Beschouwing / De nieuwe Bond
Mijn eerste kennismaking met het fenomeen James Bond verliep via mijn vader, zelf fan van het eerste uur. Zolang ik me kan herinneren, pronkte de complete James Bondvideocollectie in de kast. Mijn vader kende alle verhalen uit zijn hoofd, evenals een hoop triviale feitjes waarover mijn broertje en ik hem mochten overhoren. Welke actrice stierf, maar keerde terug in een latere Bondfilm? Welke zangeres maakte meermalen een titelsong? Mijn vader kon op een willekeurig moment in een Bondfilm vallen en binnen een paar seconden achterhalen welke het was. Mijn oma beweerde dat mijn vaders liefde zelfs zo ver ging dat je alleen al door het uitspreken van de magische cijfers 007 alles van hem gedaan kreeg.
Deze experimenten bleken niet succesvol, maar toen was het al te laat. De fascinatie was overgedragen. De films lagen voor het grijpen. Mijn vader was acht toen Dr. No in de bioscopen uitkwam, ik was acht toen License to Kill in de bioscopen draaide.
Ook voor kinderen zijn Bondfilms uiterst toegankelijk. Je hoeft niet te begrijpen welke ingenieuze manier de megalomane slechterik dit keer heeft bedacht om de wereld te veroveren of te vernietigen, zolang maar duidelijk is wie goed is en wie slecht. Daarna gaat de rest vanzelf, want het patroon is vertrouwd. Bonds mini-avontuur aan het begin van de film. Check! De introductie van de schurk inclusief complexe ondergrondse schuilplaats. Check! Het laboratorium van de altijd nurkse Q en zijn nieuwste uitvinding. Check! Vrouwelijk schoon, mooie locaties, ingewikkelde gadgets, uitgebreide achtervolgingsscènes. Check! En natuurlijk de finale waarin de schurk zijn duivelse plan uit de doeken doet en Bond voor dood achterlaat, waarna Bond op miraculeuze wijze ontsnapt, de schurk doodt, de wereld redt en het meisje krijgt.
De films bevatten alle basiselementen van een modern sprookje: van het duidelijke onderscheid tussen goed en kwaad, de exotische locaties tot aan de fantastische schuilplaatsen en dito accessoires. Met een beetje inlevingsvermogen kan elke film beginnen met ‘Er was eens een Brits geheim agent’. Bond leeft in een eigen universum dat lijkt op het onze, alleen met dit verschil dat Engeland nog een wereldmacht is. Een beetje zoals New York dat is in de Marvel-strips.
Toch is een goede James Bond niet alleen maar een sprookje, zoals een Disney-film dat is. Pas bij het ouder worden vallen je de kleine variaties op in het ogenschijnlijk rigide patroon. Bonds universum evolueert onder invloed van externe factoren. Iedere acteur laat zijn eigen sporen na. Je hebt de ruwe charme van Sean Connery. Roger Moores gentlemanspion die liever met humor dan met geweld de wereld redt. Timothy Daltons gekwelde versie en Pierce Brosnans gepolijste actievariant.
Ook de tijdgeest sijpelt door. Moonraker, uit 1979, probeert mee te liften op het succes van George Lucas’ Star Wars. Met de intrede van het aidstijdperk wordt Bond minder promiscue en zelfs monogaam, kijk naar Timothy Dalton in The Living Daylights (1987). En met de opkomst van antirookcampagnes moet Bond plotseling zonder nicotine de wereld redden. Grappig detail: in de oorspronkelijke boeken van Ian Fleming rookt Bond zestig sigaretten per dag.
In Bond-films wordt voortdurend geprobeerd een balans te vinden tussen het fantastische en de realiteit, tussen technologie en boerenslimheid. Het fascinerendst komt die zoektocht tot uitdrukking in de gadgets. Wie herinnert zich niet het elegant vernuftige attachékoffertje uit From Russia with Love (1963) of de met speeltjes volgestopte Aston Martin in Goldfinger (1964)? Toch schuilt er een gevaar in die gadgets, vanwege hun neiging om James Bond te overschreeuwen. Elke keer dus wanneer in de ene film de gadgets Bond dreigen te verstikken, wordt in de volgende film teruggegaan naar de basis, en moet Bond weer op eigen kracht overleven. Daarna herhaalt de cyclus zich.
Zo volgt het sobere, melodramatische On Her Majesty’s Secret Service (1969) op het bombastische You Only Live Twice (1967), waarvan de gigantische ondergrondse schuilplaats van opperschurk Blofeld evenveel kostte als heel Dr. No (1962). Na Moonraker (Bond verovert de ruimte) kwam het voor Bond-begrippen meer realistische For Your Eyes Only (1981). Na A View to a Kill (1985), waarin de geniale gek Zorin Silicon Valley wil laten onderlopen, kwamen de nuchtere The Living Daylights (1987) en License to Kill (1989), waarin het de slechteriken weer gewoon te doen was om wapens en drugs.
Steeds hervond de serie zijn kwetsbare evenwicht. Althans tot het Brosnan-tijdperk. Sinds GoldenEye uit 1995, waarin Pierce Brosnan voor ’t eerst Bond speelt, nemen de gadgets gestaag belachelijker vormen aan. De radiobestuurbare auto uit Tomorrow Never Dies (1997). De röntgenbril uit The World is not Enough (1999) die kennelijk wel door kleren, maar niet door lingerie heen kan. En de ultieme natte droom van iedere puber: de onzichtbare auto in Die Another Day (2002).
Natuurlijk waren we al vaker geconfronteerd met rare uitvindingen, zoals de vliegende rugzak in Thunderball (1965), of ‘Little Nellie’, de mini-helikopter in You Only Live Twice. Maar dit waren bestaande uitvindingen die echt werkten en in de film werden gebruikt. De laatste uitvindingen zou je eerder in een goedkoop sciencefictionboek verwachten, niet in een serie die toch nog ergens probeert realistisch te zijn. Samen met de gadgets gleed het personage steeds verder af richting belachelijkheid.
Daarmee is niet gezegd dat Bond ooit echt geloofwaardig was. Hij is altijd een soort superheld geweest wiens haar goed blijft zitten, of hij nu door boeven over de zeebodem wordt gesleept, op driehonderd meter hoogte aan een vliegtuig bungelt, of met honderdvijftig kilometer per uur in een cabriolet zijn achtervolgers van zich probeert af te schudden. Maar de absurditeit van de actie wordt meestal geneutraliseerd door het vakkundige stuntwerk. Stuntmannen verlenen de actiescènes net dat vleugje plausibiliteit dat nodig is om de illusie van realisme in stand te houden. Hoe ongeloofwaardig de situaties ook zijn, het zijn echte mannen die deze stunts uitvoeren.
In Die Another Day zijn bijna alle stunts verdrongen door computeranimatie. Het treurigste moment is een scène waarin Bond aan een ijsschots hangt, honderden meters naar beneden stort om vervolgens met behulp van een motorkap en een parachute over het water weg te surfen. Hier heeft niemand zijn leven geriskeerd ter meerdere eer en glorie van de Bondsaga. Geen echte ijspartijen, geen mensen van vlees en bloed. Gewoon allemaal eentjes en nulletjes. Bond had net zo goed weg kunnen vliegen. Regisseur Lee Tamahori maakte van Bond een ongemakkelijke actieheld, die het in rauwheid en inventiviteit aflegt tegen karakters als Jason Bourne en Ethan Hunt in The Bourne Trilogy en in Mission Impossible 1, 2 en 3. De kern was zoek.
Gelukkig heeft producente Barbara Broc­coli, die het Bondimperium van haar vader Albert overnam, dit in de gaten gehad. Na het topzware Die Another Day werd het tijd voor drastische veranderingen. Er werd besloten met de nieuwe Bondfilm, Casino Royale, terug te gaan naar de bron. Stereotiepe karakters als Moneypenny en Q verdwenen en ook de rol van de gadgets werd ernstig afgezwakt. Maar bovenal betekende Casino Royale een terugkeer naar de James Bond zoals Ian Fleming die voor ogen had gehad.
De James Bond die we de afgelopen vierenveertig jaar leerden kennen was eerder Broccoli’s Bond, dan Flemings Bond. De boeken van Ian Fleming waren wel de basis, maar in de loop der jaren ging Bond zijn eigen leven leiden, zowel in de opmaak van de films als in de uitwerking van het personage. De blik door de pistoolloop, het mini-avontuur in de proloog, de swingende titelsongs en
-sequenties, de James Bondmelodie, de vele extravagante attributen en dubbele toespelingen zijn ontwikkelingen die toch voornamelijk uit de films zelf zijn voortgekomen. Hetzelfde geldt voor James Bond, wiens karakter werd aangepast aan de grillen van de acteurs, niet andersom. Eén element kwam wel steeds terug: James Bond was onverwoestbaar.
Zo niet bij Ian Fleming. In die boeken ontvouwt James Bond zich als een gecompliceerd figuur, een mens van vlees en bloed. Charismatisch – Fleming vergelijkt hem met jazzmusicus Hoagy Carmichael – maar kwetsbaar. Bond raakt tijdens zijn missies gewond, vaak zwaargewond, en haalt meestal ternauwernood zijn volgende avontuur. Ook zijn karakter is niet vlekkeloos. Achter zijn gepolijste voorkomen schuilen nogal wat bekrompen en politiek incorrecte standpunten, vooral waar ’t het ‘zwakkere geslacht’ en homoseksuelen betreft. Over vrouwen zegt hij in Flemings Casino Royale: ‘Vrouwen zijn er voor de ontspanning. Op het werk lopen ze in de weg en vertroebelen zaken met seks, gekrenkte gevoelens en een hoop emotionele rommel die ze met zich meezeulen.’ De echte tragiek schuilt in het feit dat Bond elke keer valt voor de vrouwen die hij volgens eigen zeggen enkel als lustobject ziet. Vervolgens laat hij zich wel door hen kwetsen. Sommigen blijken verloofd, vinden een ander, of gaan dood. Uiteindelijk is Bond degene die achterblijft met ‘gekrenkte gevoelens’ en ‘emotionele rommel’.
De Bond in de boeken is een persoon met een geschiedenis. Een geschiedenis die begint in Casino Royale, het eerste verhaal in Flemings Bond-reeks. Vanwege problemen met filmrechten kon het boek nu pas worden verfilmd als officiële Bond. Regisseur Martin Campbell, die in 1995 ook Pierce Brosnan als ’s werelds beroemdste Britse spion lanceerde, blijft opmerkelijk trouw aan het verhaal en het personage. James Bond staat aan het begin van zijn carrière bij MI6. In de proloog zijn we getuige hoe hij met het doden van zijn tweede slachtoffer automatisch de 00-status (de volmacht te doden) verdient en vervolgens door een morrende M (Judy Dench) op zijn eerste missie wordt gestuurd. De opdracht is ogenschijnlijk simpel: Bond moet slechterik Le Chiffre (Mads Mikkelsen) tijdens een kaarttoernooi al zijn geld afhandig maken, geld dat anders in zakken van terroristen zal verdwijnen.
Al aan het begin van de film wordt druk gespeeld met conventies. De proloog is zwart-wit en met zijn lange schaduwen en lage camerahoeken haast Duits expressionistisch. Bij het typerende begin, waarin we door de loop van een pistool naar James Bond kijken, druipt het bloed over het scherm. Ook de titelsong ‘You Know My Name’ gaat ervan uit dat we geroutineerde Bondkijkers zijn. Het bekende Bonddeuntje heeft echter plaatsgemaakt voor een meer algemene soundtrack en zelfs het karakteristieke drankje ontbreekt. Geheel volgens het boek vraagt Bond aan de bar niet om een wodka-martini, shaken not stirred, maar om een zelfbedacht brouwsel bestaande uit drie delen Gordon’s, een deel Martini, een halfje Kina Lillet en een citroenschil. Wanneer hij later wel een wodka-martini bestelt en hem wordt gevraagd hoe hij deze wil hebben, shaken or stirred, is het verfrissend sarcastische antwoord: ‘Zie ik eruit alsof dat me iets kan schelen?’
Ook al lijkt de film zich tegen alle vastgeroeste clichés te verzetten, in feite worden ze omarmd. Bonds opvallende mixdrankje krijgt betekenis omdát het ingaat tegen de conventies. In elke andere film was het gewoon een buitenissig ingewikkeld drankje geweest. Meer niet.
De grootste verrassing van Casino Royale is Daniel Craigs interpretatie van Bond. Craig is alweer de zesde acteur die zich officieel de smoking van 007 mag aanmeten. Overigens onder groot protest van sommige fans. Daniel Craig zou te lelijk zijn en te grote oren hebben. Hij zou niet kunnen schakelen in een auto en zeeziek worden in een motorbootje. Maar de grootste heiligschennis is toch wel zijn haar. Craig is blond, een kleur tot dan toe gereserveerd voor Bondgirls en slechteriken zoals Red Grant uit From Russia with Love. Het heeft Craig al snel de ‘originele’ bijnaam James Blond opgeleverd.
Maar wie verder dan uiterlijkheden kijkt, ontdekt dat Craig het indrukwekkendste curriculum vitae heeft van alle Bondacteurs.
Craig (1968) begon al jong aan de thea­terschool en studeerde in 1991 af aan de Londen Guildhal School van muziek en drama. Sindsdien excelleerde hij in kleine karakterrollen, in films als Elizabeth (1998), Road to Perdition (2002) en Munich (2005). Maar het was zijn rol van harde cocaïnedealer in de misdaadthriller Layer Cake (2004) die hem onder de aandacht van Barbara Broccoli bracht. In hem herkende ze de donkere kant die ze zocht voor de nieuwe James Bond.
Al bij de eerste uitvoerige achtervolgingsscène wordt duidelijk dat deze Bond anders is dan alle anderen. Waar de boef zich lenig over muren heen slingert, walst Bond/Craig er het liefst gewoon doorheen. Zoals M het treffend formuleert: Bond is een ‘stomp instrument’, meer een voorstander van de drastische dan van de diplomatieke oplossingen. Onkwetsbaar is hij allerminst.
Bij elke confrontatie loopt hij nieuwe verwondingen op. Eén keer zelfs moet hij zijn overhemd verschonen vanwege de bloedvlekken – en dat is een hele omschakeling sinds Octopussy uit 1983, waarin Roger Moore in het snikhete India meermalen van jasje moet wisselen, omdat Bond officieel niet zweet. En dan hebben we het nog niet eens over de suggestieve martelscène in Casino Royale, de meest bedreigende aanslag op Bonds mannelijkheid sinds Goldfinger, waarin 007 met een laserstraal ontmand dreigde te worden. We weten dat Bond moet overleven (en dat Craig inmiddels een contract heeft voor twee vervolgen), maar voor het eerst krijgen we het idee dat spion-zijn best hard werken is. Bond belandt zelfs in een ziekenhuis. Zo sterfelijk is hij sinds Dr. No niet meer geweest.
De belangrijkste van alle koerswijzigingen is echter dat Bond feilbaar blijkt, in staat tot het maken van verkeerde en ondoordachte beslissingen. Hij drinkt op goed vertrouwen een aangereikt glas waar vergif in zit (zelfs tienermeisjes weten beter) en zet zonder nadenken een achtervolging in. Verblind door liefde ziet hij duidelijk signalen over het hoofd, die wij als publiek direct oppikken. Het is niet eens zijn eigen vindingrijkheid die hem uit de klauwen redt van de sadistische Le Chiffre, maar die van een buitenstaander. Bond is menselijk geworden, voor de kijker geen onaangename sensatie.
Dat we met de echte James Bond te maken hebben, wordt pas aan het einde duidelijk. Dan stelt Craig zich voor het eerst voor als ‘Bond, James Bond’, gevolgd door het eerder zo gemiste Bondmelodietje. Het is de officiële kroning van Daniel Craig als de nieuwe James Bond, een Bond die niet eerder zo complex en interessant was.
De balans is hervonden. Over een jaar is Casino Royale zeker op dvd verkrijgbaar, een prachtige aanwinst voor de collectie van mijn vader. Maar voor die tijd gaan we kijken in de bioscoop, hij en ik.
Hoe oud mag Bond zijn?
Over de echte geboortedatum van Ian Flemings James Bond wordt nog steeds hevig getwist (populairste data zijn 1920, 1921 en 1924) maar over de ideale leeftijd voor een acteur om James Bond te spelen is eigenlijk iedereen het eens: tussen de 35 en 45 jaar. Vooral over de maximum leeftijd was Ian Fleming in zijn boeken uiterst strikt: na hun vijfenveertigste verliezen geheim agenten automatisch hun 00-status en worden ze afgescheept met een kantoorbaan (te lezen in Moonraker).
Een probleem voor Roger Moore, die al 45 was toen hij voor het eerst de rol van Bond op zich nam in Live and Let Die. Uiteindelijk was het niet eens zijn lichamelijke aftakeling &#8211; al zijn de kwabbetjes wel duidelijk aanwezig &#8211; die hem op 57-jarige leeftijd deed besluiten om te stoppen, maar het vreselijke besef dat de moeder van zijn vrouwelijke tegenspeelster (Tanya Roberts) jonger was dan hijzelf.
Alle leeftijden op een rijtje
Sean Connery: 32 (in Dr. No), 41 (in Diamonds are Forever). 53 in de onofficiële Bond Never Say Never Again (1983).
George Lazenby: 30 (in On Her Majesty&#8217;s Secret Service).
Roger Moore: 45 (in Live and Let Die), 57 (in A View to a Kill)
Timothy Dalton: 42 (in The Living Daylights), 45 (in License to Kill)
Pierce Brosnan: 42 (in GoldenEye), 49 (in Die Another Day)
Daniel Craig: 38 (in Casino Royale)
Bregtje Schudel
Onsterfelijke Bond-quotes
Een goede Bond-quote reikt naar het hoogste. Goede Bond-quotes zijn niet per se bekende Bond-quotes. Niet de kennismakingszin &#8216;Bond, Jámes Bond&#8217;, evenmin de bijzin bij de wodka-martini: &#8216;shaken, not stirred&#8217;. Nee, in de quotes die eeuwige roem verdienen, komt alles samen wat 007 is en waar hij voor staat: onverschrokkenheid, koelbloedigheid, Britse upperclass-elegantie, seksuele aantrekkingskracht en voor alles: woordspelerige humor. Een goede Bond-quote leeft daarom ook door zonder filmbeelden erbij (dus alle dubbelzinnige opmerkingen na moord- en vrijpartijen vallen af). En ten slotte: een goede Bond-quote hoeft niet per definitie van Bond zelf te zijn.
1. Een quote uit Diamonds are Forever. Bonds tegenspeelster Tiffany Case opent de deur, bijna geheel naakt. James Bond: &#8216;That&#8217;s quite a nice little nothing you&#8217;re almost wearing.&#8217;
2. Een dialoog uit The Man with the Golden Gun. James Bond probeert de identiteit van een meesterschurk te achterhalen. James Bond: &#8216;How will I recognize him?&#8217; Andrea Anders: &#8216;Tall, slim and dark.&#8217; James Bond: &#8216;So is my aunt. Any distinctive about him?&#8217;
Andrea Anders: &#8216;Yes, but how can I tell you? He&#8217;s not like other men. [Wijst op haar borst.] &#8216;He has three?…&#8217; James Bond: &#8216;Fascinating anatomical tidbit. But probably the most useless piece of information I&#8217;ve ever heard. Unless of course the Bottoms Up is a stripclub, and Scaramanga is performing.&#8217;
3. Een quote van Hugo Drax, schurk in Moonraker.&#8217;Mr. Bond, you persist in defying my efforts to provide an amusing death for you.&#8217;
4. Een dialoog uit Moonraker. James Bond hangt aan een kabelbaan, 300 meter boven de aarde.
Dr. Holly Goodhead: &#8216;Hang on!&#8217; James Bond: &#8216;The thought had occurred to me.&#8217;
5. Een dialoog uit Diamonds are Forever. Sir Donald Minger: &#8216;Tell me, Commander, how far does your expertise extend into the fields of diamonds?&#8217; James Bond: &#8216;Well, hardest substance found in nature, they cut glass, suggest marriages, I suppose it replaced the dog as a girl&#8217;s best friend.&#8217;
Lucette ter Borg
‘Casino Royale’ draait vanaf 23 november in de Nederlandse bioscopen

Gerelateerd