Ook meiden radicaliseren

Columns van de week

Hannah Prins en Chard van den Berg

VN 80

Elma Verhey

Gerard van Westerloo

De pont van kwart over zeven

Elma Verhey en Gerard van Westerloo: De bestuurders van lijn 16

De vertrekkers (slot) / Wie en wat vertegenwoordigt de volksvertegenwoordiging?
Honderdvijftig landgenoten gaan straks, als alles goed gaat, voor vier jaar in de Tweede Kamer elf miljoen stemgerech­tigden vertegenwoordigen. Maar wat de gelukkigen in ’s lands vergaderzaal gaan uitvoeren, lijkt onduidelijker dan ooit. Ja natuurlijk: partijstandpunten uitdragen. De regering steunen of achter de broek zitten. En nieuwe wetten helpen aannemen of verwerpen. Dat moet van de Grondwet.
Maar als je, zoals Vrij Nederland de afgelopen weken gedaan heeft, zeven uit de Kamer vertrekkende oude rotten vraagt naar hun ervaringen en naar hun kijk op het parlement, dan valt er aan hun antwoorden weinig gemeenschappelijks af te lezen. ‘Wat is het parlement eigenlijk?’ vroeg het vertrekkende Kamerlid Jozias van Aartsen zich hardop af. ‘En wat zou het parlement moeten zijn? Hebben we daar nog wel een scherp beeld van in Nederland?’
Nee dus.
Zelfs over de kwaliteit van de Kamer denken de vertrekkende Kamerleden heel verschillend. Waar de een, Lousewies van der Laan van D66, een ‘bolwerk van klassiek conservatisme’ ziet dat aan het feitelijke controlewerk nauwelijks toekomt, ziet de ander, Bibi de Vries van de VVD, een Kamer die ‘eigenlijk hartstikke goed’ functioneert. Klaas de Vries (PvdA) noemt de Kamer steeds minder een leeuw en steeds meer een lam, maar collega Siem Buijs (CDA) roemt de mogelijkheden om vanuit de Kamer dingen te verbeteren. Farah Karimi (GroenLinks) vindt de parlementaire controle een farce, wat Buijs en Bibi de Vries op hun beurt dwaas noemen.
In feite kon ik de zeven vertrekkende Kamerleden die ik sprak geen vraag voorleggen of ik mocht er antwoorden op noteren die, soms lijnrecht, tegenover elkaar staan. De ex-fractievoorzitter van de VVD Jozias van Aartsen vond bijvoorbeeld dat er in de Kamer hooguit plaats was voor vijfenzeventig leden. Maar zijn jarenlange en meest directe kompaan Bibi de Vries, ex-vicefractievoorzitter van de VVD, zag echt niet welk probleem daarmee opgelost wordt. Farah Karimi van GroenLinks noemde het schandalig, zo wei­nig on­dersteuning als Kamerleden in Nederland krijgen. Dat waren Lousewies van der Laan (D66) en Klaas de Vries (PvdA) volmondig met haar eens. Maar die steun vonden Siem Buijs (CDA) en Jozias van Aartsen (VVD) volkomen overbodig.
Controleert de Tweede Kamer de regering naar behoren? Vrij algemeen is de sombere conclusie onder de vertrekkers: nee. En dat kan ook niet, omdat een meerderheid van de Kamerleden zich a priori verbonden heeft aan een regeerakkoord, dat van een aantal sleutelonderwerpen tamelijk precies vertelt wat ze wel en wat ze niet mogen vinden. In dit geval gaat het adagium van de ex-PvdA fractievoorzitter in de Eerste Kamer op, die tegen nieuw benoemde collega’s gewoon was te zeggen: u denkt misschien dat u hier zit om ja of nee te zeggen, maar geloof me, u zit hier in feite om ja of ja te zeggen. Voor veel parlementaire backbenchers – en dat zijn er in alle fracties nogal wat, geen mens komt per fractie verder dan een enkele naam die hem vertrouwd in de oren klinkt – neemt dat regeerakkoord al gauw de plaats in van een eigen mening, en krijgt het de waarde die de letterlijke tekst van de Koran voor O.B. Laden heeft.
En het is waar: als het onderwerp zogezegd vrij is, want niet voor vier jaar vastgelegd, dan schort het de Kamerleden aan voldoende tijd en helpers om het in al zijn consequenties te doorgronden.
Van nog veel groter belang is de tegenstelling die het duidelijkst bleek uit de gesprekken die ik met Klaas de Vries (PvdA) respectievelijk met Jozias van Aartsen (VVD) voerde. Klaas de Vries toonde zich nostalgisch naar een tijdperk in de geschiedenis van de Tweede Kamer waar Jozias van Aartsen juist grondig mee wilde afrekenen. Hun geschil scharnierde rond de rol die ze toekennen aan de politieke partij als zodanig, waarbij het van ondergeschikt belang is dat de een jarenlang met de oranjeblauwe vlag van het liberalisme heeft lopen zwaaien en de ander met de dieprode vlag van de sociaal-democratie. Kamerleden die het met van Aartsen eens zijn, kun je ook in de PvdA tegen het lijf lopen. Kamerleden die meer met de benadering van Klaas de Vries op hebben, tref je ook in de VVD aan.
Klaas de Vries, om met hem te beginnen, verbaasde zich hevig over de persoonlijke vrijheden die het Kamerlid zich anno 2006 heeft toegeëigend. In vroeger dagen was het volgens hem ondenkbaar dat hij of een fractiegenoot van hem zonder grondig voorafgaand politiek overleg in de fractie en zonder toestemming van de fractiesecretaris, de fractievoorzitter, het fractiebestuur en de partijleiding zelfs maar een vraag aan een minister zou mogen stellen. Tegenwoordig hoort De Vries soms bij toeval dat een van zijn partijgenoten een motie ingediend heeft. Namens wie of wat spreekt zo iemand dan? Namens zichzelf? Of namens het sociaal-democratische wereldbeeld dat hij in de Kamer vertegenwoordigt? Klaas de Vries hunkert naar een partij waarvan de individuele leden een gezamenlijke kijk op de omringende wereld delen waarvan ze in het parlement gedisciplineerd getuigenis afleggen.
Jozias van Aartsen denkt, geheel daaraan tegenovergesteld, dat de toekomst van het parlement er somber uitziet als het individuele Kamerlid niet veel meer dan nu een individueel mandaat van de kiezer krijgt. En als hij niet de ruimte krijgt om onafhankelijker op te treden, zo nodig ook van zijn eigen partij.
In de praktijk van vandaag weet het doorsnee-Kamerlid inderdaad nauwelijks meer namens wie hij wat in welke samenhang in het parlement te zeggen heeft. Dat probleem bestond een jaar of twintig terug nog niet. Toen was een socialist nog een geharnast tegenstander van het sigarenrokend kapitalistenliberalisme. Een rooms-katholiek hoefde geen moment te twijfelen of pater Schaepman, doctor Romme en professor De Quay wel krachtig genoeg voor het heil van de paus opkwamen. En elke gereformeerde kiezer wist de zondagsheiliging bij zijn voormannen van Abraham Kuyper tot en met Barend Biesheuvel in vertrouwde handen.
Zulke gesloten wereldbeelden, in Neder­land alleen nog terug te vinden bij het opkomend islamisme, zijn intussen gelukkig bij het oud vuil gezet. Geen mens die op Wouter Bos stemt, ziet in hem nog de verwoorder van ál zijn standpunten. Geen mens die de voorkeur geeft aan Balkenende meent nog dat JP-de-ex-MP in alle opzichten de meest voortreffelijke man is.
Deze, op zichzelf bevrijdende, ideologische verwa­tering heeft in de Kamer helaas een overmaat aan volksvertegenwoordigers opgeleverd die zichzelf niet meer zien als de representant van een sluitend wereldbeeld, maar als mede-uitvoerders van een regeringsbeleid. Samen vormen ze van alles, maar geen getrouwe afspiegeling van de Nederlandse bevolking. Ze worden integendeel vrijwel exclusief gerekruteerd uit een hooggeschoolde, in de ambtenarij gevormde bovenlaag. En ze hebben zich, van daaruit, zodanig met het bestuurlijke vereenzelvigd, dat ze, als waren ze artsen die zich van potjeslatijn bedienen, voor anderen nauwelijks nog verstaanbaar spreken.
Sindsdien ziet de Nederlandse kiezer het door­snee-Kamerlid niet meer als een gekozen vertrouweling, maar als een charismaloze apparatsjik, die zijn functie te danken heeft aan de partij die hem na sollicitatie hoog op de kieslijst benoemd heeft. Dat is de kloof tussen kiezer en gekozene, waarvan het feitelijke bestaan keer op keer door onderzoek wordt bevestigd. Of anders wel door het Nederlandse volk zelf dat dan en masse tegen iets stemt, bijvoorbeeld een Europese Grondwet, omdat de politieke elite er zo eenduidig vóór is. Niet voor niets zweeft het kiezersvolk sindsdien als vliegers langs de kustlijn en vertrouwt het zijn stem gaarne toe aan een dode man als P. Fortuyn of aan een levende persoon als J. Marijnissen, belichamers van de onvrede.
Jozias van Aartsen en Klaas de Vries hebben met elkaar gemeen dat ze hunkeren naar een soort van Kamerlid dat in het parlement getuigt van een herkenbaar wereldbeeld dat door een partij (Klaas de Vries) of door hemzelf als individu (Jozias van Aartsen) wordt beleden. Van Aartsen gaat daarin het verst. Hij pleit voor de invoering van een districtenstelsel dat het Kamerlid een eigen kiezersmandaat geeft. En hij vindt dat het uit moet zijn met het parlementaire meebesturen, zodat de Kamer haar wekelijkse werkzaamheden in anderhalve dag kan voltooien. Daardoor komt er in de Kamer ook weer plaats voor een bakkersknecht, een postbode en een trambestuurder, voor mensen kortom die niet gepokt en gemazeld zijn in het bestuurlijke. Alleen zo, meent Van Aartsen, kan de gevaarlijke kloof tussen de kiezers en de gekozenen gedicht worden.
Onder de vertrekkende Kamer­leden die ik sprak, waren er ook die de kloof allang gedicht hadden, eenvoudig door het bestaan ervan te ontkennen. Maar helaas. Een verontrustend maatschappelijk verschijnsel verdwijnt niet, eenvoudig door de hand voor het oog te slaan. Een onverdachte organisatie als het Sociaal Cultureel Planbureau concludeerde kort geleden nog dat tweederde van alle Nederlanders matig tot zeer wantrouwend staat tegenover ‘de politiek’ en ‘Den Haag’. Hohoho, zeggen de kloofontkennende Kamerleden. Het volk weet mij anders opperbest te vinden! Als ik bij Nova op de televisie geweest ben, heb ik de volgende dag wel honderd mailtjes! Zie je wel? Er is helemaal geen kloof tuisen mij en mijn kiezers!
Het grote probleem van de Nederlandse parlementaire democratie is dat de partijen die de dienst uitmaken veel van hun gezag en daarmee een hoop voorheen trouwe volgelingen hebben verloren. Als antwoord daarop hebben ze hun greep op het openbaar bestuur aanzienlijk versterkt. Ze benoemen niet alleen de kandidaten voor een Kamerzetel, ze bepalen ook in onderling overleg wie de leiding krijgt over een ambtelijke dienst, wie waar burgemeester wordt of commissaris van de Koningin en wie zich voorzitter mag noemen van een der talrijke adviesraden. Er zijn in Nederland bijna evenveel actieve partijleden als er functies in het openbaar bestuur te verdelen zijn.
Op het moment dat ze nog vers en onbedorven waren, sprak ik, aan het begin van de zojuist afgelopen Kamerperiode, met een groot aantal jonge, nieuwe Kamerleden die toen nog, ongeacht de partij waar ze toe behoorden, vol animo waren om het allemaal heel anders te gaan doen. Een man als Mark Rutte sprak enthousiast over zijn verlangen om de bestaande partijstructuren binnen de VVD op te blazen en om daarnaast een nieuwe liberale organisatie op te bouwen die de macht van het achterhaalde partijbaronnenstelsel moest breken. Amper vier jaar later mocht hij, onder de hoede van de oude VVD-bonzen, zijn partij ter stembus aanvoeren. En ook van de andere jonkies werd de laatste tijden weinig of niets verfrissends meer vernomen.
Het Nederlandse kiezersvolk bestaat inmiddels voornamelijk uit vrij zwevende individuen. Bij die sociologische waarheid past het inderdaad om, zoals Van Aartsen bepleit heeft, ook de keuze van Kamerleden sterker dan nu het geval is te individualiseren. De Tweede Kamer is dringend aan een herbezinning omtrent het eigen functioneren toe. Daarzonder zal het stelsel bij elke nieuwe verkiezing kwetsbaar blijken voor de stem van de onvrede, de stem van het protest.
Onmacht
Verkiezingsspecial
De kiezer heeft gesproken en moet nu weer vier jaar zijn mond houden. Hij heeft zijn stem toevertrouwd aan de honderdvijftig leden van de Tweede Kamer die woensdag werden gekozen. Maar maken die dat vertrouwen waar?
In de drie stukken die hierna volgen, worden stevige vraag­tekens gezet bij het functioneren van het Nederlandse parlement. Kamervoorzitter Frans Weisglas signaleert &#8216;dat er toch wel erg veel Kamerleden zijn voor wie de eigen profilering voorop staat&#8217;. In een rondgang langs politieke denkers en strategen tekent Marcel ten Hooven op dat &#8216;de Tweede Kamer te zeer met het bestuur is vervlochten&#8217; en dat &#8216;alles is afgestemd op de beleids­agenda van de regering&#8217;. Gerard van Westerloo, die de afgelopen weken zeven vertrekkende parlementariërs interviewde, concludeert: voor de kiezers is het Kamerlid geen gekozen vertrouweling meer, maar een charismaloze apparatsjik. Dat is de kloof tussen kiezer en gekozene.
Pagina 30-47

Leeuw of lam; VERKIEZINGSSPECIAL

De vertrekkers 7 / Jozias van Aartsen (VVD)
‘Wat is het parlement? En wat zou het parlement moeten zijn? Heb­ben we daar nog wel een scherp beeld van in Nederland? Ik vind dat de Tweede Kamer zich veel te veel in het beleid heeft laten binnenzuigen. Het is voor een Kamerlid natuurlijk spannend en interessant om het gevoel te hebben “mee aan de knoppen te zitten”. Het type parlementariër dat je nu in de Kamer aantreft, past daar keurig bij. Ik denk dat er heel weinig Kamerleden zijn die in de Kamer gaan zitten met het idee: ik wil Kamerlid zijn. De meesten zien hun Kamerlidmaatschap als een opstapje. Als een moment in hun carrière, als een mooi vertrekpunt om zelf een keer op de kussens te komen. Of om een job te vinden bij een van de departementen. Langzamerhand moet de Kamer, moet de samenleving zich de vraag gaan stellen of dat wel de bedoeling van de Tweede Kamer is. Is het niet veel meer de taak van het parlement om de kiezers te representeren? En om namens de kiezers de regering te controleren? Als je op die vragen met ja antwoordt, dan kom je bij een heel ander type Kamerlid uit dan we nu hebben.’
ozias van Aartsen, ex-hoge ambtenaar, ex-minister van Landbouw en van Buitenlandse Zaken en ex-fractievoorzitter van de VVD, verlaat de Kamer met het onrustige gevoel dat het Nederlandse Parlement een verwrongen, veel te bestuurlijke opvatting heeft over de eigen functie. Het liefst zou hij het gezicht van de Kamer honderdtachtig graden draaien. Weg van die enorme druk die de Kamer zich opgelegd heeft om zich met elk detail van het regeringsbeleid bezig te houden. En terug naar het volk dat zich nu nauwelijks nog door zijn vertegenwoordigers vertegenwoordigd weet.
Jozias van Aartsen: ‘Misschien moet de nieuwe Kamervoorzitter er, samen met een paar mensen die al wat langer in de Kamer zitten, over na gaan denken. Misschien moeten zij halverwege de volgende periode met een voorstel komen hoe de Kamer rigoureus af komt van die enorme departementale verkokering. Dat is echt hoognodig. Het belang dat Nederlanders hechten aan de parlementaire democratie was tot tien jaar terug sterk verankerd, maar dat is nu aan het verflauwen. Daar moet écht iets aan gedaan worden. Hoe vaak heb ik de laatste jaren zelf niet de vraag gehoord: vertel eens, in godsnaam, wat heb jij eigenlijk te zoeken in die Kamer?’
Het vertrekkende Kamerlid zegt niet dat hij de oplossing panklaar uit voorraad leverbaar heeft. Wel draagt hij er bouwstenen voor aan. Om te beginnen denkt hij dat er in de Tweede Kamer plaats is voor hooguit vijfenzeventig leden. Ruim voldoende om zestien miljoen Nederlanders te vertegenwoordigen. Die vijfenzeventig leden wil hij onder geen beding voorzien van een uitgebreide staf aan medewerkers. Dat hebben andere vertrekkende Kamerleden sterk bepleit. Maar dat moet, vindt Van Aartsen, juist niet gebeuren. Zo’n staf zou de cirkel van een meebesturend parlement alleen maar verder sluiten. Het Kamerlid van zijn voorkeur steunt vooral op de kennis die hem vanuit zijn electoraat bereikt. Zo’n Kamerlid moet dus, meer dan nu, op een eigen electoraat kunnen terugvallen. Elk parlementslid moet een eigen district vertegenwoordigen, niet zo strikt als in Engeland, maar wel zo goed als in Frankrijk. Dat maakt hem onafhankelijker, ook van zijn eigen partij. Het Kamerlid nieuwe stijl steunt zijn partijgenoten als die in de regering zitten. Maar hij gaat niet gebukt onder de knoet van een uitvoerig regeerakkoord.
Jozias van Aartsen: ‘Volgens mij hadden we in 1998, bij de vorming van Paars 2, een regeerakkoord van honderd pagina’s, een soort bijbel. Alleen die omvang al wijst erop dat het een stand still betrof tussen partijen die dachten: wat moeten we eigenlijk met elkaar in deze coalitie? Aan dat akkoord zaten de fracties vastgebonden. Het was met de hulp van meebesturende fractieleden tot stand gekomen.’
Van Aartsen zou het, zegt hij, aandurven om de zaak om te draaien. ‘Het is misschien een illusie om te denken dat er nul komma nul binding kan zijn tussen de aard van het kabinet en de partijen die dat kabinet steunen. Maar waarom zou die steun niet uitgesproken kunnen worden tijdens het allereerste Kamerdebat, zodat het kabinet daar in rede voor langere tijd op kan vertrouwen? Dan zeggen de partijen hooguit tegen elkaar: oké, gegeven de verkiezingsuitslag gaan wij met elkaar samenwerken onder die mevrouw of die mijnheer als minister-president. Verder gaat de bemoeienis van de Kamer niet. De minister-president kiest zelf zijn ministers, hij komt met een regeringsprogramma voor de Kamer en dan ziet hij wel of hij er een meerderheid voor krijgt. Van die zoveel gezondere verhouding tussen Kamer en kabinet zijn we in Nederland nog een heel eind af.’
De avond voor ons gesprek heeft de Tweede Kamer, in de laatste zitting voor het verkiezingsreces, gestemd over naar schatting zesentwintig vel papier, met op elk vel tenminste vijf moties. ‘Precies,’ zegt de voormalige VVD-leider. ‘Dat bedoel ik. Wat is daar de zin van? Ooit is de Kamer zelfs nota’s van de regering gaan amenderen, brokken tekst en zinnen gaan herschrijven. Toen al zei Hans Gruyters, helaas overleden: alstublieft Kamer, waar bent u nu mee bezig? Maar dat heeft zich sindsdien verfijnd en verfijnd totdat de Kamer mede-uitvoerder geworden is in plaats van voor alles medewetgever.’
Jozias van Aartsen kiest het voorbeeld van de evenzeer bewonderde als verguisde Ayaan Hirsi Ali, die jaren zijn protegé was in de VVD-fractie. Ze heeft veel kritiek gekregen omdat ze thema’s aan de orde stelde, films maakte, boeken schreef en de Kamer gebruikte als podium om onder woorden te brengen wat er onder haar kiezers leefde. Jozias van Aartsen: ‘Een van de grootste criticasters binnen mijn eigen partij was Hans Wiegel. Die zei dat een Kamerlid zulke dingen niet moet doen. Ik vind dat het juist wel de taak is van een Kamerlid om misstanden naar voren brengen en om de grote maatschappelijke problemen onder woorden brengen.’
Jozias van Aartsen vraagt het zich af. Hoe­veel Kamerleden zijn, als Ayaan Hirsi Ali, op eigen kracht en met voldoende voorkeurstemmen in de Kamer gekozen? Een stuk of tien. Geweldig voor hen! Maar alle anderen zijn op de slippen van hun partijleider in de Kamer beland, eerder benoemd door hun partij dan gekozen door hun kiezers. Dat is de paradox anno 2006, zegt Van Aartsen. Terwijl de aanhang van de politieke partijen slinkt, neemt hun macht op het Binnenhof toe. Zijn eigen VVD laat de leden het laatste woord als het om de lijstsamenstelling voor nieuwe Kamerleden gaat. Hoeveel kandidaten zijn daardoor van plaats veranderd? Een of twee. De rest heeft gewoon bij de partij gesolliciteerd en is door de partij aangenomen.
Zijn pleidooi voor een nieuw soort Kamerlid, onafhankelijker van zowel de partij die hem benoemd heeft als van het kabinet dat hij desondanks steunt, zou een revolutie in de Nederlandse politiek teweegbrengen. Tenminste als het er, wat Van Aartsen ernstig betwijfelt, ooit van komt. Het zou de Kamerleden niet alleen dwingen om, als ooit de roomsen, de gereformeerden en de sociaal-democraten deden, het wereldbeeld van hun kiezers in de Kamer te representeren. Het zou de hele werkwijze van de Kamer drastisch veranderen. Van Aartsen: ‘Nu volgt de Kamer de departementen op de voet. Maar waarom is er geen commissie met de eminente juristen erin die de Kamer in haar midden heeft? En die, los van partijpolitieke achtergrond en van hun binding aan het kabinet, zakelijk over de grote juridische kwesties na gaat denken? En waarom voert de Kamer alleen enquêtes uit als er iets misgegaan is? Waarom niet ook enquêtes naar grote maatschappelijke vraagstukken, waar de Kamer nu, in al haar medebestuurlijkheid, niet of nauwelijks aan toekomt? Over de infrastructuur in Europa. Over de segregatie tussen de bevolkingsgroepen. Over de plaats van Nederland in Europa. Over de vergrijzing. Over het onderwijs, waar met name op het departement het conservatisme heerst. En over de universiteiten die dringend behoefte hebben aan excellerende opleidingen. Van Aartsen: ‘Dat vergt dus wel dat een Kamerlid een beetje loskomt van: ja, maar in het regeerakkoord hebben we toch dit en dat afgesproken. En van: ik denk niet dat mijn minister het aangenaam vindt als wij ons daarmee gaan bemoeien.’
Van Aartsen zoekt in het verleden naar Kamerleden die meer dan gemiddeld onafhankelijk optraden en die hij als parels van de volksvertegenwoordiging beschouwt. Hij komt op Joop den Uyl van de PvdA en op Annelien Koppeyne van de Capello uit zijn eigen partij, een door hem bewonderde, inmiddels overleden, vrouw wier eigenzinnigheid haar niet altijd in dank werd afgenomen.
Ook vraag ik hem naar zulke parlementariërs nu. Er valt een lange stilte.
En dan zegt Van Aartsen: ‘Laat ik die vraag maar liever niet beantwoorden. Ik moet er wel erg lang naar zoeken.’
Jozias van Aartsen: ‘Voor een Kamer zoals ik die voor ogen zie, is het helemaal niet nodig om drie of vier dagen per week te vergaderen, en om de hele dag van het ene overlegje naar het andere te rennen. En dan maar meebesturen! Er zijn heel weinig overlegjes die met de kern bezig zijn. Er kan veel en veel minder vergaderd worden. Met anderhalve dag, hooguit met twee dagen kan het Kamerwerk klaar zijn.’
Het bijkomende voordeel, zegt Van Aartsen, is dat het zo voor mensen aantrekkelijk wordt om het Kamerlidmaatschap uit te oefenen naast een baan. Nu zit de Kamer eenzijdig vol met hoogopgeleide vergaderaars uit de ‘publieke sector’. Dan is het mogelijk dat een advocaat, bakker of werknemer van een ICT-bedrijf ook eens zegt: ik kan het wel regelen met mijn werkgever, ik werk drie dagen voor mijn bedrijf, twee dagen ga ik in de Kamer zitten. En dan kunnen mensen ook op latere leeftijd nog zeggen: dat Kamerwerk lijkt me interessant, daar ga ik mijn expertise een tijdlang aan geven. Dat alleen al zal de Kamer dichter bij de samenleving brengen.’
Op het bijzettafeltje in zijn werkkamer staat een bronzen beeldje van wijlen het overtuigde PvdA-lid Ien Dales. Van Aartsen zegt dat hij het een lelijk beeldje vindt, maar dat het daar niet voor niets staat. Want dat zij het soort politica was dat haar kennis en haar wetenschap uit de samenleving haalde. Als burgemeester, maar ook als directeur van de Sociale Dienst in Rotterdam.
Daar gaat het om, aldus Jozias van Aartsen. Dat het parlement weer namens het volk gaat spreken. En dat elk staatsorgaan zich bezighoudt met de taak die het heeft.
‘Het probleem zit ook aan de andere kant in het begrip “staat”. Ergens in de jaren zeventig is er de klad in gekomen. Dan krijgt het beroemde middenveld de overhand, de commissies, de raden. En dan ontstaat de methodiek om de grote beslissingen eindeloos lang rond te spelen. Vandaar die ‘bestuurlijke drukte’ in ons land. Jozias van Aartsen: ‘Toen ik zelf minister van Landbouw werd, kreeg ik de vertegenwoordigers van de landbouworganisaties over de vloer. Ik zei niet tegen ze dat ik nooit meer met ze wilde praten, ik zei wel dat ik als minister het beleid maak. En dat ik niet van plan was om de uitkomst van het overleg met hen naar de Nederlandse samenleving uit te dragen als het beleid van de Nederlandse regering. Dat waren ze tot dan toe geloof ik wel gewend.’ Dat staatsbegrip, zegt hij, dat moet terugkeren.
Jozias van Aartsen: ‘Mensen in Nederland praten heel negatief over de politiek. Niet alleen de mensen van wie je dat kunt verwachten, maar ook veel mensen die op zichzelf best positief denken over de parlementaire democratie. Het beeld dat zij hebben, herken ik wel. Met wat meer zelfvertrouwen, moet de Kamer in staat zijn om zichzelf aan de haren uit het moeras te trekken. Dat moet gebeuren; dat is in het belang van onze samenleving en van een levende democratie.’

‘Met anderhalve dag vergaderen kan het kamerwerk klaar zijn’

De vertrekkers 6 / Bibi de Vries (VVD)
‘Eerlijk gezegd maak ik mij daar wel zorgen over. Ik ben 43 jaar, en ik ben op Frans Weis­glas na het VVD-Ka­merlid met de meeste dienstjaren. Dat is een beetje mal. Ook na deze verkiezingen komen er overal vandaan een hoop nieuwelingen in de fractie. Die kunnen groeien, niet alles wat nieuw is, is slecht. Maar ik zeg ook: politiek is een vak dat je in de praktijk moet leren. Iedereen die zegt dat politiek geen vak is, die heeft geen idee waar hij het over heeft. Je hebt er zeker een jaar of drie, vier voor nodig om dat vak onder de knie te krijgen. Ik vind dat al die partijbesturen die naar nieuwe talenten speuren, wat meer oog zouden mogen hebben voor continuïteit en ervaring. Pas na een paar jaar in de Kamer weet je hoe de politieke strategieën werken en hoe je met de machtsevenwichten en de machtsonevenwichten om moet gaan. Bij het CDA hadden ze in het begin van deze periode maar een paar mensen die weten hoe de hazen lopen. Dat probleem had je bij ons in de VVD-fractie ook.’
Met Bibi de Vries, behalve parle­mentariër voor de VVD ook voorzitter van de Koninklijke Alge­mene Kappersorganisatie, vertrekt twaalf en een half jaar ervaring uit de Kamer. Nu het zover is, wil ze alles, behalve een huilverhaal ophangen over de wijze waarop het Nederlandse parlement functioneert. De Tweede Kamer, zegt ze, functioneert ­eigenlijk hartstikke goed. ‘Daar mogen wij in Nederland onze handjes dicht mee knijpen.’
Huilverhalen hoeven we ook niet te zoeken in haar boek Haagse taferelen, dat twee dagen na de komende Kamerverkiezingen moet verschijnen. Over de inhoud wil ze tot die tijd niet spreken. Maar als ik haar, aan het slot van ons gesprek, vraag of ze in woorden kan beschrijven wat volgens haar de essentie is van het vak politicus, dan verraadt haar antwoord waar die Haagse taferelen ook over gaan. ‘Een politicus,’ zegt ze, ‘is iemand die wil argumenteren, als het moet los van de partijpolitiek en los van de coalitiepolitiek.’ Een pleidooi, kortom, voor iets meer dualisme in de Haagse politiek, voor een grotere vrijheid voor het individuele Kamerlid en voor een wat grotere afstand, ook voor leden van regeringsfracties, van het Heilige Regeerakkoord.
Bibi de Vries zegt dat ze zelf, als vice-fractievoorzitter onder Jo­zias van Aartsen, wel degelijk geprobeerd heeft om het dualisme iets meer vorm te geven. En dat dat om den duvel niet eenvoudig is. Uiteindelijk ben je toch gebonden aan het regeerakkoord, afspraak is afspraak. Vrijheid of gebondenheid: dat dilemma, zegt ze, is niet van vandaag of gisteren. In de jaren zeventig schreef de toenmalige Kamervoorzitter Anne Vondeling (PvdA) er al een boek over. Hij vroeg zich af of parlementsleden, met name die van regeringsfracties, lammeren of leeuwen waren. Bibi de Vries heeft Vondelings boek recentelijk nog eens overgelezen. Het heeft niets aan actua­liteit ingeboet, zegt ze. Volg je als je partij in de regering zit – in haar Kamerjaren heeft ze nooit op de harde oppositiebankjes gezeten – in alles je eigen ministers? Of zie je het als je eerste volksvertegenwoordigende taak om juist hen te controleren? Bibi de Vries geeft, nou goed dan, één voorbeeld uit haar boek van de vrijheid die ze ieder Kamerlid toewenst. Het gaat om haar eigen bemoeienis met de omvorming van de WAO tot de WIA. De kwestie was of de uitvoering in handen gelegd moest worden van de verzekeraars, van de private sector dus, of van een publieke instantie. Als VVD’er hoorde ze als het ware van nature te kiezen voor de private sector. Daar waren het CDA, D66 en de regering ook sterk voor. Maar na rijp beraad vonden zij en Jozias van Aartsen dat het dan allemaal te duur werd. En dus koos ze voor een publieke instantie. Dat leverde haar, zegt ze, in oppositionele kring het koosnaampje ‘onze linkse vriendin’ op, terwijl ze zichzelf tot de rechtse, conservatieve vleugel in de VVD rekent. ‘Om zo onafhankelijk te opereren, moet je als Kamerlid behalve kennis van zaken ook een stevige ruggengraat hebben, en die moet je in de politiek al doende ontwikkelen.’
Misschien is dat wel een puntje van kritiek dat ze op het functioneren van de Kamer heeft. Dat er zo’n sterke nadruk ligt op de fractiediscipline. Natuurlijk. Het kan niet zo zijn dat alle kikkers altijd maar naar alle kanten springen. Een beetje eenheid van beleid kan geen kwaad. Anders weet niemand meer waar hij met een partij aan toe is. ‘Maar ietsje meer vrijheid, ietsje meer ruimte voor de persoon achter de politicus, het zou allemaal wel wat losser mogen. Wij hebben binnen onze VVD-fractie Ayaan Hirsi Ali gehad als de exponent van die vrijheid. Een deel van onze fractie vond dat leuk. Een ander deel vond dat heel slecht. Het kan prima uitpakken, zoals naar mijn mening in het geval-Ayaan. Maar het kan ook tot een hoop gedonder leiden in de tent.’
Heeft ze in haar twaalf en een half Kamer­jaar wel eens tegen haar eigen fractie in gestemd?
Bibi de Vries: ‘Nee. Nooit.’
En toch heeft ze zich, zegt ze, nooit beklemd gevoeld of beknot in haar uitingsvrijheid.
Het vertrekkende VVD-Kamerlid wil niet veel weten van die zogenaamde kloof die er tussen kiezers en gekozenen zou zijn. Of van de kaasstolp waar zovelen het Haagse Binnenhof post-Fortuyn voor aanzien. De sterkste kant van het Nederlandse parlement vindt zij juist de gemakkelijke benaderbaarheid van Kamerleden, de bereikbaarheid van bijna iedereen in de blauwe bankjes. In haar eigen werkkamer, zegt ze, is het een komen en gaan van mensen. Van individuen die met hun individuele problemen langskomen zo goed als van lobbyisten namens belangen­organisaties. Het briefverkeer van toen is kwadratair overgegaan in het e-mailverkeer van nu. Als voorzitter van de werkgevers­organisatie van kappers kent ze de problemen van het midden- en kleinbedrijf. Ze is bovendien nog moeder van twee schoolgaande kinderen. ‘Dacht u nu echt dat ik niet weet wat daar speelt en wat er onder de mensen leeft? Ik ben ervan overtuigd dat het gemiddelde Kamerlid donders goed weet wat er leeft onder de mensen.’
Vooruit dan. Nog een puntje van reflectie. Misschien stelt de politiek de zaken wel eens te rooskleurig voor. Neem de regel­geving. Die zou in deze kabinetsperiode met een kwart verminderd worden. Den Haag beroemt zich op cijfers waaruit blijkt dat dat gelukt is. Maar als ze haar oor bij de onder­nemers te luisteren legt, hoort ze daar iets heel anders. Mooi hoor, van Den Haag, zeggen ze daar. Minder regels, prima. Alleen, we merken er zo weinig van. Of neem de economie die aantrekt. Prachtig hoor, zeggen ze tegen haar in het midden- en kleinbedrijf. Maar eerlijk gezegd, Bibi, het gaat wat beter, het ergste is voorbij, maar zoveel verbetering als jullie zeggen dat er is, zien wij nog lang niet.
Dat zou je, zegt ze, wel een kloofje tussen Den Haag en de kiezers kunnen noemen.
Bibi de Vries: ‘Ik heb eens laten opzoeken hoeveel schriftelijke vragen er in het zittingsjaar 2005-2006 zijn ingediend en hoeveel spoeddebatten er aangevraagd werden; 1871 vragen en ongeveer honderd­tweeënveertig spoeddebatten. Die gaan vaak over zulke details dat je je afvraagt: jeetje jongens, moeten we ons daar nu echt mee bezighouden? Maar aan de andere kant, als je dan ziet hoe divers de onderwerpen zijn die daarin voorbij komen! Die komen allemaal uit de samenleving omhoog. Het gevoel leeft hier dat het wapen van het spoeddebat bot is geworden. Ik vind het tegelijk de zwakte en de sterkte van de Tweede Kamer. Zeker de coalitiepartijen ervaren veel van die spoeddebatten als onzin. De zaak waar het om gaat, is toch al duidelijk? Dat is de zwakte. De sterkte is dat het vaak helemaal niet zo duidelijk is. Of het nou gaat om de edelherten in de Oostvaardersplassen of om de Schipholbrand of om het salaris van kabinetsleden, het zijn allemaal onderwerpen waarover in de maatschappij gesproken wordt en waarover de kranten schrijven. Dat ze dan ook in het parlement besproken worden, kun je ook zien als een vorm van benaderbaarheid.’
Als voorzitter van de Kamercommissie voor de Rijksuitgaven wil Bibi de Vries één grote teleurstelling niet ongenoemd laten. De mislukking van de, enkele jaren geleden ingestelde, parlementaire verantwoordingsdag. Je hebt Prinsjesdag, zegt ze, de derde dinsdag in september. Op die dag houdt de majesteit haar troonrede en kondigt het kabinet zijn nieuwe plannen aan. Op verantwoordingsdag, de derde woensdag in mei, zou de regering uit de doeken moeten doen wat er van al die plannen terecht is gekomen. Bibi de Vries: ‘Dat zou een feestdag moeten zijn voor elke regering die er zit, van welke kleur die ook is. Maar het komt niet van de grond. Als je me vraagt waarom niet, dan heb ik daar geen antwoord op. Ik begrijp het gewoon niet. Krijg je de kans om als regering aan de burgers te laten zien wat je gepresteerd hebt, doe je er niets mee. Krijg je de kans als parlement om de regering daarop aan te spreken, laat je die voorbij gaan. De laatste keer hadden we zelfs maar één termijn. Inbreng van de Kamer, antwoord van de regering, klaar. Niemand die er verder nog zin aan had.’
Voor het overige moet het bijna afgezwaaide Kamerlid weinig hebben van nieuwlichtend parlementair gesleutel. Het aantal Kamerleden, zoals velen willen, terugbrengen van honderdvijftig naar honderd? ‘Ik zie het probleem niet dat door zo’n ingreep opgelost wordt. Ik geloof er niets van dat de Kamer dan meer op hoofdlijnen gaat debatteren.’ De Kamerleden meer ondersteuning geven, zoals Lousewies van der Laan en Farah Karimi in deze serie bepleit hebben? ‘Als Lousewies zegt dat de democratie gevaar loopt vanwege onze gebrekkige ondersteuning, dan vind ik dat een boude uitspraak. Ik geloof er niets van. Mijn medewerker en ik zijn samen heel goed in staat om de bv De Vries te runnen. Als je meer ondersteuning hebt, ga je je waarschijnlijk nóg meer in details begeven.’ En discussie meer thematisch agenderen, zoals het ‘burger­forum’ van ex-minister Pechtold bepleit? ‘Dat hebben we geprobeerd met het ouderenbeleid. Maar omdat alle partijen zich dan in het eindverslag moeten kunnen vinden, levert zo’n discussie louter slappe teksten op.’
Een interessante gedachte is het wel, vindt Bibi de Vries. Waarom wijdt het Nederlandse parlement niet vaker expliciete debatten aan de grote thema’s van onze dagen? Ze schudt de onderwerpen uit haar mouw. De vergrijzing. De segregatie in de grote steden. De infrastructuur. Nederland versus Europa. Het is allemaal wel eens aan de orde geweest, natuurlijk. Maar nooit als onderwerp op zich. Bibi de Vries: ‘Jan Peter Balkenende heeft het geprobeerd met de normen en de waarden. Verschrikkelijk belangrijk, onderschrijf ik. Maar het politieke debat daarover eindigde in niks.’
Ze gaat zich er nu niet over beklagen, zegt ze. Als Kamerleden zeggen dat er te weinig grote debatten geweest zijn, moeten ze op hetzelfde moment tegen zichzelf zeggen: ‘Je was er zelf bij. Waar was je dan op zo’n moment?’ Want anders krijg je toch dat huilverhaal, zo vlak voor haar vertrek.

‘De Tweede Kamer functioneert eigenlijk hartstikke goed’

De vertrekkers 5 / Boris Dittrich (D66)
‘Als ik de vrije hand kreeg en ik zou de Tweede Kamer opnieuw mogen ontwerpen, dan zou die er heel anders uitzien. Om maar een klein voorbeeldje te geven: wanneer je als Kamerlid met je gezicht bij NOVA of op het Journaal bent geweest, mag je rekenen op tenminste honderd e-mailtjes. Allemaal van mensen die hun verhaal kwijt willen. Of die je van advies willen dienen. Ik heb helemaal geen tijd om al die e-mailtjes te lezen en te beantwoorden. Soms gaat er een maand overheen voordat zo iemand iets te horen krijgt. Ik vind: dat kan eigenlijk niet.
Ik ben een keer in de Verenigde Staten bij Senaatsleden op bezoek geweest. Daar hebben alle senatoren een heel team van mensen voor ze klaarzitten. Elke senator die ik sprak, had de gouden regel dat als een burger een probleem aan je voorlegt, er binnen vierentwintig uur een inhoudelijk antwoord moet zijn. Maar hoe kan ik dat doen, als ik geen team van mensen om mij heen heb? En als ik qua werkplek ook al minimaal bedeeld ben? Nederlandse Kamerleden krijgen nauwelijks ondersteuning. Wij zijn allemaal eenmanszaakjes. Dapper in strijd met een gigantisch regeringsapparaat.’
Twaalf jaar heeft Boris Dittrich in de Tweede Kamer doorgebracht, te midden van collega’s die hij, van welke partij ze ook zijn, exponenten noemt van een en dezelfde hooggeschoolde bovenlaag. Van mensen zoals hijzelf dus, voormalig advocaat te Amsterdam en voormalig rechter te Alkmaar. Als er sprake is van een kloof tussen kiezer en gekozene, denkt het vertrekkende Kamerlid, dan is die sociaal. In andere landen zie je ook wel eens een slager of een buschauffeur zonder opleiding in de volksvertegenwoordiging. In Nederland is dat zeer uitzonderlijk.
Nee, natuurlijk, als mensen in Nederland met een gezond wantrouwen naar Den Haag kijken, dan moet Den Haag dat geen kloof noemen. Dan moet Den Haag het vooral zo willen houden. Gezond wantrouwen houdt je scherp. In dagen als deze, tijdens de verkiezingscampagnes, gaan in Den Haag de gordijnen open. Standpunten worden in de etalage gezet. Beloften worden gedaan. Maar de ervaring heeft de kiezer geleerd dat het gordijn de dag ná de verkiezingen onmiddellijk weer wordt dichtgetrokken. Dan blijken de beloften wensdromen. Boris Dittrich: ‘Als je, zoals ik de afgelopen keer gedaan heb, samen met Balkenende en Zalm een kabinet formeert, dan realiseer je je pas goed hoe raar de Nederlandse politiek in elkaar zit. Je zit met drie man in een kamertje compromissen te sluiten waar vervolgens drie fracties zich aan binden. Vier jaar lang mogen ze daar niet van afwijken. De kiezer krijgt dan al gauw het gevoel: waar heb ik eigenlijk voor gekozen? Niet voor een regeringsleider kennelijk. En ook niet voor een regeringsprogramma. Maar waarvoor dan wel? Voor een partij die na de verkiezingen iets anders moet doen dan ze voor de verkiezingen beloofde?’
Na de vorige verkiezingen zei hij zelf dat hij niet met het CDA en met de VVD wilde gaan regeren. Twee maanden later zat hij met die twee partijen in de Trêveszaal. Blijkbaar is het, ook voor een andersdenkende D66-politicus, onmogelijk om zich aan de Nederlandse politieke polderwetmatigheden te onttrekken die hij zelf ‘raar’ noemt.
Boris Dittrich reageert geprikkeld. Van die beloftebreuk, die hem tot de dag van vandaag achtervolgt, geeft hij niet zichzelf, maar de pers de schuld. Hij heeft nooit gezegd dat hij nimmer met het CDA en de VVD wilde regeren. Hij heeft kort na de vorige verkiezingen hooguit gezegd: nu nog niet. ‘Van mij moest de PvdA als winnaar van de verkiezingen met het CDA in zee. Pas toen dat definitief stukliep, heb ik gezegd : vooruit, dan gaan wij het proberen. Omdat het ongebruikelijk was, heb ik zelfs een openbaar D66-congres georganiseerd. Ik wilde alleen regeren als de D66-leden dat goed vonden. Met die transparantie heb ik me in die tijd kwetsbaar opgesteld.’
Heeft hij aan zijn twaalf Kamerjaren de ervaring overgehouden dat het Nederlandse parlement de regering adequaat controleert?
Boris Dittrich knijpt lichtjes met de oogleden en zegt dan dat hij, als advocaat en als rechter, getraind was in: eerst de feiten, dan de analyse en dan pas kijken hoe je verder komt. Maar dat hij in de politiek geleerd heeft dat de volgorde ook een andere kan zijn. ‘Vaak zitten de feiten in de weg en dan is het voor een politicus comfortabel om een deel van de feiten weg te laten.’
Andermaal komt ‘het rare’ in de Neder­landse politiek ter sprake, het feit dat de fracties van de regeringscoalitie gebonden zijn aan een regeerakkoord. Boris Dittrich: ‘Als het in het regeerakkoord staat, volgt er op dat punt vier jaar lang niet veel meer dan een marginale toetsing. Dan is de con­trole door de regeringspartijen, door de meerderheid in het parlement, een stuk minder.’
En bovendien: als je lid bent van een kleine fractie, dan is het godsonmogelijk om de regering in alles wat ze doet na te trekken. Je kunt niet naar zeven of acht overleggen op een en dezelfde dag. Dus dan moet je kiezen. Dat controleer ik wél, dat laat ik schieten. En als je andere informatie toe wilt laten dan waarop de regering zich baseert, dan mag je je borst wel natmaken. Boris Dittrich: ‘Het Kamerlidmaatschap is topsport. Je moet er gezond voor zijn, je moet in een goede conditie verkeren, je moet erop uit willen trekken, het vreet tijd en energie. Maar als dat allemaal in orde is, ja, dan kan je wel eens iets boven water halen. Dan kun je soms wel iets echt controleren.’
Hij ergert zich, zegt Boris Dittrich, aan collega-Kamerleden die zich, in hun jacht op de volksstem, tegen een betere ondersteuning voor het parlement keren. Volgens hem heeft de Tweede Kamer misschien wel tientallen miljoenen euro’s per jaar meer nodig om de regering adequaat te kunnen controleren. Voor eigen onderzoek. Voor meer parlementaire enquêtes. En om de ondersteuning van individuele leden uit te breiden.
Boris Dittrich: ‘Maar als je dat zegt, krijg je al gauw de angst voor het zakkenvullersverhaal. In Den Haag vullen ze hun eigen zakken, ze maken zichzelf belangrijk. Dat soort verwijten. Kamerleden zijn daar bang voor. Ze praten er besmuikt over. Joost Eerdmans roept iets. Of Hilbrand Nawijn roept iets. En dan denkt het volk: zie je wel, politici roepen het zelf, het zal wel zo zijn. Het zijn allemaal zakkenvullers. In de Tweede Kamer heerst angst voor wat het volk zal vinden. Ik vind dat eng. Ik vind dat Kamerleden veel zelfbewuster naar buiten moeten treden.’
Boris Dittrich noemt dát de grootste verandering die het Kamerwerk in zijn twaalf jaren ondergaan heeft. Dat de waarde die de parlementariërs zelf aan het parlementaire debat toekennen zo sterk is afgenomen. ‘In mijn begintijd,’ zegt hij, ‘vond elk Kamerlid het belangrijk om voor zijn of haar punt een meerderheid te krijgen. Dat was het allerhoogste dat je als Kamerlid kon bereiken.’ En nu hij aan het einde van zijn Kamerjaren gekomen is, ziet hij dat het het allerhoogste goed geworden is om zoveel mogelijk media-aandacht te krijgen. Om je punt niet in, maar buiten het Binnenhof te maken. ‘Wouter Bos zegt het met zoveel woorden. Het gebeurt niet in Den Haag, zegt hij. Het gebeurt daarbuiten. In het parlement, zegt hij zelf, heeft hij niet zo veel te zoeken.’
Boris Dittrich: ‘In de tijd dat ik begon, in de dagen van Kok, Bolkestein en Hans van Mierlo, in die tijd keken we met veel meer intensiteit en vol verwachting uit naar een debat in de Kamer. Wat gaat daar gebeuren? Dat waren de dagen van de botsingen. De dagen waarin de Kamer vol zat. Niemand wilde het debat missen. Iedereen zat er muisstil naar te luisteren. Die intensiteit is een stuk minder geworden. De Kamer zit alleen nog vol als er een minister aftreedt. Twaalf jaar terug, als er toen een motie aangenomen werd, dan vond de regering dat reuze vervelend. Maar nu? Er zijn zoveel moties, soms voor wissewasjes. De een na de ander, hup, alweer een motie die iets anders wil dan de regering. Maar wat gebeurt er mee? Zelfs als zo’n motie wordt aangenomen? Weinig of niets. Geen minister hoeft er meer van wakker te liggen.’
Hij refereert aan zijn eigen herhaalde pleidooien om advocaten toe te laten bij politieverhoren.
Daarover neemt de Kamer een motie aan, tegen de zin van de minister. Goed, zegt de minister, in dit geval minister Donner. Ik laat wel weten wat ik met die motie ga doen. Met die brief wacht hij tot in de zomer. Hij heeft er nog eens over nagedacht, schrijft hij dan. Hij vindt toch dat we het maar niet moeten doen. Snap je? Daar komt hij mee weg! Wat de Tweede Kamer vindt, is er gewoon
minder toe gaan doen. Een minister als Donner gaat hier gewoon zijn eigen gang, ondanks de wens van de meerderheid van de Kamer.’
Boris Dittrich heeft er zelf aan meegewerkt dat een minderheid van dertig Kamerleden een spoeddebat met een minister aan kan vragen. Daar staat hij nog steeds achter, dat vindt hij een belangrijk wapen voor de volksvertegenwoordiging. Maar er wordt van dat wapen zo royaal gebruik gemaakt, dat het bot is geworden. Als de treinen niet op tijd rijden, wordt er al een spoeddebat aangevraagd. Het heeft geen spannende lading meer. Voor zulke debatten komt de minister niet met knikkende knieën naar de Kamer. Ook blijft er minder tijd over om wetsvoorstellen te bespreken als een spoeddebat telkens de agenda omgooit.
In zijn parlementaire jaren heeft Boris Dittrich vier keer meegewerkt aan het schrijven van een initiatiefwet, dat andere wapen dat volksvertegenwoordigers tegen een weerspannige regering in het veld kunnen brengen. O nee, regering? Voelt u niet voor de vaste boekenprijs? Of voor een spreekrecht voor slachtoffers in de rechtszaal? Of voor een wet tegen het stalken? Dan dienen wij Kamerleden zelf een wetsontwerp in. Dat noemt Boris Dittrich bij uitstek de vertegenwoordigende kant van het Kamerlidmaatschap: mensen helpen als de regering het laat afweten.
Boris Dittrich: ‘Als je als parlementariër aan zo’n wet schrijft, dan krijg je van de regering wél ambtelijke ondersteuning. Dus wat zegt zo’n ambtenaar dan als je bij hem binnenkomt? Prima hoor, maar de toelichting moet u zelf schrijven. Het enige wat ze voor je doen, is wat technische adviezen geven. Dat artikel moet u zus formuleren. En dat artikel zo. Nou ja, dat kan ik ook met iemand van de universiteit bespreken. Daar heb ik geen ambtenaar voor nodig. Je moet het uiteindelijk dus gewoon zelf doen. Het heeft mij een zomerreces gekost om achter mijn computer de wet tegen het stalken op papier te krijgen. Heel veel vrouwen werden door hun ex-man geterroriseerd en de politie kon daar niets tegen doen. Als het je dan lukt om jouw wet door de Kamers te krijgen en als je dan ziet hoe dankbaar de mensen zijn die daar baat bij hebben, dan zeg ik, ja, dat is het mooiste dat je als volksvertegenwoordiger kan overkomen.’
Parlementsleden, vindt Boris Dittrich, zouden vaker initiatiefwetten moeten schrijven. ‘Maar dan moeten ze wel ondersteund worden. Anders is het bijna niet te doen. Ikzelf heb dat heel erg gemist.’

‘In de tweede kamer heerst angst over wat het volk zal vinden. Ik vind dat eng’

De vertrekkers 4 / Siem Buijs (CDA)
‘Toen ik acht, bijna negen jaar geleden in het parlement kwam, werd het aanvragen van een interpellatie of een spoeddebat nog tot het minimum beperkt. Maar goed ook, want het zijn zware instrumenten die je als Kamer inzet om een minister ter verantwoording te roepen. Dezer dagen zijn er legio interpellaties en spoeddebatten. Wat zie je dan? Dat de zoveelste motie van afkeuring een wassen neus geworden is. Het is geen scherp instrument meer.
De waan van de dag is veel sterker gaan doorklinken in het parlement. Over elk krantenartikel dat een mogelijke, ik zeg met nadruk een mogelijke, misstand signaleert, wordt meteen een spoeddebat aangevraagd. Soms blijkt de informatie waarop dat verzoek berust, nog voordat de interpellatie begint al onjuist. Ondervoeding in verpleeghuizen? Als je dat in de krant leest, moet je je als parlementariër toch dingen gaan afvragen. Gaat het om één verpleeghuis? Zijn het er meer? Is het een algemene klacht? Of probeert dat ene verpleeghuis op die manier de aandacht te trekken om meer geld te krijgen? Nu wordt er meteen een spoeddebat aangevraagd, ook als de informatie in de krant verkeerd blijkt.
In mijn beginperiode werd er in de Tweede Kamer meer gedebatteerd op hoofdlijnen. Het hele kortetermijndenken heeft in de Kamer de overhand genomen. Wij signaleren een probleem in een verpleeghuis: onmiddellijk kan de staatssecretaris komen opdraven om te vertellen wat ze daaraan gaat doen. Sommige ministers kunnen wel een bed in de Kamer neerzetten, zo vaak als ze geconfronteerd worden met allerlei zaken uit de samenleving. In de laatste vier jaar heeft het parlement zijn belangrijkste instrumenten eigenhandig bot gemaakt.’
Nee, nee, nee, benadrukt Siem Buijs, tweeënzestig jaar, ex-huisarts te Goes op Zuid-Beveland, woonachtig te Wissenkerke op Noord-Beveland en sinds 3062 dagen een gewaardeerd Kamerlid namens het CDA. Hij verlaat de Kamer niet uit teleurstelling of droefenis. Het reizen op en neer naar Zeeland wordt hem te veel. Nog vier jaar de hectiek van het Tweede Kamerlidmaatschap, daar ziet hij tegen op. Maar de politiek blijft hem na aan het volksvertegenwoordigende hart liggen. Hij prijst zich gelukkig dat zijn Zeeuwse gewest hem voorgedragen heeft als aanstaand lid van de, zoveel minder hijgerige, Eerste Kamer.
Hoeveel interpellaties heeft hij zelf in die negen Kamerjaren aangevraagd?
‘Eén.’
Die ging over de ontoereikende ambulancezorg in Nederland.
Hij had er, zegt hij tevreden, resultaat mee. De ambulancezorg is mede dankzij hem verbeterd. En dat is precies de reden waarom hij zijn huisartsenpraktijk na zesentwintig jaren verruilde voor het Kamerlidmaatschap. Om structureel dingen in de gezondheidszorg beter te maken.
Het zit hem dwars, zoveel wordt gaandeweg het gesprek wel duidelijk. De neiging van veel collega’s in de Kamer om het niet meer over de inhoud te laten gaan, maar om op de man of vrouw te gaan spelen. ‘Je ziet het in het wekelijkse mondelinge vragenuurtje en ook met schriftelijke vragen. Kamervragen hebben meer en meer uitsluitend de bedoeling om je als vragensteller aan het publiek te manifesteren. Ik vind sowieso: je moet alleen een vraag stellen als je ook in het antwoord geïnteresseerd bent. Tot nu toe heb ik niet gemerkt dat er naar aanleiding van schriftelijke vragen vanuit de oppositie ook maar iets gedaan wordt met de antwoorden die daarop gegeven worden. Blijkbaar gaat het daar niet om. Blijkbaar gaat het erom de minister of de staatssecretaris in het nauw te brengen. Het doet er niet toe waarmee. Je kunt toch als parlementariër ook zelf, voor je een vraag stelt, onderzoeken of de informatie waarop je je baseert, klopt? Je kunt toch ook zelf hoor en wederhoor toepassen? We hebben hier in de Kamer een ranglijstje met de kampioen-vragenstellers. Die zijn daar zelf mogelijkerwijze trots op. Ik zou dat niet zijn. Ik vind, ja kijk, als je weet hoeveel ambtenaren daarvoor aan het werk moeten en wat dat allemaal kost! Dan zeg ik, kunnen we niet wat zorgvuldiger omgaan met dat instrument?’
Je ziet het, zegt de vertrekkende volksvertegenwoordiger, ook terug in debatten die soms tot midden in de nacht duren en waarbij het alleen nog maar gaat om de vraag: hoe kunnen we iemand te grazen nemen? Siem Buijs: ‘Daar zijn legio voorbeelden van. Als we die eindeloze debatten zien met Verdonk en Donner, dan constateer ik dat de punten in het eerste halfuur gemaakt zijn en dat ze dan volkomen duidelijk op tafel liggen. In de vervolgdiscussie zie je het culmineren. Dan wordt dezelfde vraag vijf of zes keer herhaald en dan weet je: dat heeft niet meer de bedoeling om de zaken duidelijker over het voetlicht te brengen. Nu gaat het er alleen nog maar om: wanneer gaat de betreffende bewindspersoon door de knieën? Ik herinner me debatten waar echt bewust onwaarheden ingebracht werden om de minister te beschadigen. Neem het debat over de invoering van de nieuwe zorgverzekeringswet, de grootste verandering in de gezondheidszorg sinds de Tweede Wereldoorlog. Die is in een redelijk tempo doorgevoerd, petje af. Nou, dat zouden Amerikaanse toestanden worden, de inkomens van de minima werden aangepakt, het was niet solidair en dit en dat en zus en zo. Dat was gewoon niet waar! Zo’n debat, daar kan ik niks mee. Daar wordt niet geprobeerd om iets te verbeteren. Daar wordt geprobeerd om iemand te beschadigen.’
Op die wijze, denkt dokter Buijs, draagt het parlement zelf onnodig bij aan de gedachte dat er een kloof zou zijn tussen de kiezers en de gekozenen. Het beeld van de Haagse kaasstolp is hem een gruwel. ‘Ik heb me nooit in een kaasstolp gevoeld en ik zal de laatste zijn om me daaronder te laten opsluiten.’
Ondertussen heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau nog niet zo lang geleden uitgevogeld dat meer dan de helft van de Nederlanders behept is met een groot wantrouwen tegen de politiek in het algemeen en tegen Den Haag in het bijzonder.
Siem Buijs: ‘Dat zal dan het meten zijn van gevoelens. Het hoeft de facto nog niet de werkelijkheid te zijn. Ik denk zelf dat die kloof een sterk overschat gebeuren is. Ik denk zelfs dat er meer wisselwerking is tussen parlement en volk dan ooit. Ik denk eerder dat de kloof, voor zover die al bestaan heeft, de laatste jaren vele malen kleiner geworden is. Als ik zie dat er elke dag weer politici in tal van programma’s om hun mening gevraagd wordt, als ik kijk naar de aandacht die er in kranten aan de politiek besteed wordt, dan zeg ik: in geen enkel ander land mag de politiek zich in zo veel belangstelling verheugen als in Nederland.’
Hij hoeft maar naar zichzelf te kijken, zegt hij. De laatste jaren is zijn e-mailverkeer tot gek wordens toe toegenomen. Als hij na een dag ‘commissievoorzitteren’ in zijn werkkamer terugkomt, ligt er weer een stapel nieuwe e-mails op hem te wachten. Zo hoog is die stapel dat hij geregeld denkt: tjonge, tjonge, tjonge, daar word je niet vrolijk van. ‘En dan hebben burgers vaak ook nog de verwachting: u moet wel even binnen nu en een paar uur antwoord geven.’ Dat kan hij gewoon niet behappen. Hele rekensommen worden hem voorgelegd met inkomensplaatjes en wat al niet. Hij is er alleen al een hoop tijd aan kwijt om zich daarin te verdiepen. Siem Buijs: ‘Het heeft ook een voordelige kant, want als je de balans opmaakt, dan kun je er een uitstekend signaal naar de minister toe uit destilleren als veel mailtjes je op dezelfde problematiek wijzen. Zo ben ik achter de problemen gekomen met de zorgverzekerden in het buitenland en met de zeevarende zorgverzekerden, knelpunten waar ik heb helpen bevorderen dat er iets aan gedaan werd.’
En los van de e-mails: de contacten in het land zijn sowieso sterk toegenomen, je praat als Kamerlid met iedereen, veel meer dan vroeger. Je werkbezoeken zijn veelvuldiger, steeds vaker worden er petities aangeboden. Kortom: er zijn ongetwijfeld nog steeds mensen die denken: ze zitten daar maar onder hun glazen stolp, zakkenvullers zijn het in Den Haag, ze weten totaal niet wat er omgaat. Maar dat is puur een kwestie van beeldvorming. ‘Een van de zwakke kanten van ons parlement is dat we met zijn allen te weinig doen om ons, en dat geldt voor iedereen hier, op een andere manier te profileren. Als mensen iets meer inzicht krijgen in het werk van een Kamerlid, in wat zijn belasting is en in hoe hij zich informeert, dan zou er veel meer begrip voor ons werk komen.’
Dokter Buijs bekijkt het verschijnsel met de ogen van de huisarts die hij zo lang geweest is. ‘Ik heb de indruk dat veel mensen met heel andere problemen worstelen, maar dat ze die op een hoop gooien en onder woorden brengen door te zeggen: Den Haag deugt niet. ‘Het is alsof ze bij je op het spreekuur komen met wat voor problemen dan ook. En dan zeg jij, u heeft problemen in uw leefpatroon, u bent gescheiden, u heeft dit en dat en zus en zo, maar luister, dat kan ik niet helpen. U moet niet doen alsof ik daar verantwoordelijk voor ben.’
Siem Buijs denkt niet dat het niveau van het parlement er in zijn tijd op vooruitgegaan is. ‘Maar dat heeft een andere oorzaak dan u misschien vermoedt. De voornaamste oorzaak is in mijn ogen de snelle wisseling van de wacht. Het grote gevaar voor de Tweede Kamer is dat er de afgelopen jaren twee derde of soms nog meer van de leden uit de Kamer zijn vertrokken.’ Aan een parlementariër als Bas van der Vlies, namens de SGP Kamerlid sedert 10 juni 1981, merk je, zegt collega Buijs, hoe waardevol een geheugen in de Kamer is. ‘Zelf hoor ik soms een vraag langskomen, bijvoorbeeld onlangs nog over de apotheekhoudende huisarts. Dan zeg ik tegen mijn medewerkster, Mia, kijk dat eens voor me na, wil je? En wat blijkt? Zes jaar terug precies dezelfde vraag en u raadt het al, precies hetzelfde antwoord.’
‘Ik ben,’ zegt dokter Buijs, ‘negen jaar geleden in de Kamer gekomen met de bedoeling om dingen in de gezondheidszorg te verbeteren. Daar gaat het mij nog steeds om. Dingen beter maken. Ik ben iemand die puur en alleen de inhoud vooropstelt. Ik heb geen zin om in deze functie mensen te gaan beschadigen. Dat vind ik, nou ja, laat ik zeggen beneden mijn waardigheid, maar dat is zo’n groot woord. Ik ben sterk gericht op het benadrukken van de waarde van preventie in de gezondheidszorg. We kunnen wel aan het einde van de rivier de lijken op gaan vissen, maar het is beter om aan het begin van de rivier zo veel mogelijk ellende te voorkomen. Dus als de oppositie op het gebied van de preventie met een goed voorstel komt, dan steun ik dat volledig. Ik ben vrij stevig opgetrokken met mevrouw Arib van de PvdA, ook toen het om de geneesmiddelenwet ging. De ambulancezorg ook. Daar hebben we ons keihard voor ingezet. Dat is voor mij de betekenis van het Kamerwerk, dingen verbeteren, daarvoor opkomen, ook samen met de oppositie.’
Siem Buijs wil niet generaliseren. Maar hij ziet met weinig genoegen dat die houding bij steeds meer Kamerleden op steeds minder waardering mag rekenen.

‘Er is meer wisselwerking tussen parlement en volk dan ooit’

De vertrekkers 3 / Farah Karimi (GroenLinks)
&#8216;Acht jaar geleden ben ik in de Tweede Kamer gekomen omdat ik nieuwsgierig was naar de werking van de democratie. In het Iran dat ik ontvluchtte, kenden we geen democratie. Nu, acht jaar later, krijg ik steeds meer het gevoel dat mijn inspiratie aan het verdwijnen is. Ik heb niet meer het idee dat ik in de Kamer nog iets kan bijdragen aan mijn grote thema’s, zoals de oorlog in Irak. De argumenten die ik tegen de Nederlandse deelname aan die oorlog heb aangevoerd, zijn elke keer achteraf bewaarheid geworden. Er waren in Irak geen massavernietigingswapens. Er was geen link tussen Saddam Hoessein en Osama bin Laden. De bezetting is een voedingsbodem voor terrorisme gebleken. Het probleem is dat mijn argumenten er niets toe gedaan hebben. Ik hoor geen tegenargumenten. Ik hoor niets. De meerderheid zet het gewoon door. Dat is me in mijn acht Kamerjaren het meest tegengevallen. Dat argumenten in de Tweede Kamer nooit doorslaggevend zijn.’
Nee, zegt Farah Karimi. Ze kijkt niet teleurgesteld terug op de jaren waarin ze de Nederlandse democratie van dichtbij heeft mogen meemaken. Als ze, wat vaak voorkwam, in het buitenland verbleef, dan was ze ontzettend trots op haar Kamerlidmaatschap. Dan vertelde ze aan wie het horen wilde dat ze nog geen tien jaar in Nederland was, of ze mocht al volwaardig in het parlement aan de politiek deelnemen! Maar als ze er nu, aan het einde van die jaren, op terugkijkt, dan zegt ze ook: ‘Dat heb ik het meest verbazingwekkende gevonden. Dat ik in al die acht jaren nooit, maar dan ook echt nooit, iemand in het parlement tegen iemand anders heb horen zeggen: ‘Ik dacht er zo over. Nu denk ik er anders over. U heeft mij overtuigd.’
Het heeft, denkt ze, met de druk van de media te maken: ‘In Nederland heet van mening veranderen al gauw draaien.’
In de tweede kamer heeft Farah Karimi vaker dan haar lief is gezien dat de daar gepraktiseerde vorm van democratie kan ontaarden in een vorm van schijndemocratie. Dan worden er debatten gehouden terwijl de beslissing feitelijk al is genomen. Of dan doen in het debat argumenten niet ter zake.
Ze vindt dat de Tweede Kamer in essentiële kwesties veel vaker als één vasthoudende controleur van de regering op zou moeten treden. Maar ze ziet dat het tegendeel doorgaans het geval is. Dan gaan de regeringsfracties dwars voor hun eigen ministers liggen. De PvdA tijdens Kok II nóg sterker dan de VVD en het CDA nu onder Balkenende III. ‘In Nederland houden regeringscoalities weinig rekening met de oppositie.’
Farah Karimi: ‘De grootste blamage voor de democratie vond ik de weigering van de regering, gesteund door de regeringsfracties, om zelfs maar te willen spreken over de motieven op grond waarvan Nederland politieke steun verleende aan de oorlog in Irak. Onze inlichtingendiensten, kregen we te horen, bevestigden wat de inlichtingendiensten van de Verenigde Staten en van het Verenigd Koninkrijk aan het licht gebracht hadden. Die inlichtingen zijn totaal onjuist gebleken. Dan is het of het een of het ander. Of onze inlichtingendiensten hebben het ook verkeerd gezien. Of ze hebben die conclusie nooit opgeschreven. Daar moet een Kamer over geïnformeerd worden. Het gaat hier niet om niks, het gaat om oorlog of vrede. Tot de dag van vandaag heb ik met al mijn vragen daarover nul op het rekest gekregen.’
Ze ziet een uitweg: ‘In de Tweede Kamer zouden ook minderheden het recht moeten krijgen om een enquête of een feitenonderzoek te entameren. Dat zou heel goed zijn voor de werking van het parlement’.
Ze gebruikt het woord tot drie maal toe maal toe: ‘Schandalig.’
Ik vroeg haar of ze zich voldoende ondersteund gevoeld heeft om haar parlementaire controlewerk naar behoren te kunnen uitoefenen. ‘Ik vind het schandalig hoe weinig ondersteuning Kamerleden hebben. Ongelofelijk. Ik zit bij een kleine partij, ik moet drie ministers controleren. Daar heb ik anderhalve medewerker voor.’
Farah Karimi komt amper uit boven de torens aan dossiers die haar werkkamer het aanzien geven van een pakhuis in bedrukt papier. ‘Dat heeft me’, zegt ze, ‘ontzettend verbaasd. Dat de Tweede Kamer het centrum is van de democratie, de kern van de politieke legitimiteit. En dat het voor een Kamerlid godsonmogelijk is, niet te geloven zo onmogelijk, om drie departementen grondig te controleren. Ik heb ook Ontwikkelingssamenwerking in mijn portefeuille. Daar gaat per jaar vier miljard in om. Kan ik dat controleren? Vergeet het maar. Ik vind de controle op de bestedingen van Ontwikke-lingssamenwerking een flutcontrole. Stelt helemaal niks voor.’
Het allermerkwaardigste wat Farah Karimi in haar acht Kamerjaren over het functioneren van de politiek in Nederland geleerd zegt te hebben, is het feit dat de Kamer pas echt tot controle op de regering overgaat als de kwestie waar het om gaat is gedepolitiseerd. Als het bij uitzondering zover komt, dan stelt de Kamer een onderzoekscommissie in of een enquêtecommissie die het probleem niet in partijpolitieke maar in algemene termen onder woorden brengt. En dan blijkt dat Kamerleden van alle richtingen elkaar juist wel als gezamenlijke controleurs kunnen vinden. Farah Karimi: ‘Het kan heel lang duren voor het zover is. Bij Srebrenica heeft het jaren geduurd voor er een enquêtecommissie kwam. Maar zodra zo’n onderzoekscommissie aan het werk gaat, stappen Kamerleden uit hun dagelijkse partijrol. Dan werken ze plotseling wél gezamenlijk aan een opdracht. Dan wordt er wél naar elkaars argumenten geluisterd.’ Zelf heeft ze deel uitgemaakt van de werkgroep die de Herculesramp onderzocht. ‘Pas in die commissie leerde ik mijn collega’s kennen als gewone mensen.’ Met twee of drie andersdenkenden is ze sindsdien bevriend geraakt. Onder hen ten minste één VVD’er.
Als ieder nieuw Kamerlid heeft Farah Karimi er veel tijd voor nodig gehad om in de gaten te krijgen hoe het spel in de Tweede Kamer gespeeld wordt. Zo heeft ze moeten ontdekken dat in de Kamer de ogenschijnlijk eenvoudige proceduredebatjes in wezen vaak bepalend zijn voor de politieke inbreng. Ze herinnert zich zulke debatjes waar de VVD of het CDA plotseling met zeven of met acht mensen op afkwam, alleen om te verhinderen dat zij een van hun ministers zou gaan interpelleren. Ze refereert aan de kwestie van de ambtsberichten op grond waarvan vreemdelingen al dan niet uitgezet worden naar hun land van herkomst. Die worden opgesteld door Buitenlandse Zaken. Maar de conclusies voor het asielbeleid – kunnen we mensen terugsturen? – worden getrokken door minister Verdonk. Ook als het ambtsbericht vernietigend is over de veiligheid in een land, dan nog zegt minister Verdonk (en zeiden in vorige kabinetten dienstdoende staatssecretarissen) dat het veilig is. Farah Karimi wilde de minister van Buitenlandse Zaken over die conclusies bevragen. ‘Bij die gelegenheid kwam de VVD met twintig man in de commissie opdagen, alleen maar om te verhinderen dat de conclusie van minister Verdonk in twijfel getrokken moest worden door minister Bot.
Ze geeft nog een voorbeeld.
Kort na het jongste zomerreces wilde de regering de Nederlandse soldaten in Afghanistan ook buiten Uruzgan laten optreden. Farah Karimi wilde daarover een spoeddebat met minister Kamp. Nu wil niemand de boeken in als degene die een debat over Uruzgan heeft tegengehouden en dus zeiden de aanwezige Kamerleden van een coalitiepartij dat ‘het spoedkarakter hun ontging’. Ze vroegen zich af of er niet eerst ‘een brief van de minister’ kon komen. Om kort te gaan: twee dagen lang heeft Farah Karimi er procedureel voor moeten knokken om met minister Kamp in de Kamercommissie een debat over een toch echt niet onbeduidende kwestie te mogen voeren.
Ja, zegt ze. Dat heeft haar wel verrast. De mate waarin Nederlandse politici woorden gebruiken om hun zin door te drukken en tegelijk hun werkelijke bedoelingen te verhullen. Farah Karimi: ‘Wij zijn naar Afghanistan gegaan om de mensen daar te helpen. Dat hoor je te zeggen, dat zeggen de Kamerleden dus ook. Niemand zegt waar het op neerkomt. Dat we erheen zijn gegaan omdat Amerika in Irak in de problemen zit.’
Hypocrisie? Farah Karimi vraag het zich af. ‘Kan het er anders, eerlijker, opener aan toe gaan als je de macht hebt?’ Ze weet het niet. Ze twijfelt. En soms verbaast ze zich. ‘Dan doe ik de deur van mijn werkkamer dicht en dan zit ik hier met collega’s of met oud-ministers, met wie dan ook onder vier ogen, en dan zijn ze het met mijn argumenten eens. Dan vinden ze ook dat de manier waarop Israël met de Palestijnen omgaat niet juist is, en dat Israël de extremisten in de kaart speelt. Maar doe je de deur dan weer open en staat er buiten op de gang een camera te wachten, dan wordt hun verhaal ineens heel anders’.
Als lid van een oppositiefractie, zegt Farah Karimi, heb je sowieso een enorme, welhaast onoverbrugbare informatieachterstand op je collega’s van een regeringsfractie. Ze heeft, vertelt ze, voor haar boek over Afghanistan Jozias van Aartsen geïnterviewd. Hij verklapte haar dat hij rond mei 2005 al op de hoogte was van plannen om Nederlandse militairen naar het zuiden van Afghanistan te sturen. ‘Over Uruzgan hoorde ik eind augustus pas van, bij toeval, toen ik in Afghanistan op bezoek was.’
&#8216;Het zou,&#8217; zegt ze, &#8216;niet eerlijk en niet juist zijn om te zeggen dat het bij GroenLinks totaal anders werkt.’ Ook in haar partij en ook in haar fractie ben je weg als er zelden of nooit citaten van je in een krant staan. De scoringsdrift is onder Kamerleden, al was het maar uit lijfsbehoud, ongelofelijk hoog. ‘Ik denk wel dat er bij GroenLinks wat zachtere omgangsvormen heersen. Die competitiegeest die er in andere fracties heerst, verschrikkelijk. Ik had het geen acht jaar in de Kamer volgehouden, vrees ik, als ik niet in de fractie van GroenLinks had gezeten.’
Ze komt er zelf op terug. Eén keer, zegt ze, zichzelf corrigerend. Eén keer heeft een politicus het tegen haar gezegd. Maarten van Traa, helaas overleden. Wat een verademing was dat! ‘Mevrouw Karimi,’ zei van Traa. ‘U heeft mij kunnen overtuigen.’ Dat vermogen, zegt Farah Karimi, dat is uit de politiek aan het verdwijnen. ‘En dat is niet goed voor een vitale democratie.’
Farah Karimi wil allesbehalve overkomen als een onheilsprofeet. ‘Als ik naar mezelf kijk’, zegt ze, ‘vind ik het soms echt ongelofelijk. Ik kwam in Nederland zonder ervaring en met een enorme achterstand in historische kennis over dit land. Ik kende de democratie niet uit eigen ervaring. Ik keek er enorm tegen op. En nu besef ik dat ik de kans gekregen heb om mijn eigen plek behoorlijk te veroveren.’ Ze lacht er opgewekt bij. ‘Ik zou die acht jaar echt niet hebben willen missen. Bij al mijn kritiek, de democratie in Nederland is het waard om voor te knokken.’

‘Argumenten in de Tweede Kamer zijn nooit doorslaggevend’

De vertrekkers 2 / Klaas de vries (PvdA)
‘Wat wij vroeger de doodzonde noemden, een minister die de Tweede Kamer onjuist informeert, nou, dat is als aandeel heel wat lager genoteerd geraakt. In de afgelopen vier jaar heb ik allerlei Kamerleden gezien die gewoon als bodyguards voor hun minister liggen, het lijkt soms wel een kordon. Ze zijn niet bereid om als controlerend Kamerlid tegen zo’n minister te zeggen, sorry, wat u doet kan niet. Alles wimpelen ze af. Ik bedoel, er zit altijd wat spanning tussen wat de oppositie wil en wat je ministers van je eigen regeringspartij laat doen en natuurlijk probeer je die dan een beetje te beschermen tegen de stormlopen van de oppositie. Maar zo ongelofelijk protectionistisch als de regeringsfracties zich nu opstellen, heb ik het nog niet meegemaakt.
Zelfs als minister Verdonk in de Tweede Kamer haar excuses moet maken omdat ze ten onrechte volhield dat er aan Congo geen Nederlandse asielzoekersdocumenten werden verstrekt, zelfs dan zegt het VVD-Kamerlid Arno Visser nog dat er niets aan de hand is. En dan lees ik in Trouw dat mensen als ik volgens hem bezig zijn met een kruistocht tegen de overheid.’
Klaas de Vries, nog even volksvertegenwoordiger namens de Partij van de Arbeid, was tot 1988 parlementslid. Pas in 2002 keerde hij in de Tweede Kamer terug. In de tussenliggende jaren heeft hij in zo ongeveer alle denkbare uithoeken van het openbaar bestuur leidinggevend gefunctioneerd. Hij was directeur van de Nederlandse Vereniging van Gemeenten, voorzitter van de Sociaal Economische Raad, minister van Binnenlandse Zaken en minister van Sociale Zaken.
In november verlaat Klaas de Vries de politiek. Maar niet met een gerust hart.
‘De wijze,’ zegt hij, ‘waarop de Tweede Kamer zijn controlerende functie uitoefent, is er in al die jaren sterk op achteruit gegaan.’ En: ‘Het politieke debat is ongetwijfeld veel minder geworden dan twintig jaar geleden.’ En met een verwijzing naar het boek van wijlen oud-Kamervoorzitter Anne Vondeling: ‘De Tweede Kamer is steeds minder leeuw en steeds meer lam geworden.’
Om kort te gaan: Klaas de Vries vindt dat ‘het parlement er als parlement niet erg op vooruitgegaan is’. Neem de gebrekkige kennis van zaken bij veel parlementariërs over de rechten van het parlement. Vroeger was er geen twijfel over. Als de rechten van het parlement of van een parlementariër in het geding waren, dan trok de hele Kamer één lijn. ‘Die houding is ongelofelijk veel minder vanzelfsprekend geworden.’ Je ziet het, zegt Klaas de Vries, ook aan de omgang van de Kamer met het eigen reglement van orde. ‘Er zijn verschrikkelijk weinig collega’s, tot plaatsvervangende Kamervoorzitters aan toe, die daar nog enig benul van hebben.’ Als er iets gebeurt dat in strijd is met het reglement van orde kan elk Kamerlid zich daartegen verzetten. Klaas de Vries: ‘Ik heb een plaatsvervangend voorzitter meegemaakt die in zo’n geval zei, dat kan u wel vinden, maar de meerderheid denkt er anders over. Waarop ik moest zeggen dat dat reglementair niet van belang is. Grote paniek!’
Ja, hoe komt het? Dat vraagt Klaas de Vries zich ook af. Het moet, denkt hij, iets te maken hebben met de onervarenheid van zoveel Kamerleden. In de periode 2002-2003 zat niet minder dan vijfenzeventig procent korter dan een jaar in de blauwe stoeltjes. En het moet ook iets te maken hebben met een totaal andere voorbereiding op hun komst naar de Kamer. Vroeger moest je als Kamerlid minstens de gang gemaakt hebben langs het lokale bestuur en de afdeling en je moest in het gewestelijk bestuur zijn opgevallen. Om kort te gaan, je moest je scholing binnen de partij doorlopen hebben. Nu staan er advertenties in de krant: partij zoekt volksvertegenwoordigers. ‘O,’ denken mensen dan, ‘lijkt me wel een interessante functie.’
Tijdens het jongste PvdA-congres schoot Mei Li Vos hem aan, die op deze wijze de achtendertigste en zeer verkiesbare plaats op de kieslijst heeft verworven. Ze vroeg hem of hij een tip voor haar had. ‘Ja,’ antwoordde Klaas de Vries. ‘Je moet niet op de ochtend van de dag dat je op de PvdA-kandidatenlijst gekozen wordt in de Volkskrant vertellen dat je op een homo van D66 wilt gaan stemmen.’ De verse Kamerkandidate verontschuldigde zich en zei dat het als grapje bedoeld was. ‘Goed,’ zei Klaas de Vries, ‘dan heb ik nog een tip voor je. Maak niet te veel grapjes die anderen niet begrijpen.’ Klaas de Vries: ‘Ik vond het ook wel weer charmant en interessant en zo, maar op iemand van een andere partij stemmen, sorry, dat ligt een beetje ver weg bij mijn gevoel van identiteit.’
Hhet heeft, zegt de vertrekkende volksvertegenwoordiger, zeker ook te maken met de ‘bizar gebrekkige’ ondersteuning van Kamerleden. Als VNG-directeur, als SER-voorzitter en als minister was hij er zeer aan gewend geraakt om medewerkers te vragen: zoek dit eens uit, kijk hier eens naar, hoe zit dat precies in elkaar? ‘Toen ik in de Kamer kwam, kreeg ik een pijpenlaatje bij wijze van werkkamer, en o ja, er was ook iemand die administratieve diensten voor me zou verrichten. Ik mag me gelukkig prijzen, inmiddels heeft de PvdA me goed bedacht. Ik heb een medewerker die niks anders doet dan asielzaken voor mij bestuderen en ik heb een medewerker die het vreemdelingenrecht scherp in de gaten houdt. Daarnaast heb ik nog een parttime politiek assistent en een parttime secretaresse. Maar als je vraagt, heb je het gevoel dat je voldoende ondersteund wordt, dat je je werk goed kan doen, dan zeg ik, nee. Daarvoor zou ik gemakkelijk tien tot vijftien medewerkers bezig kunnen houden. Alleen al de e-mail. Gisteren heb ik tot twaalf uur ’s avonds mijn e-mails beantwoord. Vanmorgen vroeg had ik veertig nieuwe. Per dag zijn het er honderd tot tweehonderd. Alleen al om die fatsoenlijk te beantwoorden, heb je iemand nodig die daar de hele dag mee bezig is.’
Het gevolg, zegt Klaas de Vries, is dat de Kamer ‘vrijwel geen geheugen meer heeft en ook geen mogelijkheid om dossiers gedurende langere tijd goed in het vizier te blijven houden’.
Een ander gevolg is de ‘ontzettende hoeveelheid vluggertjes’ die veel Kamerleden voor een inbreng aanzien. Klaas de Vries: ‘Bijdragen waarvan je niet denkt, nou, nou, nou daar zijn uren aan besteed.’ Inderdaad, beaamt hij. Een Kamerdebat krijgt er een ongehoorde mate van voorspelbaarheid door. ‘Ik kan bijna altijd blind dicteren wat anderen zullen gaan zeggen. Ik denk dat ik bij wijze van spreken alle rollen zou kunnen spelen.’
Ik zeg dat de Kamervoorzitter Frans Weisglas altijd wat lacherig doet als het over de gebrekkige ondersteuning gaat.
Klaas de Vries: ‘Kennelijk is hij nogal tevreden over hoe het gaat. Ik niet. Dat is het verschil.’
Natuurlijk. Het glas is nooit helemaal leeg. Soms is het halfvol. Soms is het halfleeg. Er gebeuren ook goede dingen. De informatievoorziening door de staf van de Tweede Kamer noemt Klaas de Vries excellent. De ICT is dik in orde. In dit opzicht is het Nederlandse parlement, zegt hij, enorm ‘fortschrittlich’. En het is waar. Soms wordt er wel degelijk gezamenlijk opgetrokken. Bij enquêtes bijvoorbeeld. Of in het debat rond het paspoort van Ayaan. Klaas de Vries: ‘Maar ook bij de goede dingen heb je vaak het gevoel, het moet allemaal zo moeizaam bergop. Het parlement zou zoveel beter kunnen. Het zou een zo veel grotere rol kunnen spelen in de samenleving.’
Je kunt, denkt Klaas de Vries, de afnemende betekenis van de volksvertegenwoordiging niet begrijpen zonder de afnemende betekenis van politieke partijen daarbij te betrekken. In 1998, toen hij als minister voor het eerst na lange tijd weer rechtstreeks met de Tweede Kamer te maken kreeg, zag hij tot zijn verbazing een wereld die in weinig meer leek op de wereld die hij tien jaar daarvoor achter zich had gelaten. In 1988 was, om maar iets te noemen, een motie nog iets heiligs. Daar werd in elke fractie, en zeker in de zijne, op het scherpst van de snede over gediscussieerd. Een motie was de markering van een door de fractie gezamenlijk gedeelde positie.
In 1998 zag hij woordvoerders, tijdens de plenaire vergadering en zonder enig overleg met hun partijgenoten, in de vergaderzaal op en neer lopen met moties in de hoop dat andere partijen die mee wilden ondertekenen. Die vrijheid van woordvoerders vond hij toen ‘uitermate verbazingwekkend’. Alsof ze voor zichzelf in de Kamer rondliepen en niet namens een politieke stroming met een eigen identiteit.
Zo ook met Kamervragen. Als je voor 1988 een Kamervraag wilde stellen, dan had je daarvoor de goedkeuring nodig van je collega’s en de handtekening van de fractiesecretaris. Nu leest een Kamerlid ’s ochtends om zeven uur iets in de krant en om acht uur ligt er een vraag bij de griffie.
Klaas de Vries: ‘De vluchtigheid van het politieke leven is enorm toegenomen. Het is natuurlijk altijd wel zo geweest dat als er iets in de krant stond, je daar in de Kamer op reageerde. Maar de hyperigheid van nu? Alles staat nu in het teken van de snelle impuls. De partijen zijn veel minder van belang geworden in het sturen van hun woordvoerders. Nieuwe ideeën worden gelanceerd als waren het kleiduiven.’
Ik vraag aan Klaas de Vries: Wat heeft u de afgelopen vier jaar het meest in de kamer gemist? Over het antwoord hoeft hij niet lang na te denken. ‘Het gebrek aan inhoudelijk debat,’ zegt hij. ‘Ik bedoel het soort debat waarin iedereen bereid is zich in te leven in standpunten die niet de hare of de zijne zijn en er een eer in stelt om op de argumenten van een ander in te gaan. Met Rita Verdonk is zo’n debat niet aan de orde geweest. Als ik haar vroeg: waarom doet u dat nou? Dan zei zij: nou ja, het lijkt me wel goed. En als ik vroeg waarom ze afweek van een officieel advies, dan vertelde ze niet waarom ze dat deed, maar dan zei ze: nou, die vrijheid heb ik.
Dat was vroeger echt veel en veel serieuzer. Ik heb zelf met Hans van den Broek en met Job de Ruiter en met tal van andere ministers eindeloos gedebatteerd op inhoud. Minister Donner was de uitzondering. Hij vond het altijd de moeite waard om tegenover de gedachten van een ander zijn eigen argumentatie onder woorden te brengen. Bij Verdonk hoef je daar niet op te rekenen. Als ik haar vraag of mensen met kinderen, die ze zonder inkomen op straat zet, soms dakloos van de honger moeten sterven, omdat ze anderen verbiedt om hen te hulp te komen, dan krijg ik daar nooit een antwoord op.’
En daarmee, vraag ik, komt ze weg bij uw regeringsgezinde collega’s?
Klaas de Vries: ‘Argumentatie en de idee, hier staan wij als parlement, die twee wegen naar mijn smaak minder zwaar dan vroeger.’
Vroeger heeft hij wel eens gezegd dat het parlement een vissenkom is. De buitenwereld tikt op het glas en alle vissen in de kom schieten schichtig heen en weer.
Dat beeld, zegt hij, daar wil hij wel aan vasthouden.

‘De Tweede Kamer is steeds minder leeuw en steeds meer lam geworden’

<div class="wpg-element lead-bold">
De namen van de kandidaten die straks in de Tweede Kamer willen plaatsnemen, zijn bekend. Dus ook de namen van degenen die zeker níét in de blauwe bankjes zullen terugkeren.
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Onder hen zijn politieke zwaargewichten als Jozias van Aartsen, Klaas de Vries en Lousewies van der Laan. Mensen die hun stempel op het parlementaire werk hebben gedrukt. Hoe denken zij, aan het einde van hun volksvertegenwoordigende leven, over het parlement? Functioneert het naar behoren? Of draagt het bij aan de kloof tussen kiezer en gekozene? Deze week als eerste in de serie ‘De vertrekkers’: Lousewies van der Laan. ‘De gebrekkige ondersteuning van Kamerleden ondermijnt de parlementaire democratie’.
&#8216;Mijn ervaring met Nederland is dat je bij alles wat je wilt veranderen, aanloopt tegen een berg van behoudzucht. Zo van: op die manier hebben we het altijd gedaan. Als we het nu anders gaan doen, zouden de mensen wel eens kunnen denken dat we het al die tijd verkeerd hebben gedaan. Je ziet het overal, de behoudzucht van de gevestigde orde. De grote politieke partijen vinden het eng om macht aan de kiezers te geven. Burgemeestersverkie-zingen? Niet aan beginnen! Kunnen de grote partijen in de achterkamertjes blijven beslissen wie van hen welke baan krijgt. Ik vond het een voorrecht om daar in de Tweede Kamer tegen aan te mogen schoppen.’
</div>

De vertrekkers: Lousewies van der Laan

De vertrekkers 1 / Lousewies van der Laan (D66)
&#8216;Mijn ervaring met Nederland is dat je bij alles wat je wilt veranderen, aanloopt tegen een berg van behoudzucht. Zo van: op die manier hebben we het altijd gedaan. Als we het nu anders gaan doen, zouden de mensen wel eens kunnen denken dat we het al die tijd verkeerd hebben gedaan. Je ziet het overal, de behoudzucht van de gevestigde orde. De grote politieke partijen vinden het eng om macht aan de kiezers te geven. Burgemeestersverkie­zingen? Niet aan beginnen! Kunnen de grote partijen in de achterkamertjes blijven beslissen wie van hen welke baan krijgt. Ik vond het een voorrecht om daar in de Tweede Kamer tegen aan te mogen schoppen.’
Op de verkiezingsdag van 22 november aanstaande verlaat Lousewies van der Laan de Kamer. Ze bracht het kabinet ten val. En toch is ze, als ze terugkijkt op de vier jaar die ze namens D66 in de blauwe bankjes heeft doorgebracht, allesbehalve tevreden met de macht die het Nederlandse parlement uitoefent. Ze heeft, zegt ze, nog precies dezelfde kritiekpunten die ze, toen ze als volksvertegenwoordiger begon, onder woorden bracht. Toen pleitte ze ervoor om de Tweede Kamerleden van ten minste drieduizend medewerkers te voorzien. En nu, vier jaar ervaring en één stagiaire rijker, concludeert ze dat het ‘per definitie ten koste van de kwaliteit gaat als je ziet hoe weinig ondersteuning het Ne­derlandse parlement heeft in vergelijking met andere serieuze volksvertegenwoordigingen’. Rampzalig weinig vergeleken met het Europees Parlement. Geen vergelijk met het Congres in Amerika. ‘Ik zal het voorzichtig formuleren,’ zegt ze, ‘maar ik wil het toch stevig zeggen: de gebrekkige ondersteuning van Kamerleden ondermijnt de parlementaire democratie.’ Ze ziet honderdvijftig collega-Kamerleden die keihard werken, maar die zonder onafhankelijk ondersteunend apparaat geen partij zijn tegenover het gigantische ambtenarenapparaat dat de ministers ten dienste staat.
Ze zoekt naar een voorbeeld.
Ze vindt (op dat moment nog) minister Donner die naar Brussel gaat voor de maandelijkse Raad voor Justitie en Binnenlandse Zaken. Er staan vijftien tot dertig punten op de agenda. Van der Laan: ‘Daarvan kunnen wij er als Kamercommissie maximaal drie bespreken. Dan kiezen we de politiek meest pregnante punten eruit. Vaak zaken die in de media gestaan hebben of waar Amnesty of Human Rights Watch ons over ingeseind hebben. Niemand, echt niemand weet of er bij de overige punten geen zijn die net zo belangrijk zijn en waarvan je achteraf moet zeggen: jeetje mina, hoe hebben we dat nou kunnen laten passeren?’
Als ze daar bij haar collega’s over klaagde, dan zeiden die vaak: ja Lousewies, maar wat jij aan de orde wilt stellen, dat speelt helemaal nog niet. En dan zei zij: ja, maar op het moment dat het gaat spelen, is het te laat om er nog iets aan te doen. ‘En dan staan wij als Tweede Kamer helemaal buitenspel.’
Heeft ze er in de kamer ooit voor gepleit om het aantal medewerkers zo drastisch uit te breiden als ze in 2003 wilde? Lousewies van der Laan: ‘Het is aangekaart in het presidium van de Kamer. Daar stuit het op de vrees van Kamerleden dat wij ons iets toe-eigenen. Politici staan toch al in een kwaad daglicht. Men is bang om het budget te verhogen. Wat zullen de mensen wel niet zeggen? Zie je wel, zullen ze zeggen, die politici willen alleen maar meer geld voor zichzelf. Maar dat geld is toch niet voor onszelf? Dat geld willen we zodat we ons werk kunnen doen. De angst voor de vraag hoe het over zal komen, die proef je zo sterk in de Kamer. Die angst overheerst het feit dat je door gebrek aan ondersteuning je parlementaire taken niet kunt uitvoeren.’
Het gevolg, zegt ze, zie je in veel debatten terug: Kamerleden proberen elkaar vooral ‘politieke vliegen af te vangen’, in plaats van de regering ‘kritisch te bevragen’.
Ik herinner haar aan andere bange vermoedens die ze, toen ze aan het Kamerwerk begon, publiekelijk onder woorden bracht. Ze was naar Den Haag gekomen, zei ze toen, om de ‘gigantische’ kloof tussen de burger en de politiek te overbruggen. Maar ze was ook doodsbenauwd dat het systeem haar zou inkapselen.
Is die vrees uitgekomen? vraag ik haar.
Lousewies van der Laan: ‘Nee, ik voel me niet ingekapseld, ik heb het kamerwerk met plezier gedaan. Maar ik zit bij een kleine partij. In de grotere partijen ben je voor jouw plekje op de lijst afhankelijk van de partijbonzen en van de mate waarin je je ondergeschikt gemaakt hebt aan de fractiediscipline. In een grote partij is het uitermate lastig om een kritisch, laat staan een rebels Kamerlid te zijn.’
Ze vertelt wat haar in die vier jaren het meest is tegengevallen: ‘Dat het Neder­landse parlement het niet als zijn eerste en voornaamste taak ziet om de regering te controleren.’ Dat stoort haar als volksvertegenwoordiger enorm, zegt ze. ‘Mijn baas is niet een partijleider, een minister, een fractievoorzitter of de regering. Mijn baas zijn de 58.000 mensen die op mij gestemd hebben om namens hen de regering te controleren. Dat voel ik heel sterk zo. Maar dat voelen veel collega’s helemaal niet zo. Neem Maxime Verhagen die in de kwestie-Verdonk met zoveel woorden zei: we gaan toch niet tegen haar stemmen, net nu we met dit kabinet aan het oogsten zijn! Dat je dat zo openlijk neerlegt! Als we electoraal iets te winnen hebben, hebben we even geen principes. Dan zie je dat de parlementaire controle op een falende minister van integratie kennelijk minder belangrijk is dan andere zaken. Dat valt tegen. Ja, ja.’
Ze is, zegt Lousewies van der Laan, tot haar teleurstelling aangelopen tegen het feit dat Nederlandse parlementariërs het lastig vinden om over hun eigen politieke kleur heen te werken. En dat ze weinig neiging vertonen om gezamenlijk, namens de bevolking, de regering op feiten te controleren. En dat ze er, als ze tot een regeringspartij behoren, vaak helemaal geen zin in hebben om de regering achter de vodden te zitten. Opereren de partijen te los van elkaar, vraag ik. Lousewies van der Laan: ‘Soms niet. Bijvoorbeeld tijdens de campagne voor de Europese Grondwet. Toen heb ik met onder anderen PvdA-voorzitter Michiel van Hulten kunnen samenwerken.’
We spreken elkaar een uur voordat de ministers Donner en Dekker in de Kamer hun aftreden bekendmaken vanwege de Schipholbrand. Ik zeg dat zo’n spijkerhard en onafhankelijk onderzoek als de Veiligheidsraad van Pieter van Vollenhoven verricht heeft, zelden of nooit door de Tweede Kamer zelf op touw gezet wordt. Lousewies van der Laan: ‘Keiharde feiten, een goede analyse waar niemand omheen kan, zo zou het altijd moeten zijn. Maar dat is zó exceptioneel in de Nederlandse politiek. Hier heb je de indruk dat hun politieke voorkeur bij veel collega’s zwaarder weegt dan de feitelijke controle. Op grond van politieke overwegingen laat de kamer veel feitenonderzoek na.’
Ze zal niet beweren, zegt ze, dat het parlement niet functioneert. Maar ze kan het gevoel evenmin onderdrukken dat ‘wij als Kamerleden bedolven worden onder een informatiestroom met als doel om te verhinderen dat we de cruciale dingen eruit halen’.
Ze haalt met enig afgrijzen de ogenblikken terug waarop ze paf stond over de verpolitiekte redeneertrant van sommige collega’s. Van de VVD’er bijvoorbeeld die ze niet mee kon krijgen voor een stem ten gunste van de homo-emancipatie omdat hij, zei hij, de steun van zijn fractie al nodig had voor de Waterschapswet. Of van de PvdA die eerst voor een motie was contra minister Donners plannen met de strafbaarstelling van godslastering, maar die daar later op terugkwam omdat ze van hun allochtone achterban begrepen hadden dat de moslims zo’n stem niet leuk zouden vinden. Lousewies van der Laan: ‘Iemand als Arno Visser van de VVD, die heeft maar één rol en dat is om het altijd en overal eens te zijn met wat Rita Verdonk doet en deed. Dat wist je gewoon van tevoren. Arno Visser neemt het woord en dan is alles wat Verdonk doet goed. Dat kun je toch niet geloven! Dat een Kamerlid niets anders doet dan voor zijn minister gaan liggen.’
In de vier jaar van haar Kamerlidmaatschap heeft Lousewies van der Laan gemerkt dat haar collega-politici in het algemeen de neiging hebben om vanaf het begin over een compromis na te gaan denken in plaats van eerst met een eigen waarachtige inzet te komen. De meeste Kamerleden, zegt ze, durven niet meer hoog in te zetten, bang als ze zijn dat ze het niet zullen halen. Want dan zeggen of schrijven de media: tjonge, die heeft mooi bakzeil moeten halen.
Is u, vraag ik haar, in die vier jaar ook iets meegevallen?
Ook hierover hoeft Lousewies van der Laan niet lang te aarzelen.
‘Ja,’ zegt ze. ‘Ik heb veel van mijn gedrevenheid en van mijn idealisme in de Kamer kwijtgekund. En de onderlinge collegialiteit, de menselijkheid van veel collega’s, is me ook meegevallen. Als D66 hebben we natuurlijk ongelooflijke dingen meegemaakt. De uitzending naar Uruzgan, het aftreden van Boris Dittrich, mijn aantreden als zijn opvolger, de Mediawet, Verdonk, noem maar op. Op zulke kritieke momenten wist ik dat ik, ongeacht de politieke meningsverschillen, een sms’je zou krijgen van Femke Halsema, van André Rouvoet, van Harry van Bommel, van mensen die gewoon met je meeleven als mens. En dat komt ook uit de bevolking. Natuurlijk, af en toe krijg je berichten in je mail waar je niet vrolijk van wordt. Maar ik kreeg ook veel e-mails die lieten weten: Lousewies, wat jij doet, is fantastisch, of mevrouw Van der Laan, u heeft mijn respect voor de politiek doen toenemen.’
U vreesde vier jaar geleden, zeg ik, dat het Kamerlidmaatschap voor u wel eens een eenzaam beroep zou kunnen worden. Is die vrees uitgekomen? Lousewies van der Laan: ‘Dat is me meegevallen. Hoewel. Er zijn een paar heel erg cruciale momenten geweest waarop ik alleen op mijzelf terug kon vallen. Of misschien nog op mijn echtgenoot, aan wie ik veel steun heb gehad.’
Kan ze zo’n moment noemen? Lousewies van der Laan: ‘Uruzgan. De uitzending van de Nederlandse troepen. Daar was ik het niet mee eens. Ik blijf het heel moeilijk vinden. Had ik daar persoonlijk andere stappen moeten nemen? Ik was het er niet mee eens dat het kabinet bleef zitten. Als ik op die beslissing terugkijk, vind ik het nog steeds heel lastig. Dat is wel eenzaam, ja.’
Ze komt er aan het einde zelf op terug. Vier jaar geleden zei ze dat er geen beter moment was dan toen om in Nederland de politieke cultuur te veranderen, om iets wezenlijks te doen aan het politieke stelsel. Geen mens kan volhouden dat het moment van toen inderdaad tot iets van vernieuwing heeft geleid.
‘Dat is het klassieke conservatisme van de politieke elite,’ zegt Lousewies van der Laan nu. ‘Het is gewoon de gevestigde orde die haar macht wil behouden. Kennelijk hebben vernieuwers nog altijd niet de posities om het verschil te maken. Ik zal er zelf, waar en hoe dan ook, voor blijven strijden dat het verandert. Ooit moet het zover komen. Het kan toch niet zo zijn dat de gevestigde orde er altijd met de buit vandoor gaat.’