Essays / Misantroop tegen pretenties
Een misantroop die politieke filosofie beoefent, is als een visser die niet van vis houdt. Voor de ontmaskering van pretenties, ijdelheden en illusies is hij natuurlijk ideaal toegerust: bij hem valt niets dat de mens doet in de smaak, dus al helemaal niet verrichtingen die mensen gelukkig zouden moeten maken. De Engelse politiek filosoof en commentator John Gray is zo&#8217;n misantroop. Hij beschouwt alle mensen als illusionisten en onverbeterlijke schurken die steeds weer in oude fouten vervallen. Hij mag graag op besliste toon generaliseren.
In februari 2003 schreef hij in The New Statesman een stuk waarin hij het opnam voor de herinvoering van het martelen: &#8216;Een bescheiden voorstel dat het opneemt voor folteraars in de liberale democratie en hun algemeen nut erkent (met verontschuldigingen aan Jonathan Swift).&#8217;
Dit werd door menigeen opgevat als een serieus artikel, hoewel de verwijzing naar Swift duidelijk in de richting van de satire wees. Het artikel was een hedendaagse variatie op A Modest Proposal (1729) waarin Swift de oplossing van de Ierse hongersnood zag in het laten opeten van alle Ierse kinderen.
Gray verbaast zich er over dat niet iedereen begreep dat het satire was. Het verbaast mij niet dat niet iedereen dat meteen inzag. Gray is een politiek filosoof die regelmatig in hyperbolen schrijft. Hij overdrijft systematisch en zijn toon is altijd apodictisch: zo is het, en niet anders.
In Grays anatomie (in het Nederlands vertaald door Ruud van de Plassche), de bloemlezing uit zijn geschriften van de laatste twintig jaar (boeken als Strohonden, Zwarte mis en Al-Qaida en de moderne tijd), heeft hij het voortdurend lichtelijk demagogisch over &#8216;het liberalisme&#8217; op zo&#8217;n manier dat je je afvraagt over wie en wat hij het eigenlijk heeft. Bij Gray staat het voor het kapitalisme, globalisering, vooruitgang en alles dat niet conservatief is maar door de Verlichting is geïnspireerd.
Hij is tegen elke vorm van liberalisme (&#8216;zowel in zijn libertaire als zijn revisionistische egalitaire variant&#8217;) en vóór &#8216;de conservatieve deugden cohesie, zelfvertrouwen en stabiliteit&#8217;.
Maar Gray is ook een aanhanger van Thomas Hobbes. Dat wil zeggen dat hij ook wel een beetje gecharmeerd moet zijn van een despotisch regime, want daar is Hobbes een voorstander van: een soort regime waarin het uitvoeren van lijfstraffen (martelen) geen onbekende praktijk was. Vandaar dat niet iedereen meteen aan een satire dacht bij het lezen van Grays &#8216;bescheiden voorstel&#8217; om het martelen te legaliseren.
Gray noemt zichzelf iemand met een &#8216;conservatieve gezindheid&#8217;. Hij distantieert zich beslist van het neoconservatisme en neoliberalisme, want hij vindt dat de overheid zich best mag bemoeien met het morele gehalte van de mens &#8211; anders dan de door John Stuart Mill geïnspireerde &#8216;Verlichtingsadepten&#8217;, zoals hij de &#8216;progressieve individualisten&#8217; noemt, ter onderscheiding van de &#8216;conservatieve individualisten&#8217;, van wie hij er zelf een is.
Afgezien van het mythische &#8216;liberalisme&#8217; is ook &#8216;de vooruitgang&#8217; en de maakbare samenleving bij Gray een kop van jut. Dat hij vindt dat de mens moreel nooit echt vooruit zal gaan, kan ik begrijpen. Maar voor alles wat mensen ondernemen, is een notie van een beweging vooruit nodig om in actie te komen. Dus: een vaag idee van vooruitgaan.
Terwijl hij de grote propagandisten van de maatschappelijke vooruitgang (Condorcet, Saint-Simon, Comte, Marx, Lenin) om zeep helpt omdat ze in hun idealisme de grootste brokken hebben gemaakt, vergeet Gray in zijn misantropie stelselmatig de psychologische noodzaak van vooruitgang. In alles wat mensen doen, moet een perspectief zitten, iets waar naartoe gewerkt moet worden.
Elke poging om de wereld politiek of cultureel te veranderen, vindt Gray verderfelijk, net als het streven naar geluk: &#8216;Geluk is een kwestie van toeval&#8217;. Het enige wat de politiek kan doen, beweert hij, is zorgen dat we in staat zijn &#8216;het natuurlijke verdriet in het leven te verdragen.&#8217;
In een soort Credo onder de karakteristieke titel Zoals het is aan het slot van het boek komt Gray met Sisyphus op de proppen, de mythische antiheld die moeizaam een steen de helling op rolt die er aan de andere kant weer afrolt wanneer hij boven is.
Zulke mythen hebben altijd een kern van waarheid. Het is een prikkelend verhaal, maar het is ook te afgezaagd om &#8216;de mens&#8217; en zijn streven volledig aan Sisyphus op te hangen. Door ons in te spannen voor de vooruitgang zouden we ons volgens Gray net als Sisyphus aan &#8216;slavenarbeid&#8217; onderwerpen.
Gray is ook een paradoxaal man. Hij is buitengewoon productief, maar arbeid vindt hij een overschat fenomeen. Zoals hij ook het denken en redeneren, wat hij zelf aan de lopende band doet, eigenlijk maar nutteloos gedoe vindt. Vandaar dat hij wel iets ziet in het taoïsme.
John Gray, Grays anatomie. Overmoed en onbehagen, Ambo 384 p., € 24,95

Gerelateerd