Column
Hij was nog maar zo&#8217;n drie jaar aan het schrijven, en toch was Victor van Vriesland al in 1933 van plan om zijn kritieken te bundelen. Du Perron steunde hem daarin. Maar het duurde even voor het ook echt gebeurde: pas in 1958 verscheen Onderzoek en vertoog. De literatuur heeft er niet veel aan gehad, want Victor van Vriesland werd als criticus totaal vergeten. Hij is alleen nog bij een enkeling bekend als de samensteller van de bloemlezing Spiegel van de Nederlandse poëzie.
Nu duikt hij ineens op in een boek met essays over de literaire kritiek in de jaren dertig, de jaren dat van Vriesland literair redacteur was van de Nieuwe Rotterdamsche Courant en voor De Groene Amsterdammer schreef: Kritiek in crisistijd (onder redactie van Gillis Dorleijn e.a., uitgegeven door Vantilt). Het is vooral een boek over critici van de tweede garnituur, want Ter Braak, Du Perron, Marsman of Van Duinkerken komen niet in afzonderlijke hoofdstukken ter sprake. Ze komen wel regelmatig voor in stukken over Jan Greshoff, Van Vriesland, Clara Eggink, Raymond Herreman, F.V. Toussaint van Boelaere, Marnix Gijsen, Ed Hoornik, P.J. Meertens, Wies Moens en Martien Beversluis, maar dan als de figuren waarmee werd ingestemd of tegen wie men zich afzette. Vooral dat laatste, want tussen deze critici zaten nogal wat partijgangers, critici van katholieke, socialistische, calvinistische of &#8216;volksgebonden&#8217; huize, en dat waren Du Perron en Ter Braak als politici zonder partij natuurlijk niet.
De behandelde critici mogen niet meer dan &#8216;interessant&#8217; zijn als figuren in het literaire landschap van de jaren dertig, ondertussen komen er wel kwesties langs die nog meer dan interessant zijn. De onlangs losgebarsten discussie over de vraag of schrijvers zich moeten engageren en zich rechtstreeks moeten bemoeien met de politiek en het debat van dit moment, komt in een historisch perspectief te staan. &#8216;Literatuur moet in het publieke debat resoneren,&#8217; verklaarde Thomas Vaessens nog kort geleden, &#8216;gebeurt dat niet, dan wordt de literatuur niet langer serieus genomen.&#8217;
Of de literatuur zich in de jaren dertig zo rechtstreeks met actuele debatten moest inlaten als Vaessens in onze tijd wenselijk acht, was voor geen enkele criticus, van welke richting ook, een serieuze vraag: daar kon geen sprake van zijn, hoe maatschappelijk betrokken ze ook waren. Over de autonomie van de literatuur, met zijn eigen eisen, was men het gemakkelijk eens. Vaessens wil de eisen van de literatuur nu ondergeschikt maken aan de eis van het engagement. Wanneer het over eendimensionaal engagement ging in de jaren dertig sprak men satirisch van &#8216;het stijlprocedé van Ehrenburg &#038; Co&#8217;: volgens dat procedé was het al goed als er een geëngageerde worstmachine in de roman voorkwam.
Victor van Vriesland neemt hierbij een boeiende positie in: hij bekritiseerde in 1930 de &#8216;afwezigheid van elke sociale oriëntering&#8217; bij Nederlandse schrijvers, maar tegelijk was hij een fel verdediger van het literaire gehalte, dat wat literatuur van &#8216;invallen zonder meer&#8217; onderscheidt. Van Vriesland zag de literatuur in een ruim perspectief: &#8216;in het licht van de werkelijkheid&#8217;. Dat klinkt wat oceanisch, maar in het boek dat hij er later (in 1962) over schreef, Het werkelijkheidsgehalte in de West-Europese literatuur, weet hij het concreet genoeg te maken. Alles kan in de literatuur aan bod komen, maar wel via de koninklijke omweg van de literaire vorm. Hoeveel werkelijkheid in de literatuur voorkomt, hangt dan af van de gekozen richting: realistisch, symbolistisch, expressionistisch of romantisch. De autonomie van de literatuur (dat de personages niet samenvallen met de auteur) schept de ruimte voor de schrijver om met een verbeelde wereld de werkelijkheid af te tasten en te onderzoeken. Die ruimte zou verdwijnen wanneer hij zich rechtstreeks als persoon middels een roman in &#8216;het publieke debat&#8217; zou mengen, zoals Vaessens wil. Ook voor Van Vriesland was de literatuur een onderzoekend medium: er worden vragen in gesteld, en weinig antwoorden in gegeven.

Gerelateerd