Non-fictie / Oorlogsverslaggeving
Afghanistan is voor Volkskrant-journaliste Deedee Derksen haar eerste buitenlandse post. Ze is al een paar keer naar het land geweest, als ze zich op verzoek van haar hoofdredactie definitief vestigt in de hoofdstad Kabul. De krant is de eerste en enige in Nederland die besluit permanent een correspondent in het land te plaatsen. In Thee met de Taliban doet Derksen verslag van haar verblijf.
Als lezer raak je door de eerste hoofdstukken in de war. Wat ze vooral beschrijft, zijn drinkgelagen in bar L&#8217;Atmosphere, waar westerse journalisten, hulpverleners en diplomaten elkaar treffen. Ze gaat naar feestjes, eten bij de Thai, beleeft een wilde avond aan een lange tafel met vrienden, waarbij ook de legendarische Amerikaanse onderhandelaar Richard Holbrooke aanschuift. Ze vraagt zich af of ze nog ergens nog een fles wodka heeft, voelt zich &#8217;24 in plaats van 34&#8242;. Leuk, denkt de lezer, al die openhartigheid, maar dit is de kans van je leven, trek eropuit!&#8217;
Na bijna honderd pagina&#8217;s komt Derksen zelf ook tot die conclusie. Pas dan komt het boek echt op gang. Derksen trekt een paar dagen op met Major B., een Amerikaanse commando die in Uruzgan werkt op de plekken waar de Nederlanders niet komen. De majoor is een rouwdouwer, die weinig gevoel heeft voor de lokale verhoudingen en zijn mede-Amerikanen probeert te bekeren tot de Here Jezus. Ook heeft ze een gesprek met een taliban-commandant, die toegeeft dat zijn organisatie &#8216;een paar foutjes&#8217; heeft gemaakt door televisie te verbieden, handen af te hakken en onderwijs voor meisjes te verbieden: &#8216;Zo zijn we nu niet meer.&#8217;
Derksen constateert dat de taliban geen homogene groep vormen, zoals wordt gesuggereerd in westerse bladen als The Economist. Dat blad deed de Pashtuns (de bevolkinggroep waartoe veel taliban behoren) af als mensen die na vertrek van de westerse troepen zullen terugkeren naar hun &#8216;altijd sudderende moordzuchtige tribale gebruiken&#8217;.
Derksen geeft toe dat ze zichzelf ook schuldig heeft gemaakt aan &#8216;het verspreiden van dit soort exotica&#8217; en dat wil ze in dit boek rechtzetten. Na tientallen jaren oorlog, zo betoogt ze, is de gehele samenleving gewelddadiger en extremistischer geworden. En het zijn niet alleen taliban, maar ook talloze andere groepen die de dorpen afgaan op zoek naar eten en buit. &#8216;Iedere journalist die een tijdje door het land reist ziet dat. Waarom blijft er dan toch het beeld bestaan van de taliban als een aparte en bijzonder bloeddorstige sekte?&#8217;
Derksen reist ook verschillende keren naar Uruzgan. Ze verblijft embedded in Kamp Holland, maar logeert ook bij de gouverneur in Tarin Kowt. Ze beschrijft hoe complex de stammenverhoudingen liggen in Uruzgan. Er is veel geweld, maar het wapengekletter is eerder het gevolg van ruzies over land, water en vrouwen, dan van islamistische fanaten in de bergen die de christenhonden in Kamp Holland een kopje kleiner willen maken. Waarom, zo vraagt Derksen zich terecht af, steunen de Amerikanen de grootste boeven in de provincie, de krijgsheren Jan Mohammed en zijn neef Matiullah Khan? Zij beheersen de opiumhandel, gebruiken grof geweld om hun belangen zeker te stellen en trekken hun eigen stam, de Popolzai, voor. De Nederlanders proberen met stammen samen te werken die de afgelopen jaren &#8216;onder lagen&#8217;, maar nu Kamp Holland is overgedragen zullen de bullebakken het voor het zeggen krijgen.
Derksen verwijt zichzelf dat ze niet eerder uitgebreid over warlords als Jan Mohammed heeft geschreven tijdens haar correspondentschap. Dan had ze &#8216;het echte verhaal over de oorlog&#8217; beter kunnen uitleggen. De ondertitel van haar boek is &#8216;oorlogsverslaggeving voor beginners&#8217;, en je denkt onwillekeurig: goed dat de Volkskrant besluit zo veel geld te steken in een gevaarlijke post als Kabul, jammer dat ze er iemand heen hebben gestuurd die zo weinig ervaring had.
Kleine vuurcontacten
Omdat Derksen ervoor koos ongeveer alles wat ze in Afghanistan meemaakte in haar boek te verwerken, komt ze niet echt tot een diepgravende analyse van het conflict en de rol van het Westen en Nederland daarin. Joeri Boom slaagt daar in Een nacht met duizend sterren beter in. Deze verslaggever van De Groene Amsterdammer reisde elf keer naar Uruzgan, embedded, maar ook op eigen houtje. Het resultaat mag er wezen: goed geschreven, puntig, kritisch en onderhoudend. Boom slaagt er bovendien in het beeld van de missie dat door Den Haag naar buiten is gebracht op belangrijke punten bij te stellen.
Het hele boek door worstelt Boom met Defensievoorlichters die er alles aan doen de missie te verkopen en bewindslieden uit de wind te houden. Dat is van tevoren zo bedacht, staat in het Communicatieplan Uruzgan, dat gewoon via internet is te downloaden. Dus niet het publieke belang, maar het bedrijfsbelang van Defensie staat voorop.
En daarin gaan de voorlichters heel ver. De Nederlanders gaan bijvoorbeeld zwaar de fout in tijdens een omvangrijk vuurgevecht bij het plaatsje Chora. Het parlement krijgt maar halve informatie, of er wordt ronduit gelogen. In een Kamerbrief wordt vooral gewezen naar een rapport van de Afghaanse mensenrechtenorganisatie als die schrijft over verminkingen door de taliban. Dat er ook staat dat het grootste aantal burgerslachtoffers valt door luchtaanvallen en artillerievuur van ISAF, wordt weggelaten. Ook de kritiek van president Karzai dat je niet vanaf dertig kilometer met een pantserhouwitser op een doel moet schieten omdat je daarmee vrijwel zeker burgerslachtoffers maakt, wordt voor het gemak weggelaten.
Hoe gedetailleerder Boom over de missie schrijft, hoe moeilijker hij het krijgt. Een artikel komt terug vol met doorhalingen. Bij een passage waarin staat dat een Nederlandse buitenpost nabij Deh Rawod wordt omringd door honderden talibanstrijders, staat in de kantlijn: &#8216;Onzin of anders Opsec&#8217;, de Engelse afkorting voor operational security. De wijzigingen zijn aangebracht door Robin Middel, hoofd van Bureau Woordvoering Operaties in Den Haag. Defensie gaat een dag nadat het stuk in De Groene Amsterdammer staat in de tegenaanval. In De Defensiekrant komt een juichend verhaal over de goede werken van de missie in Uruzgan. Wel zijn er zorgen over &#8216;verschillende checkpoints&#8217; die door Afghanen zijn verlaten. Dat is een understatement: op twee na zijn ze allemaal onbemand, de taliban beheersen de streek. Dat er zware strijd is gevoerd, wordt afgedaan met &#8216;diverse kleine vuurcontacten&#8217;. In Nederland wordt dan nog steeds gesproken over een wederopbouwmissie, maar Boom ziet oorlog. &#8216;Van het restje vertrouwen dat ik nog in de voorlichters heb is weinig meer over.&#8217;
In de oorlog sneuvelt de waarheid als eerste, is een oude journalistieke wijsheid. Dat gebeurt ook in Uruzgan. Omdat Boom goede contacten heeft met de soldaten en lagere officieren in Uruzgan, krijgt hij allerlei informatie toegespeeld over hoe het er werkelijk aan toegaat. Dat verschaft hem een ijzersterk wapen tegenover het ministerie in Den Haag. Daar ontstaat een discussie over het voorlichtingsbeleid en Boom beleeft zijn finest hour als het NOS Journaal toestemming krijgt om alsnog beelden uit te zenden van een vuurgevecht rond Chora. Het is de eerste keer dat er op het Nederlandse nieuws beelden zijn te zien van vechtende soldaten. Eindelijk wordt de illusie van de wederopbouwmissie doorbroken en krijgen de Nederlanders te zien wat er ook en misschien wel vooral gebeurt in Uruzgan: vechten. Maar: &#8216;Zolang het merendeel van de media genoegen neemt met wat Defensie hun biedt tijdens een embedded verblijf, valt er weinig te jubelen.&#8217;
Deedee Derksen, ‘Thee met de taliban, oorlogs­verslaggeving voor beginners’, De Geus, € 17,90
Joeri Boom, ‘Als een nacht met duizend sterren’, Podium, 339 p., € 21,95

Zinloze missie