeek, die Poetin fêteerde als de stabiele Russische leider met wie men zaken kon doen. Een wereld die hooguit, en daar moest ze natuurlijk blij om zijn, een tentoonstelling organiseerde over Tsjetsjenië en haar liet overkomen uit Moskou. Zo’n buitenlandse reis was goed voor de aandacht voor haar zaak, zo liet ze wel merken, maar het leidde erg af. Ze wilde zo snel mogelijk terug en aan het werk.
In die tijd maakte ze elke maand wel een keer een tocht naar de Kaukasus. Ze ging overal op af. Zonder begeleiders, zonder bewaking, zonder speciale toestemming. Ze bezocht vluchtelingenkampen, gebombardeerde steden, ziekenhuizen, verhoorcentra en militaire bases. In haar reportages beschreef ze hoe de gewone Tsjetsjeense bevolking onder de oorlog leed. Ze schreef over een vrouw die eruitzag als tachtig maar nog geen vijftig was en haar kinderen in leven hield door hen met haar eigen rantsoen te voeden. Of over een omaatje dat twaalf dagen in een gat in de grond gevangenzat en gemarteld werd omdat ze de schuilplaatsen van Tsjetsjeense strijders zou weten en pas werd vrijgelaten nadat de familie losgeld had betaald aan de officieren. Ze sprak met daders en slachtoffers van de oorlog, en vertelde hoe slachtoffers tot daders werden en andersom. Ze zag hoe beestachtig de omstandigheden van Russische dienstplichtigen waren en hoe Tsjetsjeense rebellen als misdaadbendes de bevolking uitpersten.
Anna Politkovskaja leek voor niets en niemand bang. Toen ze in Amsterdam die fototentoonstelling opende, was ze al eens door de Russische geheime dienst in Tsjetsjenië opgepakt en had ze via sluipwegen Moskou weer weten te bereiken. Ze was al meermalen bedreigd met de dood en had dat zo serieus genomen, dat ze een tijdje uit zicht was verdwenen en in Oostenrijk was gebleven. Maar telkens als haar gevraagd werd naar de risico’s die ze liep – ze was een alleenstaande moeder van twee kinderen – antwoordde ze onwillig dat het nu eenmaal bij het vak hoorde, bij de manier waarop zij het uitoefende.
En dat was eigenlijk niet als een vak, maar als een roeping. Als vrijwel de enige in Rusland stelde Politkovskaja de oorlog in Tsjetsjenië bij voortduring aan de kaak. Ze wilde de ogen openen van het publiek in Rusland. Tegen het vijandbeeld van de Tsjetsjenen – de gehate ‘terroristen’, ‘misdaadbendes’ of ‘zwartkonten’ – dat in Rusland zo algemeen verspreid is, dat niemand het voor hen opneemt, verhief zij haar eenzame stem.
Haar artikelen verschenen in Novaja Gazeta, een driemaal per week verschijnende krant, die strijd voert tegen corruptie en machtsmisbruik in het algemeen en van het Kremlin in het bijzonder. Novaja Gazeta heeft moeite het hoofd boven water te houden. In Moskou wordt de krant – met een oplage van rond de 400.000 – nog wel gelezen door een intellectuele voorhoede, maar daarbuiten wordt het blad nauwelijks verspreid. Firma’s die willen adverteren, wordt dit met dreigtelefoontjes afgeraden, zo vertelde mij vorig jaar de hoofdredacteur. Alleen dankzij een aantal rijke lieden – onder wie ook Gorbatsjov – kan de krant nog blijven verschijnen.
De stem van Politkovskaja is door die beperkte verspreiding meer in het Westen doorgedrongen dan in Rusland zelf. Politkovskaja was zich daarvan ongetwijfeld pijnlijk bewust. Haar pen was haar niet voldoende om haar opdracht te vervullen. In crisis-momenten nam ze de rol van bemiddelaar op zich. Zoals tijdens de gijzeling van het Moskouse theater en van de school in Beslan. Beide pogingen mislukten en moest ze bijna met de dood bekopen. Beter lukte haar ingrijpen de keer dat ze ten einde raad zelf maar Russische bejaarden ging redden. Ze vond hen moederziel alleen achtergelaten in een bejaardenhuis in de gebombardeerde stad Grozny. Zij smeekte Russische autoriteiten, tot de minister van Sociale Zaken aan toe, om hen uit de stad weg te halen. Niemand bij wie ze aan de bel trok, reageerde. Toen zamelde ze geld in onder haar lezers, huurde een bus en bracht ze persoonlijk uit Tsjetsjenië in veiligheid.
</div>

Moord op een Russische journaliste

Moord op een Russische journaliste
Aanvankelijk zag ik Anna Polit­kovskaja over het hoofd. Ik had een struise Russin verwacht, die alleen al door haar fysieke uiterlijk haar omgeving imponeerde. Maar te midden van de massa mensen die was afgekomen op de opening van een fototentoonstelling over Tsjetsjenië in het Verzetsmuseum in Amsterdam, viel Politkovskaja niet meteen op. Ik herinner me hoe verbaasd ik was dat ze een kleine, frêle vrouw bleek te zijn, die je door hard ‘boe!’ te roepen omver kon blazen.
Ze sprak zacht, ik moest ingespannen luisteren om haar te verstaan en haar woorden te kunnen vertalen. Het was begin 2002, Poetins oorlog in Tsjetsjenië was zijn tweede jaar ingegaan en wat we wisten over de wandaden die daar dag in dag uit gepleegd werden, wisten we voornamelijk door de artikelen van Anna Politkovskaja. Ze sprak zacht, maar indringend. Ze deed haar best in die prettige, vredige zaal aan dat welvarende publiek in Amsterdam iets over te brengen van de verschrikkingen waarvan zij getuige was.
Ik bespeurde haar vervreemding, haar gevoel van ‘wat doe ik hier?’. Door haar relaas heen klonk deceptie en bitterheid over de wereld die onaangedaan toekeek, die Poetin fêteerde als de stabiele Russische leider met wie men zaken kon doen. Een wereld die hooguit, en daar moest ze natuurlijk blij om zijn, een tentoonstelling organiseerde over Tsjetsjenië en haar liet overkomen uit Moskou. Zo’n buitenlandse reis was goed voor de aandacht voor haar zaak, zo liet ze wel merken, maar het leidde erg af. Ze wilde zo snel mogelijk terug en aan het werk.
In die tijd maakte ze elke maand wel een keer een tocht naar de Kaukasus. Ze ging overal op af. Zonder begeleiders, zonder bewaking, zonder speciale toestemming. Ze bezocht vluchtelingenkampen, gebombardeerde steden, ziekenhuizen, verhoorcentra en militaire bases. In haar reportages beschreef ze hoe de gewone Tsjetsjeense bevolking onder de oorlog leed. Ze schreef over een vrouw die eruitzag als tachtig maar nog geen vijftig was en haar kinderen in leven hield door hen met haar eigen rantsoen te voeden. Of over een omaatje dat twaalf dagen in een gat in de grond gevangenzat en gemarteld werd omdat ze de schuilplaatsen van Tsjetsjeense strijders zou weten en pas werd vrijgelaten nadat de familie losgeld had betaald aan de officieren. Ze sprak met daders en slachtoffers van de oorlog, en vertelde hoe slachtoffers tot daders werden en andersom. Ze zag hoe beestachtig de omstandigheden van Russische dienstplichtigen waren en hoe Tsjetsjeense rebellen als misdaadbendes de bevolking uitpersten.
Anna Politkovskaja leek voor niets en niemand bang. Toen ze in Amsterdam die fototentoonstelling opende, was ze al eens door de Russische geheime dienst in Tsjetsjenië opgepakt en had ze via sluipwegen Moskou weer weten te bereiken. Ze was al meermalen bedreigd met de dood en had dat zo serieus genomen, dat ze een tijdje uit zicht was verdwenen en in Oostenrijk was gebleven. Maar telkens als haar gevraagd werd naar de risico’s die ze liep – ze was een alleenstaande moeder van twee kinderen – antwoordde ze onwillig dat het nu eenmaal bij het vak hoorde, bij de manier waarop zij het uitoefende.
En dat was eigenlijk niet als een vak, maar als een roeping. Als vrijwel de enige in Rusland stelde Politkovskaja de oorlog in Tsjetsjenië bij voortduring aan de kaak. Ze wilde de ogen openen van het publiek in Rusland. Tegen het vijandbeeld van de Tsjetsjenen – de gehate ‘terroristen’, ‘misdaadbendes’ of ‘zwartkonten’ – dat in Rusland zo algemeen verspreid is, dat niemand het voor hen opneemt, verhief zij haar eenzame stem.
Haar artikelen verschenen in Novaja Gazeta, een driemaal per week verschijnende krant, die strijd voert tegen corruptie en machtsmisbruik in het algemeen en van het Kremlin in het bijzonder. Novaja Gazeta heeft moeite het hoofd boven water te houden. In Moskou wordt de krant – met een oplage van rond de 400.000 – nog wel gelezen door een intellectuele voorhoede, maar daarbuiten wordt het blad nauwelijks verspreid. Firma’s die willen adverteren, wordt dit met dreigtelefoontjes afgeraden, zo vertelde mij vorig jaar de hoofdredacteur. Alleen dankzij een aantal rijke lieden – onder wie ook Gorbatsjov – kan de krant nog blijven verschijnen.
De stem van Politkovskaja is door die beperkte verspreiding meer in het Westen doorgedrongen dan in Rusland zelf. Politkovskaja was zich daarvan ongetwijfeld pijnlijk bewust. Haar pen was haar niet voldoende om haar opdracht te vervullen. In crisis­momenten nam ze de rol van bemiddelaar op zich. Zoals tijdens de gijzeling van het Moskouse theater en van de school in Beslan. Beide pogingen mislukten en moest ze bijna met de dood bekopen. Beter lukte haar ingrijpen de keer dat ze ten einde raad zelf maar Russische bejaarden ging redden. Ze vond hen moederziel alleen achtergelaten in een bejaardenhuis in de gebombardeerde stad Grozny. Zij smeekte Russische autoriteiten, tot de minister van Sociale Zaken aan toe, om hen uit de stad weg te halen. Niemand bij wie ze aan de bel trok, reageerde. Toen zamelde ze geld in onder haar lezers, huurde een bus en bracht ze persoonlijk uit Tsjetsjenië in veiligheid.

Geen vak, maar een roeping

Tomas Vanheste

De onverbiddelijke logica van de neerwaartse spiraal

<div class="wpg-element paragraph">
11-02-2006 Lucette ter Borg en Hella Rottenberg
Afgelopen week werd de grootste restitutiezaak van oorlogskunst in de Nederlandse naoorlogse geschiedenis afgesloten. De erven Goudstikker krijgen 202 schilderijen van oude meesters terug na een jarenlange juridische strijd. Volgens mr. B.J. Asscher, voorzitter van de Restitutiecommissie voor oorlogskunst, was toewijzing ‘onvermijdelijk’. Toch dreigde minister Donner op het laatste moment roet in het eten te gooien.
‘We hebben tegengoals geïncasseerd,’ zegt mr. Asscher de dag nadat het besluit over de teruggave van 202 Goudstikker-schilderijen is bekendgemaakt. ‘Maar de wedstrijd is gewonnen.’ Medy van der Laan, staatssecretaris van Cultuur, volgde afgelopen week de Restitutiecommissie in haar advies over de Goudstikker-claim, maar niet in haar argumentatie. Tot ergernis van Asscher, die dit duidelijk liet blijken tijdens de persconferentie afgelopen maandag waar de staatssecretaris de Goudstikker-claim officieel toewees aan de erven. Gezeten naast Van der Laan zei hij zodra zij was uitgesproken: ‘Ik ben het er niet mee eens.’
Toch is hij wel tevreden over het uiteindelijke resultaat, waarmee de Nederlandse staat na zestig jaar onrecht in recht herstelt. De musea moeten zich volgens hem zonder morren bij het besluit neerleggen. ‘Het doet me echt pijn als sommige museumdirecteuren zeggen dat ze compensatie willen voor de schilderijen die nu weggaan. Deze schilderijen zijn nooit bestemd geweest voor het publieke domein.’
Bijna twee jaar lang deed Asscher met een team van kunsthistorici en juristen onderzoek naar de geschiedenis en de juridische behandeling van de Goudstikker-zaak. ‘Toen ik de zaak voor het eerst onder ogen kreeg,’ zegt Asscher aan de eettafel van zijn huis in Baarn, ‘dacht ik: dat is zonneklaar. Marei von Saher, de erfgename van Goudstikker, heeft in 1999 bij het gerechtshof in Den Haag gevraagd om teruggave van de schilderijen. Haar verzoek is afgewezen. Er is een arrest geweest. Punt uit.’
Maar toen Asscher zich in het onderwerp verdiepte, kwam hij tot een andere conclusie. ‘De uitspraak van het hof in 1999 was onvolledig en onzuiver, als je er precies naar kijkt. Het hof noemde zichzelf niet bevoegd, achtte de zaak verjaard en zag geen redenen om alsnog rechtsherstel te verlenen. Maar het hof oordeelde op basis van een onvolledig dossier en op basis van verouderde restitutieregels. Deze regels zijn vanaf 2001 verruimd. Volgens mij stond dat arrest dus een nieuwe beoordeling niet in de weg.’
Definitief afgehandeld? Er moest een aantal vragen worden beantwoord. Waren de schilderijen aan het begin van de oorlog eigendom van Goudstikker? Was het verlies van het bezit vrijwillig of onvrijwillig geschied? En is het verzoek om teruggave in het verleden definitief afgehandeld?
In het advies legt de Restitutiecommissie er de nadruk op dat de kunsthandel Goudstikker in 1940 onvrijwillig is verkocht aan een handlanger van de nazi’s. Het lijkt inmiddels vanzelfsprekend: een joodse kunsthandelaar die na de inval van de Duitsers hals over kop vluchtte en zijn zaak onbeheerd achterliet. Jacques Goudstikker verongelukte tijdens zijn vlucht. Zijn in Nederland achtergebleven werknemers verkochten, tegen de uitdrukkelijk wens van Goudstikkers weduwe in, de kunsthandel met een voorraad van rond de 1300 schilderijen aan een Duitse collaborateur. Maar het was niet vanzelfsprekend: na de oorlog hield de Nederlandse overheid jarenlang vol dat de transactie uit 1940 min of meer vrijwillig was geweest.
De eerste keer dat Asscher de erfgenamen zag, was tijdens een hoorzitting van de Restitutiecommissie op 12 september 2005. ‘Ik hield een korte inleiding. Het uitgangspunt van de commissie, zo zei ik, was de onvrijwilligheid van de verkoop.’ Hij lacht: ‘Er ging een zucht van verlichting door de gelederen. Vervolgens hielden mevrouw Von Saher en haar dochter Charlene een werkelijk prachtige voordracht.’
‘Een gemeenschappelijke vrind’ had hem eerder al gevraagd kennis te maken met de erven. ‘Ik heb het beslist geweigerd,’ zegt Asscher. ‘Ik wilde onze commissie geheel onafhankelijk houden – en wat voor andere redenen hebben de erven Goudstikker om met mij te spreken dan wegens hun claim?’
Kruit en lood Het advies van de commissie-Asscher verschilt wezenlijk van voorgaande rapporten die werden geschreven op last van OCW en waarin een schikking die de weduwe Goudstikker in 1952 aanging, voor alle schilderijen gold. Asscher legt het nieuwe standpunt uit: ‘Désirée Goudstikker heeft in 1952 ingestemd met een schikking voor een klein deel van haar eigendommen. Maar ze heeft nooit afstand gedaan van eigendomsrechten van het grootste en kostbaarste deel – de zogenaamde ‘Göring-transactie’. Dat staat nu vast. Die schilderijen gaan nu terug.’
Toen de commissie eind 2005 haar advies opstuurde aan Medy van der Laan, maakte Asscher zich geen zorgen. ‘Ik kreeg al gauw het signaal dat Van der Laan ons advies wilde overnemen en de schilderijen wilde toewijzen. Er brak voor ons vakantie aan, want de staatssecretaris had vier weken de tijd om haar besluit officieel te maken.’
Op 27 januari stond die bekendmaking gepland. Maar op 25 januari kreeg Asscher te horen dat het besluit werd uitgesteld.
‘Op 31 januari, vroeg in de middag, werd ik uitgenodigd bij Van der Laan. Ik moest haar voorzien van kruit en lood om minister Donner van repliek te kunnen dienen.’ Die avond overlegde Van der Laan namelijk met haar collega’s Zalm van Financiën, Van der Hoeven van Onderwijs en Donner van Justitie.
Zalm en Van der Hoeven, zo begreep Asscher achteraf, waren voorstanders van teruggave. Maar Donner had ernstige juridische bedenkingen. De volgende dag, een woensdag, bleef Asscher de hele dag thuis. Hij wachtte op een aangekondigd telefoontje van Donner. Eindelijk, aan het eind van de middag, belde Donner. ‘Hij wilde de volgende dag om vijf uur met me praten.’
Het gesprek op donderdag 2 februari op de werkkamer van Donner duurde een uur. ‘Kent u Donner? Als hij eenmaal een standpunt heeft, is hij daar niet van af te brengen; ík althans kon hem niet overtuigen.’
Voor Donner was de uitspraak van het Haags gerechtshof uit 1999 een groot obstakel om tot toewijzing van de claim te besluiten. ‘De minister was bang voor precedentwerking als een niet-wettelijke commissie zoals de onze een rechterlijk vonnis kon passeren.’ Asscher begrijpt die angst niet. ‘De Goudstikker-zaak is uniek. In geen enkel ander geval is er sprake van een combinatie van een recent vonnis en een hernieuwde claim.’
Volgens Asscher kent Donner het bestaande restitutiebeleid niet. De commissie-Ekkart verruimde in 2001 de mogelijkheden voor restitutie, zodat ook vroegere vonnissen opnieuw kunnen worden bekeken als zich nieuwe feiten of inzichten voordoen. De Tweede Kamer is hiermee akkoord gegaan. ‘Ik denk dat Donner nog nooit naar onze eerdere adviezen heeft gekeken, want ook in de Gutmann-zaak (een claim die in 2002 op advies van de Restitutiecommissie werd toegewezen – red.) lag er een oude gerechtelijke uitspraak, die wij als niet-afgehandeld beschouwden.’
Tijdens het gesprek met Donner op donderdag 2 februari wees Asscher ook op de politiek bestuurlijke kant van de zaak. ‘Ik zei: “Als Nederland nu aan de erven Goudstikker teruggeeft, bestaat nog de mogelijkheid om iets te regelen.” Denk aan bruiklenen, reizende tentoonstellingen, een zaal in het Rijkmuseum die naar Goudstikker wordt vernoemd – íets, om ervoor te zorgen dat sommige waardevolle kunstwerken voor Nederland behouden blijven.’
Asscher kwam met nog een ander argument. ‘Het belangrijkste punt,’ zegt hij. ‘Op 7 juni 2004 deed het Amerikaanse hooggerechtshof een uitspraak over de Klimt-schilderijen uit Oostenrijks staatsbezit. De uitspraak maakt het mogelijk dat Amerikaanse staatsburgers buitenlandse overheden voor de Amerikaanse rechter kunnen dagen voor de teruggave van roofkunst. Ik waarschuw de Donner daarvoor. Als de Goudstikker-claim zou worden afgewezen, zou de Staat der Nederlanden voor de Amerikaanse rechter worden gedaagd door Marei von Saher.’ Donner kende die uitspraak niet. Asscher vertrok zonder dat Donner liet blijken wat hij zou doen. Maar ’s avonds belde de minister hem thuis op. ‘Hij zei: “Ik heb hier te maken met een arrest en daar kan ik niet van afwijken. Maar de claim zal worden toegewezen.”’ Vrijdag was de ministerraad. Er kwam een compromis uit de bus: meer dan tweehonderd schilderijen gaan terug naar de familie, maar de motivering moest veranderd worden.
Het hele afgelopen weekeinde zijn ambtenaren van OCW en Justitie bezig geweest met het formuleren van de nieuwe, niet-juridische argumentatie. Tot op het laatste moment was onduidelijk of ze erin zouden slagen om maandag het besluit bekend te maken. De erfgenamen zaten ondertussen in grote spanning in Den Haag te wachten. Eén uur en vijf minuten voor de persconferentie begon, kwam het verlossende telefoontje van Van der Laan naar de erfgenamen. Asscher pakt het besluit van de staatssecretaris erbij. Hij leest Van der Laans tekst voor: ‘Anders dan de Restitutiecommissie ben ik van mening dat in het geval van de Goudstikker-claim sprake is van afgehandeld rechtsherstel. Het gerechtshof Den Haag heeft in 1999 (&#8230;) definitief in deze zaak beslist. Daarom valt de zaak op deze grond buiten de kaders van het geldende restitutiebeleid. Ik acht niettemin in dit bijzondere geval gronden aanwezig om overeenkomstig het advies van de commissie tot teruggave over te gaan. Daarbij let ik vooral op de feiten en omstandigheden rond het onvrijwillig bezitsverlies en de afwikkeling van deze zaak begin jaren vijftig.’
Asscher: ‘Het uiteindelijke besluit van Van der Laan doet vreemd aan. Het is niet consistent. Hoe kun je zeggen: “Ik aanvaard de afwijzing van het hof uit 1999, maar ik geef de schilderijen nu toch terug?” Op welke gronden? Op morele? Ik vind het bijzonder cryptisch.’
</div>

Mr. B. J. Asscher: ‘Ik kon Donner niet overtuigen’

<div class="wpg-element paragraph">
04-02-2006 Lucette ter Borg en Hella Rottenberg
Op het laatste ogenblik is vorige week het besluit van de staatssecretaris van Cultuur over de Goudstikker-claim uitgesteld. Eerst wil Van der Laan overleg met de ministers van Financiën en Justitie. Is er een afkoop-regeling in de maak? De vlucht naar Amsterdam was al geboekt. Marei von Saher, erfgename van de in 1940 verongelukte joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker, zou vorige week donderdag van New York naar Nederland vliegen. Vrijdag 27 januari – zo verwachtte iedereen – zou Medy van der Laan, staatssecretaris van Cultuur, haar besluit over de Goudstikker-claim bekendmaken in Den Haag. Maar op de dag dat Von Saher zou vertrekken, kreeg ze via haar advocaat te horen dat er die week toch geen beslissing zou vallen. Van der Laan stelde haar besluit op het laatste nippertje uit.
Eerst wilde zij nog overleg met de ministers Zalm van Financiën en Donner van Justitie. Daarna, aanstaande vrijdag 3 februari, passeert de kwestie ook nog de ministerraad. Een hoogst ongebruikelijke gang van zaken. Sinds in januari 2002 de Restitutie Commissie is ingesteld, zijn alle negentien eerdere adviezen van de commissie over verzoeken tot teruggave van oorlogskunst door Van der Laan opgevolgd, zonder dat zij haar collega’s heeft geraadpleegd.
Maar deze claim is uitzonderlijk. Met 267 schilderijen is de Goudstikker-claim de belangrijkste claim van oorlogskunst uit de naoorlogse geschiedenis. Marei von Saher vraagt topwerken terug van Hollandse meesters als Jan Steen, Jacob van Ruysdael, Jan van der Heyden en Jan van Goyen, en van vroeg-Italiaanse, Vlaamse en Duitse meesters. Vele daarvan behoren tot de kern van de collecties van het Rijksmuseum en het Mauritshuis, en van gemeentelijke musea als Boijmans van Beuningen in Rotterdam en het Bonnefantenmuseum in Maastricht.
Het advies van de Restitutie Commissie is geheim, nog altijd. Maar het feit dat de minister van Financiën deelneemt aan het ministerieel vooroverleg, is de zoveelste aanwijzing dat het advies positief is voor de erven Goudstikker. Vorige week schreef Vrij Nederland hoe Nederlandse musea zich in opdracht van de overheid al voorbereiden op teruggave. Ook een nieuw onderzoeksrapport over de Goudstikker-claim maakt afwijzing onwaarschijnlijk.
En nu Zalm. Waarom zou een minister van Financiën aanwezig moeten zijn bij een overleg? Vanwege geld dus.
Wil de Nederlandse staat de volledige claim afkopen? Dan is daarmee, afgaand op internationale veilinghuisprijzen, een bedrag van tweehonderd tot vierhonderd miljoen euro gemoeid. Wil Nederland enkele topstukken uit de collectie voor Nederland behouden: de Jan Steens, de Jan van der Heyden of de Gerard ter Borch? Een indicatie van de waarde: het Rijksmuseum kocht in 2004 een Jan Steen voor bijna twaalf miljoen euro.
Marei von Saher zoekt met een team van onderzoekers over de hele wereld naar nog negenhonderd vermiste Goudstikker-schilderijen. Vijfhonderd daarvan zijn volgens de Duitser Clemens Toussaint, hoofd van het onderzoeksteam, inmiddels getraceerd. Sinds Von Sahers zoektocht begon in 1997, heeft zij meer dan dertig stukken teruggekregen. De meeste daarvan zijn meteen geveild. Vorige week donderdag nog werd bij Sotheby’s in New York een Madonna-reliëf, toegeschreven aan Donatello, afgehamerd voor 4,45 miljoen dollar.
Tot nu toe hebben de erven Goudstikker geen enkel signaal van de Nederlandse regering gekregen. Niet over de inhoud van het advies. Niet over de datum van het besluit. En niet over een eventuele afkoopsom. Medy van der Laan was vorige week op werkbezoek in New York, maar heeft geen contact gezocht met Marei von Saher of haar advocaten. ‘Van der Laan moet de schilderijen gewoon netjes teruggeven,’ zegt een van de advocaten beslist. ‘Over een afkoopregeling valt in dit stadium niet meer te praten.’
Toch bestaat er nog een mogelijkheid om Goudstikker-schilderijen voor Nederland te behouden. Dat is de Wet Behoud Cultuurbezit. Deze wet verbiedt de export van kunstvoorwerpen die ‘onmisbaar en onvervangbaar’ zijn voor Nederland. De laatste keer dat de wet werd gebruikt, was in 2001, toen een bruikleengever van Museum Boijmans van Beuningen een bloemstilleven van Jan Brueghel de Oude wilde verkopen. Terwijl de eigenaar procedeerde om zijn Brueghel terug te krijgen, werd het schilderij op de lijst van beschermd kunstbezit geplaatst. De staat kreeg daardoor de kans om het schilderij te kopen.
Marei von Saher heeft deze week opnieuw tickets naar Amsterdam geboekt, voor haarzelf, haar dochter Charlene en Andy Bursky, een miljoeneninvesteerder die haar al tien jaar van advies dient. Na de bekendmaking aanstaande vrijdag van het besluit na de ministerraad, zal Von Saher ook zelf een persconferentie geven. Ze reist vanuit Nederland door naar het Kunst Palast in Düsseldorf en het Albertinum in Dresden, waar ze in elk geval twee oude meesters uit de collectie van haar schoonvader krijgt overhandigd.
</div>

Hoeveel heeft Zalm over voor de Goudstikkers?

<div class="wpg-element paragraph">
03-02-2006 Door Lucette ter Borg en Hella Rottenberg
De erven Goudstikker krijgen het grootste deel van de 267 schilderijen uit rijksbezit terug die zij bij de Nederlandse overheid geclaimd hebben. Dit is vrijdag besloten tijdens de ministerraad, zo heeft Vrij Nederland uit bronnen binnen het ministerie van Justititie en Algemene Zaken vernomen. 
Staatssecretaris van Cultuur Medy van der Laan zal maandag of dinsdag een brief naar de Tweede Kamer sturen, met daarin de bekendmaking. Vandaag en dit weekeinde wordt door ambtenaren van Cultuur en Justitie nog aan de brief gesleuteld, omdat het besluit over de Goudstikker-claim omkleed moet worden met een gewijzigde argumentatie. Daarom is de bekendmaking uitgesteld.
Minister Donner van Justitie maakte ernstig bezwaar tegen de manier waarop het positieve besluit van Van der Laan werd geformuleerd, zo hebben zegslieden bij Justitie laten weten. Donner ging alleen akkoord op voorwaarde dat de teruggave ‘op andere dan juridische gronden’ &#8211; moreel-ethische bijvoorbeeld &#8211; zou geschieden. 
Donner wil het arrest van het Haagse Gerechtshof, dat in 1999 de claim van de erfgename-Goudstikker afwees, onder geen beding aantasten. Als de regering nu dezelfde claim zou toewijzen met juridische, of in juridische termen gevatte, argumenten, ondermijnt dit volgens Donner het vonnis uit 1999 op onaanvaardbare manier. De minister heeft zijn bezwaren naar voren gebracht in de ministerraad van vrijdag 3 februari. In de ministerraad is nu een compromis gesloten, waarbij het positieve besluit van Van der Laan over de claim gehandhaafd blijft, maar de motivering nu dus gewijzigd wordt. 
Donderdag sprak Donner over zijn bezwaren met mr. B. Asscher, voorzitter van de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog en voormalig president van de Amsterdamse rechtbank. Donner heeft na zijn gesprek met Asscher ook nog overlegd met Van der Laan. Eerder deze week vond een voorbespreking plaats, waaraan behalve Donner en Van der Laan, ook de ministers Zalm en Van der Hoeven deelnamen.
Sinds 2002 heeft de Restitutie Commissie negentien keer advies uitgebracht over verzoeken tot teruggave van oorlogskunst. De Commissie beoordeelt op basis van soepele richtlijnen verzoeken om teruggave van geroofde of verloren kunstbezittingen van joodse families, die na de oorlog &#8211; volgens nu als discutabel beschouwde regels &#8211; in rijksbezit zijn gekomen. Zonder uitzondering werden deze adviezen tot nu toe gevolgd door Medy van der Laan. Bij de instelling van de Restitutie Commissie in 2002 was afgesproken, dat de regering alle adviezen zou volgen, om te voorkomen dat de regering rechter in eigen zaak zou spelen. Het gaat immers over teruggave van rijksbezit. 
Niet eerder stuitte het advies op bezwaren en bogen andere departementen dan Cultuur zich erover. Maar omdat de Goudstikker-claim de grootste belangrijkste naoorlogse kunstclaim is, moet er &#8211; zo zegt het kabinet &#8211; ‘extra zorgvuldig’ naar worden gekeken.
</div>

Collectie Goudstikker terug naar erven

Een dramatische ommezwaai na jaren strijd

<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Musea bereiden zich voor op teruggave</h3>
28-01-2006 Lucette ter Borg en Hella Rottenberg
Vrijdag 27 januari maakt staatssecretaris van Cultuur Medy van der Laan haar besluit bekend over de grootste en kostbaarste kunstclaim uit de naoorlogse geschiedenis. De erfgename van de joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker vraagt 267 werken in overheidsbezit terug. De staatssecretaris kan eigenlijk maar één besluit nemen: teruggave van het overgrote deel van de Goudstikker-schilderijen. Als een militair geheim is het de afgelopen maand op het ministerie van OCW bewaakt: het besluit dat staatssecretaris van Cultuur Medy van der Laan deze week neemt over een claim van 267 kunstwerken in overheidsbezit die de erfgename van de joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker bij de Nederlandse staat heeft ingediend. Vrij Nederland heeft talrijke aanwijzingen dat de staatssecretaris op basis van het advies dat voor haar ligt eigenlijk maar één besluit kan nemen: teruggave van het overgrote deel van de Goudstikker-claim. Daarmee verwerpt zij de beslissing van de vroegere staatssecretaris Aad Nuis, die in 1998 de claim van de erven nog afwees.
De claim van de Goudstikkers is de grootste en kostbaarste kunstclaim uit de naoorlogse geschiedenis. Onder de Goudstikker-werken in Nederlands bezit zitten topstukken van Hollandse meesters als Jan Steen, Gerard ter Borch, Jan van der Heyden en Salomon van Ruysdael. Veel van deze schilderijen zijn van zo groot belang dat ze al tientallen jaren permanent op zaal hangen van het Rijksmuseum, museum Boijmans Van Beuningen, het Mauritshuis en nog vele andere musea in Nederland. Goudstikker-schilderijen sieren bovendien de muren van het Kabinet der Koningin en van de ministeries van Algemene Zaken, Financiën, Defensie en Justitie. Ook hangen ze verspreid over ambtswoningen en ambassades in de hele wereld: Athene, Rome, Wenen, Londen, Washington, Dublin, Berlijn, Brussel, Peking en Canberra.
Conservatoren en museumdirecteuren spreken van een ramp, mocht de staatssecretaris besluiten tot teruggave. ‘Een ontzettende aderlating,’ noemt Pieter Biesboer van het Frans Halsmuseum het. Sjarel Ex, directeur van Boijmans Van Beuningen in Rotterdam spreekt van ‘een ongelóóflijk verlies’, en Dorothée Cannegieter, van Rijksmuseum Twenthe, van ‘enorme gaten in de vaste opstelling’, als de Goudstikker-schilderijen worden weggehaald. De kunstwerken vertegenwoordigen een onschatbare waarde.
Eind december stuurde de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog – kortweg Restitutie-commissie – haar advies naar Medy van der Laan. De staatssecretaris moet hier binnen vier weken op reageren. Dat het besluit van de staatssecretaris niet zal verschillen van het advies dat de Restitutie Commissie heeft gestuurd, staat buiten kijf. In de vier jaar dat de Commissie functioneert, heeft de staatssecretaris alle negentien adviezen opgevolgd.
Alleen direct betrokkenen kennen de inhoud van het advies. Niet Marei von Saher, de claimer en schoondochter van Jacques Goudstikker. Niet haar advocaten – Dick Schonis van het Nederlandse Caron &#038; Stevens, en Larry Kaye van Herrick, Feinstein op Park Avenue in New York. Niet de directeuren van musea in Amsterdam, Rotterdam, Haarlem, Maastricht en Enschede.
Maar instellingen en musea bereiden zich voor op teruggave. Het Rijksmuseum in Amsterdam bijvoorbeeld, dat Goudstikker-topstukken in bezit heeft als Het offer van Iphigeneia van Jan Steen, Cosimo III dei Medici in harnas van Gerard ter Borch en het Zijaanzicht op kasteel Nijenrode van Jan van der Heyden. Maar ook kleinere musea. ‘Mocht het zo zijn dat alles daadwerkelijk teruggaat,’ zegt Alexander van Grevenstein, directeur van het Maastrichtse Bonnefantenmuseum, ‘dan wil ik wel met OCW spreken over een vergoeding van de kosten die wij hebben gehad aan restauratie en onderzoek.’ Het Bonnefantenmuseum bezit veertig Goudstikker-stukken, waaronder veel vroege Italiaanse panelen. De Italiaanse Goudstikker-panelen zijn nog niet zo lang geleden helemaal gerestaureerd en schoongemaakt, en beschreven in een fraaie bestandscatalogus.
Dorothée Cannegieter van het Rijksmuseum Twenthe: ‘Wij hebben heel goed gezorgd voor de vier Goudstikker-stukken die we in bruikleen van het Instituut Collectie Nederland hebben. Ik zou het heel treurig vinden als dat handelswaar werd.’ De brief met het advies van de Restitutie-commissie en het negenenzestig pagina’s omvattende feitenrapport over de Goudstikker-zaak is op 27 december 2005 aan Van der Laan verstuurd. Volgens Evert Rodrigo, directeur collecties van het Instituut Collectie Nederland (ICN) dat kunst in overheidsbezit beheert, is er verder geen ‘begeleiding’ van de musea geweest. ‘Dat hoeft ook niet,’ zegt hij, ‘want iedere museumdirecteur en conservator weet waar zijn of haar stukken vandaan komen.’
Bij navraag blijkt dat het ICN de musea wel degelijk heeft gewaarschuwd voor de naderende ontknoping van de Goudstikker-zaak. ‘Ik ontving een brief van de directeur van het ICN, die op 29 december 2005 is gedateerd,’ vertelt Sjarel Ex van museum Boijmans Van Beuningen. ‘Daarin werd ik geattendeerd op het komende besluit van de staatssecretaris over de Goudstikker-claim.’
Ook Peter Sigmond van het Rijksmuseum heeft deze brief ontvangen: ‘Met daaraan toegevoegd een lijst met alle Goudstikker-kunstwerken in ons bezit.’ Over consequenties, zegt Sigmond, ‘is niet gesproken. Maar dat hoeft wat mij betreft ook niet. Wij houden met alles rekening.’
Het Rijksmuseum heeft daarnaast opdracht gekregen van het ICN om geen Goudstikker-schilderijen meer in bruikleen af te staan aan musea elders. Aan het Frans Halsmuseum, dat een zeldzaam voorbeeld van vroege landschapsschilderkunst uit de Goudstikker-collectie bezit, is dezelfde opdracht verstrekt.
Bij tenminste één museum is ‘heel onlangs, twee weken geleden’ – aldus een museummedewerker die anoniem wil blijven – in opdracht van het ICN een zeventiende-eeuws stilleven uit de Goudstikker-collectie getaxeerd. Op de vraag door wie het schilderij is getaxeerd en waarom, zegt Rodrigo van het ICN: ‘Daar kan ik niet op ingaan.’ Wel wil hij kwijt dat het ICN ‘gewoon’ bezig is met een integrale taxatie van zijn collectie. ‘De laatste die we hielden was in de jaren zeventig.’ Bij Boijmans Van Beuningen, Rijksmuseum Twenthe en het Rijksmuseum in Amsterdam is niets getaxeerd. Boijmans bezit een van de twee werken van Claude Lorrain in Nederlands bezit. ‘Wat die opbrengt op een veiling?’ vraagt Ex. ‘Zes tot zeven miljoen euro.’
Jacques Goudstikker (1897-1940) verhandelde in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw kunst op een manier die ons tegenwoordig als onbestaanbaar voorkomt. Goudstikkers specialisme was de Gouden Eeuw en alle toppers uit die periode – Rembrandt, Van de Velde, Ruysdael, Van der Heyden en nog tientallen anderen – deden zijn kunsthandel aan de Herengracht of de toonzalen op zijn kasteel Nijenrode aan. Goudstikkers tweede voorliefde ging uit naar de vroege Vlaamse, Duitse en Italiaanse meesters.
Goudstikker kocht op veilingen in Engeland, Duitsland, Amerika en Frankrijk. Met name bij het Berlijnse veilinghuis Lepke deed hij eind jaren twintig en begin jaren dertig goede zaken. De kunst op de Lepke-veilingen was afkomstig uit Russische particuliere collecties die door de sovjets waren geconfisqueerd en nu in ruil voor buitenlandse valuta werden aangeboden. Zo kwam Het zijaanzicht op Nijenrode van Jan van der Heyden uit de verzameling van de Romanovs. Twee meisjesportretten van Pietro Rotari (nu op de kamer van een topambtenaar bij Financiën) kwamen uit de in beslaggenomen collectie van de Stroganoffs. De Stroganoffs eisten destijds vanuit Parijs hun in Berlijn geveilde kunst terug – vergeefs.
Goudstikker stond met de grootste verzamelaars, met de directeuren van de belangrijkste musea in Nederland en daarbuiten op vriendschappelijke voet. Wilhelm von Bode, de beroemde Generaldirektor van de Gemäldegalerie in Berlijn, beschouwde Goudstikker als een van zijn belangrijkste leveranciers. Ook de Rotterdamse grootindustrieel D.G. van Beuningen bracht dankzij ‘hofleverancier’ Goudstikker een verzameling van wereldklasse bijeen.
Aan die toestand van voorspoed kwam abrupt een einde met de inval van de Duitsers op 10 mei 1940. De joodse Goudstikker besloot na veel getreuzel (‘Afscheid nemen is niet mijn sterkste kant,’ schreef hij nog op 6 mei) op 14 mei met zijn vrouw Dési en hun zoontje Eduard Nederland te ontvluchten. In IJmuiden vond hij een boot die naar Engeland vertrok, maar op 16 mei viel hij door een luik in het ruim van het schip en overleed. Zijn zaakwaarnemer was vlak voor het vertrek van de familie overleden. De kunsthandel bleef onbeheerd achter.
Ondanks het expliciete verbod van Dési Goudstikker werden de kunsthandel en de eigendommen – behalve kasteel Nijenrode en het kapitale pand op de Herengracht, bezat Goudstikker ook het buiten Oostermeer aan de Amstel – in de maanden na de capitulatie verkocht door degenen die zich van de kunsthandel meester hadden gemaakt. De eerste klant die zich aandiende, was Ernst Ostermann. Hij kocht de twaalfdelige serie ‘maanden van het jaar’-schilderijen van (een navolger van) Pieter Brueghel I. Via via kwamen deze schilderijen tijdens de oorlog in de collectie van rijksmaarschalk Hermann Göring. Na de oorlog werden ze gerecupereerd. Op dit moment verblijven tien van deze twaalf schilderijen nog in het Noordbrabants Museum, twee zijn volgens een lijst van het ICN uit het museum gestolen.
Op 1 juli 1940 kocht de Duitse collaborateur Alois Miedl de volledige kunsthandel. Maar Göring stak er een stokje voor. Hij eiste op 13 juli 1940 de 779 beste schilderijen van de in totaal 1300 schilderijen die zich op dat moment in de kunsthandel bevonden voor zichzelf, plus twee plafondschilderingen van Gerard de Lairesse uit de Herengracht. Voor deze bulk-aankoop betaalde Göring twee miljoen gulden. Later maakte hij een selectie uit deze 779 werken en verkocht de mindere stukken terug aan Miedl, die ze vervolgens weer doorverhandelde aan de kunstopkopers van Hitler en andere hoge nazi’s. Miedl zelf betaalde volgens het contract van 13 juli 1940 ƒ550.000,– voor de panden Oostermeer, kasteel Nijenrode, het pand aan de Herengracht, en de resterende 621 kunstwerken. Het geld werd opzijgezet voor de erven-Goudstikker. Van de totale verkoopsom van 2,55 miljoen was na de oorlog nog 1,3 miljoen over.
Na de bevrijding wilde Dési Goudstikker in eerste instantie alles terug wat verloren was gegaan. Het onroerend goed, de inventarissen, en natuurlijk de meer dan duizend Goudstikker-schilderijen die waren verdwenen. Van die duizend werden driehonderd, voornamelijk ‘Göring’-schilderijen, uit Duitsland teruggehaald door de Nederlandse autoriteiten.
Dési kreeg de keuze. Óf ze hield het geld van de verkoop. Óf ze kocht de schilderijen en het onroerend goed terug tegen betaling van het bedrag dat er in 1940 voor was gegeven. Daarnaast moest zij de Nederlandse staat de kosten van restitutie van de kunstwerken, opslag en verzekering vergoeden.
Er volgden jaren van touwtrekken tussen de advocaten van Goudstikker en die van de overheid. Er gingen brieven heen en weer, waar geen of heel traag antwoord op kwam. Concept-schikking volgde op concept-schikking. Ondertussen begon de overheid al stukken uit de Goudstikker-collectie ten eigen bate te veilen. Uiteindelijk, in 1952, kwam een overeenkomst tot stand, waarbij de weduwe het onroerend goed en een deel van de schilderijen uit de Miedl-transactie terugkocht voor meer dan ƒ480.000,–, maar van terugkoop van de Göring-schilderijen afzag. Dési liet aan deze uiteindelijke schikking een uitgebreid considerans toevoegen, dat nu voluit door de Restitutiecommissie wordt geciteerd. Uit deze toevoeging blijkt hoe teleurgesteld zij was over de uitkomst, en hoe onthutst zij was dat de overheid zoveel moeite deed om haar dwars te zitten.
In 1997 diende de schoondochter van Jacques Goudstikker, Marei von Saher, een claim in bij Aad Nuis, toen staatssecretaris van Cultuur. Marei von Saher eiste alle 235 Goudstikker-schilderijen terug (later aangevuld tot 267 schilderijen) die nog in Nederlands overheidsbezit waren. De claim werd in maart 1998 afgewezen. Er was rechtsherstel gepleegd, zei Nuis, en dat rechtsherstel werd niet meer overgedaan. Die afwijzing vocht de erfgename aan.
Nuis baseerde zich in zijn oordeel onder andere op een vijftien kantjes tellend rapport, dat onderzoeksters Anna Jonkhoff en Eelke Muller van de Inspectie Cultuurbezit opstelden. In dit rapport, dat in vergelijking tot het huidige rapport onvolledig is en ook op veel punten suggestief, concluderen de twee onderzoeksters dat Dési ‘tot volle tevredenheid’ van haar raadsheren een wettelijke schikking aanging. De teleurstelling van Dési, zoals uitgedrukt in haar considerans, vinden Jonkhoff en Muller ‘onverklaarbaar’.
Het rapport van de Restitutiecommissie zet die teleurstelling in een verklaarbaar licht. Zo staat nu duidelijk opgesomd wat Dési allemaal is kwijtgeraakt. Behalve het verlies van goodwill van de kunsthandel, is er voor naar schatting zevenhonderdduizend gulden aan privébezittingen gestolen. Bovendien hebben Miedl en Göring destijds de werken uit de oude kunsthandel tegen inkoopprijs overgenomen. Ook is een groot deel van de oude collectie van 1300 kunstwerken nog steeds zoek. Daarmee zijn miljoenen gemoeid.
De Restitutiecommissie baseert zich in haar advies aan de staatssecretaris op de beleidslijnen die in 2001 zijn opgesteld door de Commissie Ekkart. Rudi Ekkart, van de Rijksdienst Kunsthistorische Documentatie in Den Haag, leidde tussen 1998 en 2004 een commissie die in opdracht van de overheid de herkomst onderzocht van meer dan vierduizend oorlogskunstwerken in Nederlands bezit. In 2001 kwam Ekkart met negen aanbevelingen. Twee zijn voor de Goudstikker-claim buitengewoon belangrijk.
Ten eerste adviseert Ekkart ‘het begrip “afgehandelde zaken” te beperken tot die zaken waarin door de Raad voor het Rechtsherstel of een andere bevoegde rechter een vonnis is gewezen of een formele schikking (&#8230;) is getroffen’. Dit zou voor de Goudstikker-claim betekenen dat de Miedl-transactie, waarover in 1952 een schikking tot stand kwam, niet voor teruggave in aanmerking komt, maar de Göring-transactie wel. Onder de Göring-transactie vallen alle aan het begin van dit artikel genoemde topwerken die in het bezit zijn van rijks- en gemeentelijke musea.
Het tweede advies van Ekkart maakt het teruggavebeleid nog soepeler. Hierin wordt aan het begrip nieuwe feiten, nova, ‘een ruimere interpretatie’ gegeven dan tot nu toe gebruikelijk. Ook ‘afwijkingen’ ten opzichte van de vonnissen die in het verleden zijn uitgesproken door de Raad voor het Rechtsherstel horen daarbij, ‘alsmede de resultaten van veranderd historisch inzicht ten aanzien van de rechtvaardigheid en consequentie van het toen gevoerde beleid’.
Dit betekent dat op basis van voortschrijdend inzicht of een veranderde moraal een naoorlogse schikking herzien kan worden. Voor de erven Goudstikker houdt dit in dat niet alleen de Göring-stukken, maar ook Miedl-stukken terug kunnen gaan.
In het rapport wordt de claim onderverdeeld in vier categorieën. 1: Göring-kunstwerken. 2: Miedl-kunstwerken. 3: Ostermann-kunstwerken. En 4: kunstwerken waarvan onderzoek heeft uitgewezen dat ze geen eigendom zijn geweest van Jacques Goudstikker. Alleen van deze laatste categorie, die negen relatief onbelangrijke schilderijen en een serie van eenendertig kopergravures omvat, staat vast dat ze niet wordt teruggeven.
Categorie 1 (Göring) en 3 (de Brueghels van Ostermann) komen zo goed als zeker voor teruggave in aanmerking. Categorie 2 (Miedl) kán voor teruggave in aanmerking komen, mits de Restitutiecommissie het begrip novum inderdaad ruim interpreteert. Namelijk als een rechtzetting van iets dat wij nu niet langer meer als rechtvaardig zien.
</div>

De ontknoping van de Goudstikker-claim

De ontknoping van de Goudstikker-claim
Als een militair geheim is het de afgelopen maand op het ministerie van OCW bewaakt: het besluit dat staatssecretaris van Cultuur Medy van der Laan deze week neemt over een claim van 267 kunstwerken in overheidsbezit die de erfgename van de joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker bij de Nederlandse staat heeft ingediend. Vrij Nederland heeft talrijke aanwijzingen dat de staatssecretaris op basis van het advies dat voor haar ligt eigenlijk maar één besluit kan nemen: teruggave van het overgrote deel van de Goudstikker-claim. Daarmee verwerpt zij de beslissing van de vroegere staatssecretaris Aad Nuis, die in 1998 de claim van de erven nog afwees.
De claim van de Goudstikkers is de grootste en kostbaarste kunstclaim uit de naoorlogse geschiedenis. Onder de Goudstikker-werken in Nederlands bezit zitten topstukken van Hollandse meesters als Jan Steen, Gerard ter Borch, Jan van der Heyden en Salomon van Ruysdael. Veel van deze schilderijen zijn van zo groot belang dat ze al tientallen jaren permanent op zaal hangen van het Rijksmuseum, museum Boijmans Van Beuningen, het Mauritshuis en nog vele andere musea in Nederland. Goudstikker-schilderijen sieren bovendien de muren van het Kabinet der Koningin en van de ministeries van Algemene Zaken, Financiën, Defensie en Justitie. Ook hangen ze verspreid over ambtswoningen en ambassades in de hele wereld: Athene, Rome, Wenen, Londen, Washington, Dublin, Berlijn, Brussel, Peking en Canberra.
Conservatoren en museumdirecteuren spreken van een ramp, mocht de staatssecretaris besluiten tot teruggave. ‘Een ontzettende aderlating,’ noemt Pieter Biesboer van het Frans Halsmuseum het. Sjarel Ex, directeur van Boijmans Van Beuningen in Rotterdam spreekt van ‘een ongelóóflijk verlies’, en Dorothée Cannegieter, van Rijksmuseum Twenthe, van ‘enorme gaten in de vaste opstelling’, als de Goudstikker-schilderijen worden weggehaald. De kunstwerken vertegenwoordigen een onschatbare waarde.
Eind december stuurde de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog – kortweg Restitutie-commissie – haar advies naar Medy van der Laan. De staatssecretaris moet hier binnen vier weken op reageren. Dat het besluit van de staatssecretaris niet zal verschillen van het advies dat de Restitutie Commissie heeft gestuurd, staat buiten kijf. In de vier jaar dat de Commissie functioneert, heeft de staatssecretaris alle negentien adviezen opgevolgd.
Alleen direct betrokkenen kennen de inhoud van het advies. Niet Marei von Saher, de claimer en schoondochter van Jacques Goudstikker. Niet haar advocaten – Dick Schonis van het Nederlandse Caron &#038; Stevens, en Larry Kaye van Herrick, Feinstein op Park Avenue in New York. Niet de directeuren van musea in Amsterdam, Rotterdam, Haarlem, Maastricht en Enschede.
Maar instellingen en musea bereiden zich voor op teruggave. Het Rijksmuseum in Amsterdam bijvoorbeeld, dat Goudstikker-topstukken in bezit heeft als Het offer van Iphigeneia van Jan Steen, Cosimo III dei Medici in harnas van Gerard ter Borch en het Zijaanzicht op kasteel Nijenrode van Jan van der Heyden. Maar ook kleinere musea. ‘Mocht het zo zijn dat alles daadwerkelijk teruggaat,’ zegt Alexander van Grevenstein, directeur van het Maastrichtse Bonnefantenmuseum, ‘dan wil ik wel met OCW spreken over een vergoeding van de kosten die wij hebben gehad aan restauratie en onderzoek.’ Het Bonnefantenmuseum bezit veertig Goudstikker-stukken, waaronder veel vroege Italiaanse panelen. De Italiaanse Goudstikker-panelen zijn nog niet zo lang geleden helemaal gerestaureerd en schoongemaakt, en beschreven in een fraaie bestandscatalogus.
Dorothée Cannegieter van het Rijksmuseum Twenthe: ‘Wij hebben heel goed gezorgd voor de vier Goudstikker-stukken die we in bruikleen van het Instituut Collectie Nederland hebben. Ik zou het heel treurig vinden als dat handelswaar werd.’
De brief met het advies van de Restitutie-commissie en het negenenzestig pagina’s omvattende feitenrapport over de Goudstikker-zaak is op 27 december 2005 aan Van der Laan verstuurd. Volgens Evert Rodrigo, directeur collecties van het Instituut Collectie Nederland (ICN) dat kunst in overheidsbezit beheert, is er verder geen ‘begeleiding’ van de musea geweest. ‘Dat hoeft ook niet,’ zegt hij, ‘want iedere museumdirecteur en conservator weet waar zijn of haar stukken vandaan komen.’
Bij navraag blijkt dat het ICN de musea wel degelijk heeft gewaarschuwd voor de naderende ontknoping van de Goudstikker-zaak. ‘Ik ontving een brief van de directeur van het ICN, die op 29 december 2005 is gedateerd,’ vertelt Sjarel Ex van museum Boijmans Van Beuningen. ‘Daarin werd ik geattendeerd op het komende besluit van de staatssecretaris over de Goudstikker-claim.’
Ook Peter Sigmond van het Rijksmuseum heeft deze brief ontvangen: ‘Met daaraan toegevoegd een lijst met alle Goudstikker-kunstwerken in ons bezit.’ Over consequenties, zegt Sigmond, ‘is niet gesproken. Maar dat hoeft wat mij betreft ook niet. Wij houden met alles rekening.’
Het Rijksmuseum heeft daarnaast opdracht gekregen van het ICN om geen Goudstikker-schilderijen meer in bruikleen af te staan aan musea elders. Aan het Frans Halsmuseum, dat een zeldzaam voorbeeld van vroege landschapsschilderkunst uit de Goudstikker-collectie bezit, is dezelfde opdracht verstrekt.
Bij tenminste één museum is ‘heel onlangs, twee weken geleden’ – aldus een museummedewerker die anoniem wil blijven – in opdracht van het ICN een zeventiende-eeuws stilleven uit de Goudstikker-collectie getaxeerd. Op de vraag door wie het schilderij is getaxeerd en waarom, zegt Rodrigo van het ICN: ‘Daar kan ik niet op ingaan.’ Wel wil hij kwijt dat het ICN ‘gewoon’ bezig is met een integrale taxatie van zijn collectie. ‘De laatste die we hielden was in de jaren zeventig.’ Bij Boijmans Van Beuningen, Rijksmuseum Twenthe en het Rijksmuseum in Amsterdam is niets getaxeerd. Boijmans bezit een van de twee werken van Claude Lorrain in Nederlands bezit. ‘Wat die opbrengt op een veiling?’ vraagt Ex. ‘Zes tot zeven miljoen euro.’
Jacques Goudstikker (1897-1940) verhandelde in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw kunst op een manier die ons tegenwoordig als onbestaanbaar voorkomt. Goudstikkers specialisme was de Gouden Eeuw en alle toppers uit die periode – Rembrandt, Van de Velde, Ruysdael, Van der Heyden en nog tientallen anderen – deden zijn kunsthandel aan de Herengracht of de toonzalen op zijn kasteel Nijenrode aan. Goudstikkers tweede voorliefde ging uit naar de vroege Vlaamse, Duitse en Italiaanse meesters.
Goudstikker kocht op veilingen in Engeland, Duitsland, Amerika en Frankrijk. Met name bij het Berlijnse veilinghuis Lepke deed hij eind jaren twintig en begin jaren dertig goede zaken. De kunst op de Lepke-veilingen was afkomstig uit Russische particuliere collecties die door de sovjets waren geconfisqueerd en nu in ruil voor buitenlandse valuta werden aangeboden. Zo kwam Het zijaanzicht op Nijenrode ­van Jan van der Heyden uit de verzameling van de Romanovs. Twee meisjesportretten van Pietro Rotari (nu op de kamer van een topambtenaar bij Financiën) kwamen uit de in beslaggenomen collectie van de Stroganoffs. De Stroganoffs eisten destijds vanuit Parijs hun in Berlijn geveilde kunst terug – vergeefs.
Goudstikker stond met de grootste verzamelaars, met de directeuren van de belangrijkste musea in Nederland en daarbuiten op vriendschappelijke voet. Wilhelm von Bode, de beroemde Generaldirektor van de Gemäldegalerie in Berlijn, beschouwde Goudstikker als een van zijn belangrijkste leveranciers. Ook de Rotterdamse grootindustrieel D.G. van Beuningen bracht dankzij ‘hofleverancier’ Goudstikker een verzameling van wereldklasse bijeen.
Aan die toestand van voorspoed kwam abrupt een einde met de inval van de Duitsers op 10 mei 1940. De joodse Goudstikker besloot na veel getreuzel (‘Afscheid nemen is niet mijn sterkste kant,’ schreef hij nog op 6 mei) op 14 mei met zijn vrouw Dési en hun zoontje Eduard Nederland te ontvluchten. In IJmuiden vond hij een boot die naar Engeland vertrok, maar op 16 mei viel hij door een luik in het ruim van het schip en overleed. Zijn zaakwaarnemer was vlak voor het vertrek van de familie overleden. De kunsthandel bleef onbeheerd achter.
Ondanks het expliciete verbod van Dési Goudstikker werden de kunsthandel en de eigendommen – behalve kasteel Nijenrode en het kapitale pand op de Herengracht, bezat Goudstikker ook het buiten Oostermeer aan de Amstel – in de maanden na de capitulatie verkocht door degenen die zich van de kunsthandel meester hadden gemaakt. De eerste klant die zich aandiende, was Ernst Ostermann. Hij kocht de twaalfdelige serie ‘maanden van het jaar’-schilderijen van (een navolger van) Pieter Brueghel I. Via via kwamen deze schilderijen tijdens de oorlog in de collectie van rijksmaarschalk Hermann Göring. Na de oorlog werden ze gerecupereerd. Op dit moment verblijven tien van deze twaalf schilderijen nog in het Noordbrabants Museum, twee zijn volgens een lijst van het ICN uit het museum gestolen.
Op 1 juli 1940 kocht de Duitse collaborateur Alois Miedl de volledige kunsthandel. Maar Göring stak er een stokje voor. Hij eiste op 13 juli 1940 de 779 beste schilderijen van de in totaal 1300 schilderijen die zich op dat moment in de kunsthandel bevonden voor zichzelf, plus twee plafondschilderingen van Gerard de Lairesse uit de Herengracht. Voor deze bulk-aankoop betaalde Göring twee miljoen gulden. Later maakte hij een selectie uit deze 779 werken en verkocht de mindere stukken terug aan Miedl, die ze vervolgens weer doorverhandelde aan de kunstopkopers van Hitler en andere hoge nazi’s. Miedl zelf betaalde volgens het contract van 13 juli 1940 ƒ550.000,– voor de panden Oostermeer, kasteel Nijenrode, het pand aan de Herengracht, en de resterende 621 kunstwerken. Het geld werd opzijgezet voor de erven-Goudstikker. Van de totale verkoopsom van 2,55 miljoen was na de oorlog nog 1,3 miljoen over.
Na de bevrijding wilde Dési Goudstikker in eerste instantie alles terug wat verloren was gegaan. Het onroerend goed, de inventarissen, en natuurlijk de meer dan duizend Goudstikker-schilderijen die waren verdwenen. Van die duizend werden driehonderd, voornamelijk ‘Göring’-schilderijen, uit Duitsland teruggehaald door de Nederlandse autoriteiten.
Dési kreeg de keuze. Óf ze hield het geld van de verkoop. Óf ze kocht de schilderijen en het onroerend goed terug tegen betaling van het bedrag dat er in 1940 voor was gegeven. Daarnaast moest zij de Nederlandse staat de kosten van restitutie van de kunstwerken, opslag en verzekering vergoeden.
Er volgden jaren van touwtrekken tussen de advocaten van Goudstikker en die van de overheid. Er gingen brieven heen en weer, waar geen of heel traag antwoord op kwam. Concept-schikking volgde op concept-schikking. Ondertussen begon de overheid al stukken uit de Goudstikker-collectie ten eigen bate te veilen. Uiteindelijk, in 1952, kwam een overeenkomst tot stand, waarbij de weduwe het onroerend goed en een deel van de schilderijen uit de Miedl-transactie terugkocht voor meer dan ƒ480.000,–, maar van terugkoop van de Göring-schilderijen afzag. Dési liet aan deze uiteindelijke schikking een uitgebreid considerans toevoegen, dat nu voluit door de Restitutiecommissie wordt geciteerd. Uit deze toevoeging blijkt hoe teleurgesteld zij was over de uitkomst, en hoe onthutst zij was dat de overheid zoveel moeite deed om haar dwars te zitten.
In 1997 diende de schoondochter van Jacques Goudstikker, Marei von Saher, een claim in bij Aad Nuis, toen staatssecretaris van Cultuur. Marei von Saher eiste alle 235 Goudstikker-schilderijen terug (later aangevuld tot 267 schilderijen) die nog in Nederlands overheidsbezit waren. De claim werd in maart 1998 afgewezen. Er was rechtsherstel gepleegd, zei Nuis, en dat rechtsherstel werd niet meer overgedaan.
Die afwijzing vocht de erfgename aan.
Nuis baseerde zich in zijn oordeel onder andere op een vijftien kantjes tellend rapport, dat onderzoeksters Anna Jonkhoff en Eelke Muller van de Inspectie Cultuurbezit opstelden. In dit rapport, dat in vergelijking tot het huidige rapport onvolledig is en ook op veel punten suggestief, concluderen de twee onderzoeksters dat Dési ‘tot volle tevredenheid’ van haar raadsheren een wettelijke schikking aanging. De teleurstelling van Dési, zoals uitgedrukt in haar considerans, vinden Jonkhoff en Muller ‘onverklaarbaar’.
Het rapport van de Restitutiecommissie zet die teleurstelling in een verklaarbaar licht. Zo staat nu duidelijk opgesomd wat Dési allemaal is kwijtgeraakt. Behalve het verlies van goodwill van de kunsthandel, is er voor naar schatting zevenhonderdduizend gulden aan privébezittingen gestolen. Bovendien hebben Miedl en Göring destijds de werken uit de oude kunsthandel tegen inkoopprijs overgenomen. Ook is een groot deel van de oude collectie van 1300 kunstwerken nog steeds zoek. Daarmee zijn miljoenen gemoeid.
De Restitutiecommissie baseert zich in haar advies aan de staatssecretaris op de beleidslijnen die in 2001 zijn opgesteld door de Commissie Ekkart. Rudi Ekkart, van de Rijksdienst Kunsthistorische Documentatie in Den Haag, leidde tussen 1998 en 2004 een commissie die in opdracht van de overheid de herkomst onderzocht van meer dan vierduizend oorlogskunstwerken in Nederlands bezit. In 2001 kwam Ekkart met negen aanbevelingen. Twee zijn voor de Goudstikker-claim buitengewoon belangrijk.
Ten eerste adviseert Ekkart ‘het begrip “afgehandelde zaken” te beperken tot die zaken waarin door de Raad voor het Rechtsherstel of een andere bevoegde rechter een vonnis is gewezen of een formele schikking (&#8230;) is getroffen’. Dit zou voor de Goudstikker-claim betekenen dat de Miedl-transactie, waarover in 1952 een schikking tot stand kwam, niet voor teruggave in aanmerking komt, maar de Göring-transactie wel. Onder de Göring-transactie vallen alle aan het begin van dit artikel genoemde topwerken die in het bezit zijn van rijks- en gemeentelijke musea.
Het tweede advies van Ekkart maakt het teruggavebeleid nog soepeler. Hierin wordt aan het begrip nieuwe feiten, nova, ‘een ruimere interpretatie’ gegeven dan tot nu toe gebruikelijk. Ook ‘afwijkingen’ ten opzichte van de vonnissen die in het verleden zijn uitgesproken door de Raad voor het Rechtsherstel horen daarbij, ‘alsmede (cursivering redactie) de resultaten van veranderd historisch inzicht ten aanzien van de rechtvaardigheid en consequentie van het toen gevoerde beleid’.
Dit betekent dat op basis van voortschrijdend inzicht of een veranderde moraal een naoorlogse schikking herzien kan worden. Voor de erven Goudstikker houdt dit in dat niet alleen de Göring-stukken, maar ook Miedl-stukken terug kunnen gaan.
In het rapport wordt de claim onderverdeeld in vier categorieën. 1: Göring-kunstwerken. 2: Miedl-kunstwerken. 3: Ostermann-kunstwerken. En 4: kunstwerken waarvan onderzoek heeft uitgewezen dat ze geen eigendom zijn geweest van Jacques Goudstikker. Alleen van deze laatste categorie, die negen relatief onbelangrijke schilderijen en een serie van eenendertig kopergravures omvat, staat vast dat ze niet wordt teruggeven.
Categorie 1 (Göring) en 3 (de Brueghels van Ostermann) komen zo goed als zeker voor teruggave in aanmerking. Categorie 2 (Miedl) kán voor teruggave in aanmerking komen, mits de Restitutiecommissie het begrip novum inderdaad ruim interpreteert. Namelijk als een rechtzetting van iets dat wij nu niet langer meer als rechtvaardig zien.

Hoe Malevitsj opduikt en weer verdwijnt

Kunstwerken terug bij de Goudstikkers

Moord op een Russische journaliste

Geen vak, maar een roeping

De onverbiddelijke logica van de neerwaartse spiraal

Mr. B. J. Asscher: ‘Ik kon Donner niet overtuigen’

Hoeveel heeft Zalm over voor de Goudstikkers?

Collectie Goudstikker terug naar erven

Een dramatische ommezwaai na jaren strijd

De ontknoping van de Goudstikker-claim

Een dramatische ommezwaai na jaren strijd

Musea bereiden zich voor op teruggave

Hoe het Stedelijk zich uitlevert aan ABN Amro