Humor en politiek
Ondanks de ernstige aanleiding van het debat (het falende crisisbeleid van het kabinet-Rutte II) ontspon zich op 5 maart jongstleden in de Tweede Kamer een levendige woordenwisseling over het onderwerp humor. Belangrijkste deelnemers daaraan waren de eeuwige tegenpolen Geert Wilders (PVV) en Alexander Pechtold (D66). Wilders stond op het spreekgestoelte en stak een tirade af tegen het kabinet dat het land kapotbezuinigde en de Kunduz-partijen die krokodillentranen huilden. Pechtold zei dat de ‘grote wegloper uit het Catshuis’ beter een toontje lager kon zingen. Wilders beet terug: ‘Wij zijn niet de partij die overal maar altijd aanschuift, zoals D66. Samen met uw collega’s van de oppositie staat u boven aan het bangalijstje van het kabinet en voor twee breezertjes helpt u het kabinet aan een meerderheid. Dat is wat D66 doet: uw ziel verkopen voor een beetje extra beltegoed.’
Hilariteit in de vergaderzaal. Pechtold, aan de interruptiemicrofoon: ‘Ik stel vast dat de grote wegloper in de hoek van het schoolplein staat te schreeuwen en op zijn papiertje moet kijken: wat was het ook al weer?’ Wilders: ‘Dit zijn ontzettend zwakke interrupties van de heer Pechtold. Het valt mij enorm van hem tegen. Normaal gesproken heeft hij meer inhoud, of op zijn minst wat meer humor.’
Het breezersletje versus de grote wegloper: zo’n mengeling van humor en venijn kom je aan het Binnenhof zelden tegen. Nederland is geen Amerika met zijn jaarlijkse White House Correspondents’ Dinner waar de president het opneemt tegen komieken als Stephen Colbert. En ook geen Engeland met zijn hilarische Questions to the Prime Minister elke woensdag in het Lagerhuis. Spitsvondige grappen horen thuis in de Angelsaksische traditie. Bij ons in het Rijnland wordt politiek als een serieuze zaak beschouwd. Onder rooms-katholieken en liberalen wordt nog wel gelachen maar de socialisten staan vanouds niet bekend om hun gevoel voor humor. En de gereformeerden al helemaal niet.
Mevrouw Klom Pee
Het probleem is niet nieuw. In het boek Drees. Minister-president 1948-1958 behandelt parlementair historicus Carla van Baalen het onderwerp Willem Drees en de humor. Ze maakte een rondgang langs kenners van de Kamerdebatten in de jaren vijftig. Haar vraag: maakte de minister-president wel eens een grapje of een geestige opmerking? Van Baalen: ‘Het bleef dan lang stil.’ Daarom besloot ze tien jaar belangrijke Kamerdebatten na te pluizen. Haar monnikenwerk leverde hoegenaamd niets op. Zelf bekende Drees op hoge leeftijd dat geestig spreken niet zijn fort was. ‘Maar ik waardeer het in anderen als ze in een politiek debat een element van humor weten te brengen.’
Die anderen bestonden in Nederland decennialang uit één persoon: Joseph Luns, minister van Buitenlandse Zaken van 1952 tot 1971. Tijdens een bloedserieus Kamerdebat over de Amerikaanse interventie in Vietnam, Laos en Cambodja begon hij over de wonderlijke namen in die streken: de Viet Cong, Phnom Penh, Lon Nol. Luns kreeg de lachers op zijn hand toen hij zijn collega van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk aanduidde als mevrouw Klom Pee. In het buitenland werd zijn humor niet altijd begrepen. In Luns. Een politieke biografie doet Albert Kersten verslag van een gesprek tussen de minister en zijn Amerikaanse ambtgenoot John Foster Dulles. Het ging over een ernstige zaak: de Nederlandse weigering om Nieuw-Guinea aan Indonesië over te dragen. President Soekarno had daarop gereageerd met het sturen van infiltranten naar het Papoea-gebied. Amerika zette Nederland onder zware druk om geen militaire strafexpeditie op touw te zetten. Luns zei grappend tegen Dulles dat Jakarta uit moest kijken. Voor je het wist aten de Papoea’s de infiltranten op. Behalve op vrijdag omdat veel van hen katholiek waren: ‘Op vrijdag eten ze alleen vissers.’ Dulles, een steile presbyteriaan, was not amused.
De erfopvolgers van Joseph Luns in de jaren zeventig heetten Hans Wiegel en Dries van Agt. Zij beleefden hun politieke hoogtepunt in een tijd van grimmige polarisatie tussen links en rechts. VVD-leider Wiegel, een geboren volkstribuun, kreeg zalen vol middenstanders aan het schuddebuiken met zijn kwinkslagen over de socialisten. Beroemd werd zijn verkiezingsdebat in Groningen met Joop den Uyl (‘Sinterklaas bestaat, daar zit-ie achter de tafel’). Een Nijmeegse activist die in zaal De Vereeniging ‘lul’ naar hem riep, kreeg te horen: ‘Fijn dat u zich voorstelt, mijn naam is Wiegel.’
Van Agt was de meester van het barokke taalgebruik. De KVP-minister in het kabinet-Den Uyl meldde zich, als hij een griepje had, voor de ministerraad af met briefjes als: ‘Amice, mijn corpus is in staking gegaan; vergeef mij dat ik daarom de steven thans wend naar moeder de vrouw in Nijmegen in plaats van naar mijn onverwoestbare broodheer in het Catshuis.’ Rechts Nederland kon niet genoeg krijgen van de bon mots van Hans Wiegel en de ironische plaagstoten van Dries van Agt. Linkse mensen kregen alleen al bij de gedachte aan het tweetal een halve beroerte. Zeker toen ze ook nog – buiten Joop den Uyl om – samen gingen regeren. Als de ene helft van Nederland lachte, kreeg de andere helft een rood waas voor ogen.
Een grote, ronde NUL!
Over de jaren tachtig kunnen we kort zijn. Links ging gebukt onder zorgen over kruisraketten, kerncentrales, milieuverontreiniging, racisme, woningnood en werkloosheid. De steden stonden vol kraakpanden met spandoeken als ‘No Future’. Rechts vulde intussen schaterend zijn zakken op de optiebeurs. Ruud Lubbers, premier in de dreesiaanse traditie, hield van 1982 tot 1994 het land bij elkaar. Als een wollen deken bedekte hij alle tegenstellingen. Van de hartstochten van de jaren zeventig bleef niet veel over. ‘Nederland is door mijn toedoen saaier geworden,’ zei hij tegen het eind van zijn premierschap in Vrij Nederland: ‘Dat nadeel heb ik bewust aanvaard.’
Ook zijn opvolger Wim Kok was geen lachebek. Dat in de ‘Handelingen’ van de jaren negentig van de vorige eeuw toch vaak het woord ‘hilariteit’ valt te vinden, was vooral te danken aan de liberale bewindslieden in de paarse kabinetten. Ook buiten vergadertijd lieten zij zich van hun lolligste kant zien: Hans Dijkstal was nooit te beroerd om een saxofoon of een cowboyhoed te voorschijn te halen, Annemarie Jorritsma doste zich op het partijcongres uit als Evita Perón, Loek Hermans leegde nooit een glas bordeaux zonder te roepen: ‘Zo, weer een rooie minder!’
De norse Frits Bolkestein, fractieleider van de VVD van 1990 tot 1998, paste niet helemaal in dit jolige beeld. Toch zorgde hij voor een van de grappigste momenten in de politiek van de jaren negentig. Tijdens een debat over het Verdrag van Maastricht hekelde hij de volgzaamheid van PvdA, CDA en D66 tegenover Brussel. ‘Meneer de voorzitter, een van uw voorgangers heeft een boek geschreven dat heet Tweede Kamer: lam of leeuw?. Als ik luister naar de heren Wöltgens, Brinkman en Van Mierlo, dan hoor ik: mèèè!’ Bedaard wandelde Hans van Mierlo naar de microfoon: ‘Mag ik erop wijzen dat de heer Bolkestein dit wel ontzéttend goed nadoet?’ Bolkestein, all out: ‘Voorzitter, mag ik een vraag stellen aan de heer Van Mierlo? Wat was zíjn bijdrage aan het debat over Europa? Zijn bijdrage was: een grote, ronde NUL!’
Bolkestein was de eerste sinds Wiegel die het adagium huldigde: wat de mensen in de kroeg bezighoudt, moet ook in de Kamer worden gezegd. Daarom begon hij over Europa, over de migratie, over de multiculturele samenleving. Of hij zijn Haagse collega’s daarmee tegen de schenen schopte, interesseerde hem niets. De kiezer in het land viel hem bij. Dat was voldoende. Het was de voorbode van wat de Nederlandse politiek na de eeuwwisseling te wachten stond: Pim Fortuyn met zijn zuigende humor (‘Kijk toch eens een beetje vrolijker, meneer Melkert!’), Hilbrand Nawijn, Joost Eerdmans en Rita Verdonk die weer van Pim hadden afgekeken hoe je het politieke establishment kon provoceren. Kamerdebatten werden niet meer met het floret maar met de blanke sabel gevoerd.
Zo vilein als Pim konden zijn tovenaarsleerlingen het niet meteen. Toen LPF-fractieleider Mat Herben in 2003 met een rode clownsneus op in de Kamer verscheen, wekte dat vooral verbazing. Ook de pogingen van Rita Verdonk om leuk te zijn vielen wel eens in het water. Zoals bij de Algemene Beschouwingen van 2009 toen de partijleider – tevens enig Kamerlid – van Trots op Nederland riep dat CDA-fractievoorzitter Pieter van Geel ‘met de billen bloot’ moest. Toen er gegeneerd rumoer in de zaal klonk, voegde ze daar ook nog aan toe: ‘Ik begrijp dat niet iedereen gecharmeerd is van uw blote billen.’ Een tikkeltje plat vonden ze dat in Den Haag.
Confrontainment
Het populisme kreeg niet alleen vat op de politiek, maar ook op de media. Bij het wekelijkse vragenuurtje verschenen journalistieke pestkoppen als Rutger Castricum van GeenStijl (later: PowNews) en Jakhals Erik van De Wereld Draait Door. Met vragen als: ‘Hé, haal even een biertje voor me’, ‘Wat doet u hier eigenlijk nog?’ en ‘Dit weekend nog lekker geneukt?’ De politici moesten dan zo gevat mogelijk antwoord zien te geven. De meesten slaagden daar niet in.
De kunst van wat de Amerikanen confrontainment noemen werd pas vervolmaakt door Geert Wilders en zijn ghostwriter Martin Bosma. De Kamer had aanvankelijk geen antwoord op hun mengeling van grappen en snoeiharde aanvallen op de moslims, de Brusselse zakkenvullers, de Grieken, de grachtengordel en de subsidieslurpers van de VPRO. Alleen Alexander Pechtold van D66 en Femke Halsema van GroenLinks wisten zich te bekwamen in een tegenstrategie: tegen het rechtse populisme, maar wel met humor.
Op woensdag 16 september 2009 liet Wilders zien hoe effectief zijn cocktail van cabaretesk woordgebruik en genadeloze beledigingen kan zijn. Balkenende en zijn vicepremiers Bos en Rouvoet verdedigden de Miljoenennota van hun kabinet. Binnen de coalitie rommelde het toen al behoorlijk. De publieke tribune zat afgeladen vol. Wilders vergeleek het kabinet met een oude auto die vastzat in het mulle zand: ‘Het piept nog een beetje, het kraakt. Iedereen kan zien dat het beestje nooit meer een meter zal rijden. De accu is leeg. Het is voorbij.’ Hij beschreef de passagiers van de stilstaande auto: ‘Wouter achter het stuur, André in het babyzitje en Jan Peter die alles best vindt zolang zijn partij maar voorin mag zitten.’ En hoe het autootje was vastgelopen: ‘Ze hebben geen acht geslagen op het bordje “moeras linksaf”. Maar ze gingen toch linksaf. Omdat hun ideologische Tom­Tommetje al sinds de sixties op “linksaf” staat afgesteld.’ De PVV-leider richtte zich tot de minister-president: ‘Stop er toch mee. Stuur die roestbak nou naar de sloperij. Incasseer die slooppremie.’ Hilariteit onder de bezoekers en de journalisten op de tribune.
Maar toen nam zijn speech opeens een andere wending: Wilders trok van leer tegen de islamisering van Nederland. Tegen het CDA ‘dat inmiddels staat voor Christenen Dienen Allah’. Hij wist wel een manier om het begrotingstekort te dempen: ‘Voorzitter, dit land kent accijnzen op benzine en diesel, parkeervergunningen en een hondenbelasting, had een vliegtax en heeft een verpakkingstax, waarom dan niet een hoofddoekjesbelasting? Een kopvoddentax. Gewoon één keer per jaar een vergunning halen en dan meteen even aftikken.’
Doodse stilte op de tribune. De gêne was voelbaar. Je zag de aanwezigen denken: hebben we net om deze man gelachen?
Tot grote opluchting van het publiek pakte Wilders de metafoor van het vastgelopen autootje weer op: ‘Het is aardedonker en doodstil. Een hondje plast tegen een voorwiel. Niemand die iets durft te zeggen. Wouter verbergt zijn angstige blik achter zijn gedeclareerde Ray-Ban-zonnebril. Ze zijn allemaal de weg kwijt. Niemand die nog iets om ze geeft. De stilte wordt alleen doorbroken door het TomTommetje dat tegen dit kabinet zegt: eindpunt bereikt.’
Stekkerdoos
Precies een jaar later, op 7 september 2010, gebruikte Femke Halsema de beeldspraak van Wilders tegen hemzelf. Inmiddels waren Mark Rutte en Maxime Verhagen met elkaar in gesprek over een kabinet dat de gedoogsteun van de PVV zou krijgen. Dit keer was het Halsema die de metafoor van het autootje van stal haalde. Nu met papa Rutte aan het stuur en Verhagen met de routekaart richting het rechtse pretpark op schoot. ‘Maar de kaart helpt niet echt want het gedonderjaag op de achterbank leidt de aandacht ernstig af.’ Daar zit puberzoon Geertje te donderjagen: ‘Hij heeft de bestemming mogen kiezen maar toen gooide hij de kont tegen de krib: “Ik moet plassen”. En als hij terugkomt: “Ik heb er geen zin meer in”. ”Wil je cola?” wordt er van de voorbank geroepen: “Wil je chips?” Op de voorbank denken ze ondertussen: wat moet je met zo’n knul? Het is dat het familie is.’ Het zweet staat bestuurder Rutte in de handen: ‘Hij draait zich om en roept woedend naar achteren: nu even allemaal naar papa luisteren. Ik stippel hier de route uit! Maar zijn hartekreet gaat in het rumoer op de achterbank verloren.’
Pechtold kruiste nog veel vaker de degens met Wilders dan Femke Halsema, maar zijn beroemdste act ging over de Herover­wegings­operatie waartoe Balkenende, Bos en Rouvoet in 2009 opdracht hadden gegeven: het kabinet was het niet eens geworden over de bezuinigingen dus moesten twintig ambtelijke werkgroepen de mogelijkheden op een rijtje zetten. Later zou er dan een besluit over worden genomen. Bij de Algemene Beschouwingen was Pieter van Geel van het CDA net begonnen aan een betoog over ‘een mooie balans tussen investeren en bezuinigen’ toen hij zichzelf moest onderbreken: ‘Hier gaat geloof ik iets leuks gebeuren.’
Daar verscheen Alexander Pechtold bij de interruptiemicrofoon, met een kolossale stapel rapporten die al eerder op verzoek van het kabinet waren geschreven: ‘Naar een toekomst die werkt’, ‘Hoe bereik je de perfecte woningmarkt?’, ‘Kennisinvesteringsagenda’. ‘Dit is de oogst,’ sprak de D66-leider, ‘wanneer gaat u na twee jaar stilstand eindelijk echt beleid maken?’ Van Geel, die de ondankbare taak had alle ruzies binnen de coalitie met de mantel der liefde te bedekken, stamelde: ‘Ik heb niets aan losse rapporten alleen, ik wil samenhang.’ Pechtold, ad rem: ‘Zal ik er een nietje doorheen slaan?’
Hoe persoonsgebonden humor in de politiek is, bleek toen Femke Halsema eind 2010 het leiderschap van GroenLinks overdroeg aan Jolande Sap. Bij haar eerste Algemene Beschouwingen liep het meteen mis. Wilders wist ’s ochtends al de aandacht te trekken met zijn aanval op de fractieleider van de PvdA: ‘De heer Cohen is de bedrijfspoedel van het kabinet-Rutte. Hij mag een keer tegen een boom aan plassen en hij mag een keer blèren. Maar thuis springt hij weer op schoot bij premier Rutte.’ SP’er Emile Roemer legde veel eer in met een vurig betoog over de onttakeling van de verzorgingsstaat en de schandelijke bezuinigingen op de sociale werkplaatsen. Jolande Sap kwam er nauwelijks aan te pas. Tijdens een schorsing werd er crisisberaad bij GroenLinks gehouden. We moeten iets doen, riepen de fractieleden tegen elkaar, hoe komen we terug in de wedstrijd? Tofik Dibi en Ineke van Gent verzonnen een list. Om kwart over zes ’s avonds stond Jolande Sap op uit haar bankje. Ze ging de PVV-leider interrumperen. ‘Voorzitter, de heer Wilders baalt als een stekker van dit kabinet maar hij weigert de stekker eruit te trekken. Laat ik als vrouw laten zien hoe je dat doet, de stekker eruit trekken.’
Achter Sap verscheen de immer hulpvaardige Ineke van Gent om haar fractieleider een zwarte stekkerdoos aan te reiken.
De geachte afgevaardigde vervolgde haar betoog: ‘Hier hebben we het kabinet, hier hebben we de stekker. Voorzitter, ik nodig de heer Wilders te kijken hoe je dat doet. Zo trek je de stekker eruit.’
Ze was nog niet klaar met haar demonstratie of de PVV-leider merkte al snedig op: ‘Mijn conclusie is dat bij mevrouw Sap de stekker er nooit in heeft gezeten.’ Waarop Sap het nóg een keer voordeed.
Soms is geen humor beter dan een slechte poging daartoe.
Zuur gezicht
Politiek en humor – het blijft een moeizame combinatie in Nederland. Zeker nu het land ook nog eens zucht onder een zware financiële en economische crisis. Volgens sommige mensen mag er dan niet meer worden gelachen.
Barry Madlener, Europa-specialist van de PVV, heeft dat onlangs nog ervaren.
Bij een debat over de uitkomsten van de Europese top van begin februari diende hij een motie in tegen Mark Rutte. De in zijn ogen eurofiele premier kon maar beter vertrekken uit het Torentje en persoonlijk assistent worden van Herman Van Rompuy in Brussel. De oproep was ‘ludiek’ bedoeld, zei hij er meteen bij. Maar de andere fracties namen het ernstig op. Dit was een motie van afkeuring waarover meteen moest worden gestemd. Aangezien het al laat op de avond was, werden alle parlementariërs uit de kroeg of uit hun bed gebeld.
Uiteindelijk kwamen er maar achttien opdagen. Zodat de stemming de volgende dag moest worden overgedaan. De motie van afkeuring werd verworpen. Die middag schoof Carola Schouten, het rekenwonder van de ChristenUnie, met een zuur gezicht aan bij het politieke panel van de VPRO-radio. De actie van Madlener tegen Rutte gaf geen pas, zei ze. En al helemaal niet midden in de crisis. ‘Ik vond het echt een aanfluiting. Vandaag worden de cijfers gepresenteerd van het CPB. Hij noemt het zelf ludiek. Maar ik vind dat de politiek zich in deze tijd verre moet houden van ludieke acties.’

Max van Weezel

Gerelateerd