De vertrekkers 7 / Jozias van Aartsen (VVD)
‘Wat is het parlement? En wat zou het parlement moeten zijn? Heb­ben we daar nog wel een scherp beeld van in Nederland? Ik vind dat de Tweede Kamer zich veel te veel in het beleid heeft laten binnenzuigen. Het is voor een Kamerlid natuurlijk spannend en interessant om het gevoel te hebben “mee aan de knoppen te zitten”. Het type parlementariër dat je nu in de Kamer aantreft, past daar keurig bij. Ik denk dat er heel weinig Kamerleden zijn die in de Kamer gaan zitten met het idee: ik wil Kamerlid zijn. De meesten zien hun Kamerlidmaatschap als een opstapje. Als een moment in hun carrière, als een mooi vertrekpunt om zelf een keer op de kussens te komen. Of om een job te vinden bij een van de departementen. Langzamerhand moet de Kamer, moet de samenleving zich de vraag gaan stellen of dat wel de bedoeling van de Tweede Kamer is. Is het niet veel meer de taak van het parlement om de kiezers te representeren? En om namens de kiezers de regering te controleren? Als je op die vragen met ja antwoordt, dan kom je bij een heel ander type Kamerlid uit dan we nu hebben.’
ozias van Aartsen, ex-hoge ambtenaar, ex-minister van Landbouw en van Buitenlandse Zaken en ex-fractievoorzitter van de VVD, verlaat de Kamer met het onrustige gevoel dat het Nederlandse Parlement een verwrongen, veel te bestuurlijke opvatting heeft over de eigen functie. Het liefst zou hij het gezicht van de Kamer honderdtachtig graden draaien. Weg van die enorme druk die de Kamer zich opgelegd heeft om zich met elk detail van het regeringsbeleid bezig te houden. En terug naar het volk dat zich nu nauwelijks nog door zijn vertegenwoordigers vertegenwoordigd weet.
Jozias van Aartsen: ‘Misschien moet de nieuwe Kamervoorzitter er, samen met een paar mensen die al wat langer in de Kamer zitten, over na gaan denken. Misschien moeten zij halverwege de volgende periode met een voorstel komen hoe de Kamer rigoureus af komt van die enorme departementale verkokering. Dat is echt hoognodig. Het belang dat Nederlanders hechten aan de parlementaire democratie was tot tien jaar terug sterk verankerd, maar dat is nu aan het verflauwen. Daar moet écht iets aan gedaan worden. Hoe vaak heb ik de laatste jaren zelf niet de vraag gehoord: vertel eens, in godsnaam, wat heb jij eigenlijk te zoeken in die Kamer?’
Het vertrekkende Kamerlid zegt niet dat hij de oplossing panklaar uit voorraad leverbaar heeft. Wel draagt hij er bouwstenen voor aan. Om te beginnen denkt hij dat er in de Tweede Kamer plaats is voor hooguit vijfenzeventig leden. Ruim voldoende om zestien miljoen Nederlanders te vertegenwoordigen. Die vijfenzeventig leden wil hij onder geen beding voorzien van een uitgebreide staf aan medewerkers. Dat hebben andere vertrekkende Kamerleden sterk bepleit. Maar dat moet, vindt Van Aartsen, juist niet gebeuren. Zo’n staf zou de cirkel van een meebesturend parlement alleen maar verder sluiten. Het Kamerlid van zijn voorkeur steunt vooral op de kennis die hem vanuit zijn electoraat bereikt. Zo’n Kamerlid moet dus, meer dan nu, op een eigen electoraat kunnen terugvallen. Elk parlementslid moet een eigen district vertegenwoordigen, niet zo strikt als in Engeland, maar wel zo goed als in Frankrijk. Dat maakt hem onafhankelijker, ook van zijn eigen partij. Het Kamerlid nieuwe stijl steunt zijn partijgenoten als die in de regering zitten. Maar hij gaat niet gebukt onder de knoet van een uitvoerig regeerakkoord.
Jozias van Aartsen: ‘Volgens mij hadden we in 1998, bij de vorming van Paars 2, een regeerakkoord van honderd pagina’s, een soort bijbel. Alleen die omvang al wijst erop dat het een stand still betrof tussen partijen die dachten: wat moeten we eigenlijk met elkaar in deze coalitie? Aan dat akkoord zaten de fracties vastgebonden. Het was met de hulp van meebesturende fractieleden tot stand gekomen.’
Van Aartsen zou het, zegt hij, aandurven om de zaak om te draaien. ‘Het is misschien een illusie om te denken dat er nul komma nul binding kan zijn tussen de aard van het kabinet en de partijen die dat kabinet steunen. Maar waarom zou die steun niet uitgesproken kunnen worden tijdens het allereerste Kamerdebat, zodat het kabinet daar in rede voor langere tijd op kan vertrouwen? Dan zeggen de partijen hooguit tegen elkaar: oké, gegeven de verkiezingsuitslag gaan wij met elkaar samenwerken onder die mevrouw of die mijnheer als minister-president. Verder gaat de bemoeienis van de Kamer niet. De minister-president kiest zelf zijn ministers, hij komt met een regeringsprogramma voor de Kamer en dan ziet hij wel of hij er een meerderheid voor krijgt. Van die zoveel gezondere verhouding tussen Kamer en kabinet zijn we in Nederland nog een heel eind af.’
De avond voor ons gesprek heeft de Tweede Kamer, in de laatste zitting voor het verkiezingsreces, gestemd over naar schatting zesentwintig vel papier, met op elk vel tenminste vijf moties. ‘Precies,’ zegt de voormalige VVD-leider. ‘Dat bedoel ik. Wat is daar de zin van? Ooit is de Kamer zelfs nota’s van de regering gaan amenderen, brokken tekst en zinnen gaan herschrijven. Toen al zei Hans Gruyters, helaas overleden: alstublieft Kamer, waar bent u nu mee bezig? Maar dat heeft zich sindsdien verfijnd en verfijnd totdat de Kamer mede-uitvoerder geworden is in plaats van voor alles medewetgever.’
Jozias van Aartsen kiest het voorbeeld van de evenzeer bewonderde als verguisde Ayaan Hirsi Ali, die jaren zijn protegé was in de VVD-fractie. Ze heeft veel kritiek gekregen omdat ze thema’s aan de orde stelde, films maakte, boeken schreef en de Kamer gebruikte als podium om onder woorden te brengen wat er onder haar kiezers leefde. Jozias van Aartsen: ‘Een van de grootste criticasters binnen mijn eigen partij was Hans Wiegel. Die zei dat een Kamerlid zulke dingen niet moet doen. Ik vind dat het juist wel de taak is van een Kamerlid om misstanden naar voren brengen en om de grote maatschappelijke problemen onder woorden brengen.’
Jozias van Aartsen vraagt het zich af. Hoe­veel Kamerleden zijn, als Ayaan Hirsi Ali, op eigen kracht en met voldoende voorkeurstemmen in de Kamer gekozen? Een stuk of tien. Geweldig voor hen! Maar alle anderen zijn op de slippen van hun partijleider in de Kamer beland, eerder benoemd door hun partij dan gekozen door hun kiezers. Dat is de paradox anno 2006, zegt Van Aartsen. Terwijl de aanhang van de politieke partijen slinkt, neemt hun macht op het Binnenhof toe. Zijn eigen VVD laat de leden het laatste woord als het om de lijstsamenstelling voor nieuwe Kamerleden gaat. Hoeveel kandidaten zijn daardoor van plaats veranderd? Een of twee. De rest heeft gewoon bij de partij gesolliciteerd en is door de partij aangenomen.
Zijn pleidooi voor een nieuw soort Kamerlid, onafhankelijker van zowel de partij die hem benoemd heeft als van het kabinet dat hij desondanks steunt, zou een revolutie in de Nederlandse politiek teweegbrengen. Tenminste als het er, wat Van Aartsen ernstig betwijfelt, ooit van komt. Het zou de Kamerleden niet alleen dwingen om, als ooit de roomsen, de gereformeerden en de sociaal-democraten deden, het wereldbeeld van hun kiezers in de Kamer te representeren. Het zou de hele werkwijze van de Kamer drastisch veranderen. Van Aartsen: ‘Nu volgt de Kamer de departementen op de voet. Maar waarom is er geen commissie met de eminente juristen erin die de Kamer in haar midden heeft? En die, los van partijpolitieke achtergrond en van hun binding aan het kabinet, zakelijk over de grote juridische kwesties na gaat denken? En waarom voert de Kamer alleen enquêtes uit als er iets misgegaan is? Waarom niet ook enquêtes naar grote maatschappelijke vraagstukken, waar de Kamer nu, in al haar medebestuurlijkheid, niet of nauwelijks aan toekomt? Over de infrastructuur in Europa. Over de segregatie tussen de bevolkingsgroepen. Over de plaats van Nederland in Europa. Over de vergrijzing. Over het onderwijs, waar met name op het departement het conservatisme heerst. En over de universiteiten die dringend behoefte hebben aan excellerende opleidingen. Van Aartsen: ‘Dat vergt dus wel dat een Kamerlid een beetje loskomt van: ja, maar in het regeerakkoord hebben we toch dit en dat afgesproken. En van: ik denk niet dat mijn minister het aangenaam vindt als wij ons daarmee gaan bemoeien.’
Van Aartsen zoekt in het verleden naar Kamerleden die meer dan gemiddeld onafhankelijk optraden en die hij als parels van de volksvertegenwoordiging beschouwt. Hij komt op Joop den Uyl van de PvdA en op Annelien Koppeyne van de Capello uit zijn eigen partij, een door hem bewonderde, inmiddels overleden, vrouw wier eigenzinnigheid haar niet altijd in dank werd afgenomen.
Ook vraag ik hem naar zulke parlementariërs nu. Er valt een lange stilte.
En dan zegt Van Aartsen: ‘Laat ik die vraag maar liever niet beantwoorden. Ik moet er wel erg lang naar zoeken.’
Jozias van Aartsen: ‘Voor een Kamer zoals ik die voor ogen zie, is het helemaal niet nodig om drie of vier dagen per week te vergaderen, en om de hele dag van het ene overlegje naar het andere te rennen. En dan maar meebesturen! Er zijn heel weinig overlegjes die met de kern bezig zijn. Er kan veel en veel minder vergaderd worden. Met anderhalve dag, hooguit met twee dagen kan het Kamerwerk klaar zijn.’
Het bijkomende voordeel, zegt Van Aartsen, is dat het zo voor mensen aantrekkelijk wordt om het Kamerlidmaatschap uit te oefenen naast een baan. Nu zit de Kamer eenzijdig vol met hoogopgeleide vergaderaars uit de ‘publieke sector’. Dan is het mogelijk dat een advocaat, bakker of werknemer van een ICT-bedrijf ook eens zegt: ik kan het wel regelen met mijn werkgever, ik werk drie dagen voor mijn bedrijf, twee dagen ga ik in de Kamer zitten. En dan kunnen mensen ook op latere leeftijd nog zeggen: dat Kamerwerk lijkt me interessant, daar ga ik mijn expertise een tijdlang aan geven. Dat alleen al zal de Kamer dichter bij de samenleving brengen.’
Op het bijzettafeltje in zijn werkkamer staat een bronzen beeldje van wijlen het overtuigde PvdA-lid Ien Dales. Van Aartsen zegt dat hij het een lelijk beeldje vindt, maar dat het daar niet voor niets staat. Want dat zij het soort politica was dat haar kennis en haar wetenschap uit de samenleving haalde. Als burgemeester, maar ook als directeur van de Sociale Dienst in Rotterdam.
Daar gaat het om, aldus Jozias van Aartsen. Dat het parlement weer namens het volk gaat spreken. En dat elk staatsorgaan zich bezighoudt met de taak die het heeft.
‘Het probleem zit ook aan de andere kant in het begrip “staat”. Ergens in de jaren zeventig is er de klad in gekomen. Dan krijgt het beroemde middenveld de overhand, de commissies, de raden. En dan ontstaat de methodiek om de grote beslissingen eindeloos lang rond te spelen. Vandaar die ‘bestuurlijke drukte’ in ons land. Jozias van Aartsen: ‘Toen ik zelf minister van Landbouw werd, kreeg ik de vertegenwoordigers van de landbouworganisaties over de vloer. Ik zei niet tegen ze dat ik nooit meer met ze wilde praten, ik zei wel dat ik als minister het beleid maak. En dat ik niet van plan was om de uitkomst van het overleg met hen naar de Nederlandse samenleving uit te dragen als het beleid van de Nederlandse regering. Dat waren ze tot dan toe geloof ik wel gewend.’ Dat staatsbegrip, zegt hij, dat moet terugkeren.
Jozias van Aartsen: ‘Mensen in Nederland praten heel negatief over de politiek. Niet alleen de mensen van wie je dat kunt verwachten, maar ook veel mensen die op zichzelf best positief denken over de parlementaire democratie. Het beeld dat zij hebben, herken ik wel. Met wat meer zelfvertrouwen, moet de Kamer in staat zijn om zichzelf aan de haren uit het moeras te trekken. Dat moet gebeuren; dat is in het belang van onze samenleving en van een levende democratie.’

Gerelateerd