Reportage / De identiteitscrisis van de SPD

Voor het warenhuis Karstadt staat een Volkswagenbusje met het opschrift ‘Ik stem op de SPD’. Het is een ongebruikelijk gezicht in deze drukke winkelstraat niet ver van de Kurfurstendamm, het centrum van het vroegere West-Berlijn. Net als onze PvdA heeft de Sozialdemokratische Partei Deutschlands de naam uit beroepsbestuurders te bestaan die zich meer op hun gemak voelen in de stadhuizen en parlementen van de deelstaten dan op straat. Naar de Wilmersdorferstrasse ga je normaal om inkopen te doen bij de Media Markt of een reis te boeken bij Neckermann UrlaubsWelt. Niet om over politiek te debatteren. Maar de verkiezingen voor de Bondsdag zijn in aantocht en afgevaardigde Petra Merkel moet haar zetel namens kieskring 81 (Charlottenburg-Wilmersdorf) veilig zien te stellen. Op deze regenachtige vrijdagmiddag staat ze daarom eigenhandig een rode SPD-parasol uit te klappen – midden in het voetgangersgebied.

Merkel (niet te verwarren met bondskanselier Angela) is van 1947, kind van een Duitse moeder en een Franse soldaat. Politiek actief werd ze in de linkse jaren zeventig, toen Willy Brandt democratisering en verzoening met Oost-Duitsland en Polen bracht. Petra was toen een radicale feministe, die geloofde in slogans als Die Zukunft ist weiblich. Via de deelraad Charlottenburg en het Berlijnse deelstaatparlement schopte ze het tot lid van de Bondsdag. Daar maakt ze deel uit van de invloedrijke begrotingscommissie die onder meer de uitgaven van het Bundeskanzleramt in de gaten houdt. Een van de slogans die ze nu hanteert, is: ‘Merkel controleert Merkel.’ Om het contrast met haar beroemde naamgenoot te onderstrepen, draagt ze rode oorbellen met bijpassend rood collier en een rode designbril. Ze is er trots op tot de stroming binnen de SPD te behoren die nog steeds veel werk maakt van het directe contact met de burger: ze houdt inloopspreekuur in de Goethestrasse en is altijd bereikbaar per gsm en e-mail.

Vandaag deelt Merkel rozen, foldertjes, balpennen en SPD-ballonnen voor de kinderen uit. Het wordt maar door een deel van het winkelende publiek geapprecieerd. Wel door de vrouwen die zich verbonden voelen met de strijdster voor gelijke rechten en meer crèches in de buurt. En de passanten van Turkse of Joegoslavische komaf schudden haar eerbiedig de hand. Een meisje met hoofddoek zegt in voorbeeldig Duits: ‘Vielen Dank. Ik stem zeker op de SPD.’ Geheel anders is de reactie van de vele oudere blanke mannen die voorbijkomen. De een na de ander steekt een tirade af tegen de geduldig glimlachende afgevaardigde. Schandalig dat de SPD akkoord is gegaan met de verhoging van de AOW-leeftijd tot zevenenzestig jaar! Ongelooflijk dat partijleider Frank-Walter Steinmeier heeft beloofd vier miljoen arbeidsplaatsen te zullen creëren! Wat een leugenaar is die man! De een vindt dat de SPD haar socialistische oorsprong verloochent, de ander dat de partij zich te onderdanig opstelt in de coalitie met de CDU. ‘Ik heb mijn leven lang de SPD gesteund, maar jullie zijn zo ver weggezakt in de drek dat ik net zo goed op Angela Merkel kan gaan stemmen,’ zegt een oudere man met een honkbalpetje. ‘Het is allemaal Scheisse!’

Het gaat harder regenen. Tegen vijven vouwt Merkel haar parasol weer op en schuift hem achter in het Volkswagenbusje. ‘Het is altijd goed je oor te luisteren te leggen,’ zegt ze.

Verloren prestige

De SPD, de grote Duitse zuster van de PvdA, zit al jaren met zichzelf in de knoop. Groot was de euforie toen de partij bij de verkiezingen van 1998 de eeuwige christen-democratische kanselier Helmut Kohl versloeg. De progressieven hadden de wind in de rug: Bill Clinton bewoonde het Witte Huis, Tony Blair had net Downing Street 10 betrokken, Wim Kok zat in het Torentje. De Derde Weg tussen ouderwets socialisme en hardvochtig kapitalisme had de toekomst. In Duitsland ging Gerhard Schröder, de oud-voorzitter van de Jonge Socialisten, regeren samen met Joschka Fischer, leider van de alternatieve partij De Groenen.

De triomfstemming in Bonn, waar de Duitse regering toen zetelde, duurde nog geen half jaar. In maart 1999 verliet SPD-minister Oskar Lafontaine van Financiën met slaande deuren het kabinet. Hij maakte Schröder, die een goede verstandhouding met bedrijven als Volkswagen nastreefde, uit voor veel te rechts. Sindsdien weet de gemiddelde vakbondsactivist of afdelingsvoorzitter niet meer achter welk vaandel hij moet aanlopen. Lafontaine, het linkse heethoofd uit het Saarland, bleef tegen Schröder ageren en richtte in 2007 samen met oud-communisten uit de voormalige DDR de concurrerende partij Die Linke op.

Schröder hamerde steeds meer op de noodzaak tot hervorming van de verzorgingsstaat en vervreemdde zich daarmee van de traditionele achterban. In 2002 wist de geboren campaigner op het nippertje de landelijke verkiezingen te winnen, maar intussen verloor de SPD de meerderheid in de ene na de andere deelstaat. Zelfs het rode bolwerk Noordrijn-Westfalen viel in handen van de CDU. Reden voor Schröder om in de tegenaanval te gaan. In 2005 schreef hij nieuwe verkiezingen uit die hij nipt verloor van de Oost-Duitse domineesdochter Angela Merkel. Waarna de Genosse der Bosse vertrok naar de firma Gazprom. De achterblijvers binnen de SPD besloten toe te treden tot het kabinet-Merkel. Ze hoopten hun verloren prestige terug te winnen. Dat mislukte.

Die Graue Effizienz

Op het hoofdkwartier van de SPD, het Willy-Brandt-Haus in Berlijn, geven ze hoog op over de prestaties van de partijgenoten in de regering: minister Peer Steinbrück van Financiën redde de banken, minister Olaf Scholz van Sociale Zaken zet zich in voor invoering van het minimumloon, minister Sigmar Gabriel van Milieu zorgt ervoor dat er geen kerncentrales worden gebouwd. Maar het applaus van de kiezers blijft uit. Toen we Berlijn de vorige keer aandeden, in 2007, voerden we het ene na het andere deprimerende gesprek over de toekomst van de SPD. In de eerste twee jaar van de Grosse Koalition was Angela Merkel er in geslaagd de SPD de wind uit de zeilen te nemen. Ze kwam met plannen voor een modern gezinsbeleid en poetste daarmee het sociale gezicht van haar partij, de CDU, op. Ze waste Rusland en China de oren over het gebrek aan respect voor de mensenrechten, ontving de dalai lama en overvleugelde op die manier haar sociaal-democratische minister van Buitenlandse Zaken, Frank-Walter Steinmeier.

Ter linkerzijde boekte Oskar Lafontaine steeds meer succes. Evelyn Roll, de invloedrijke chef parlementaire redactie van de Süddeutsche Zeitung, zei: ‘De CDU heeft onder Merkel haar sociale gezicht getoond en Lafontaine heeft nu zijn eigen partij – Die Linke – die de SPD van de linkerkant aanvalt. De sociaal-democraten zitten totaal klem. De SPD is richtingloos geworden. Dat is het structurele probleem.’ Ze kreeg bijval van de politieke analist dr. Warnfried Dettling die ons voorhield: ‘Onder Schröder heeft de SPD in razend tempo zijn oorspronkelijke arbeidersaanhang verloren. Als je op partijvergaderingen rondkijkt, kom je voornamelijk managers en ambtenaren tegen. Het is een soort McKinsey-SPD geworden. De arbeiders zitten bij Lafontaine.’ Dat was oktober 2007. Inmiddels is het voor de SPD alleen maar slechter geworden.

Partijvoorzitter Kurt Beck, voormalig electricien uit Bad Bergzabern in Rijnland-Palts, probeerde de oude arbeidersaanhang terug te winnen door stevige vakbondstaal uit te slaan – tot ergernis van de SPD-ministers in het kabinet-Merkel. Tijdens topberaad werd Beck in de zomer van 2008 de wacht aangezegd. Schröders oude compaan Franz Müntefering nam de voorzittershamer van hem over. Lijsttrekker bij de komende Bondsdagverkiezingen werd Steinmeier, de minister van Buitenlandse Zaken die door Merkel zo vakkundig naar de marge was verdreven. Als topambtenaar onder Schröder had hij een solide reputatie opgebouwd. Als minister was hij een kleurloze figuur gebleven. Reden waarom hij in Duitsland bekend staat als Die Graue Effizienz.

Volgens de peilingen wil 51 procent van de Duitsers dat Angela Merkel bondskanselier blijft. Slechts 18 procent steunt Steinmeier.

De echte uitslagen zijn nog rampzaliger. De Europese verkiezingen van begin juni liepen uit op een debacle. Met 20,8 procent haalde de SPD het slechtste resultaat uit haar hele geschiedenis. Bij de recente deelstaatverkiezingen in Saksen, Thüringen en Saarland verloor de CDU terrein, maar de SPD profiteerde er niet van. Dat deed Die Linke van kwelgeest Oskar Lafontaine. De SPD-ministers moeten het opnemen tegen een kandidaat – Angela Merkel – die dankbaar van hun inzichten heeft geprofiteerd maar nu unverfroren zegt dat ze liever door regeert met de liberalen.

Ga daar als partij maar aan staan.

De rechterkant

Sommigen proberen de moed erin te houden. Op een avond in mei van dit jaar stak de MS Paloma van wal voor een feestelijke tocht over de Wannsee. Aan boord: zevenhonderd prominente SPD’ers. Kanselierskandidaat Frank-Walter Steinmeier was er, de ministers Steinbrück, Schmidt en Gabriel, partijvoorzitter Müntefering. Ook ingescheept: grote hoeveelheden asperges uit het nabijgelegen Beelitz, varkenslapjes en gekookte hammen. Het betrof de jaarlijkse Spargelfahrt van de Seeheimer Kreis, een van de drie stromingen die de SPD-fractie in de Bondsdag rijk is. De Seeheimers vormen een goed georganiseerde club. Al in de tijd dat de West-Duitse regering in Bonn zetelde, zetten ze met regelmaat reisjes langs de Rijn op touw. Nu in Berlijn is er elke dinsdag een gezamenlijke lunch in de Bondsdag, elke donderdag een werkontbijt, en een jaarlijks herfstdiner. Ideologisch bevindt de Seeheimer Kreis zich aan de rechterkant van de partij. Niet de linkse hemelbestormer Willy Brandt maar zijn zakelijke opvolger Helmut Schmidt is hier nog steeds de held. Naast, natuurlijk, Gerhard Schröder. Seeheimers staan voor goede relaties met het bedrijfsleven, een milieubeleid dat de economische groei niet hindert en een betaalbare verzorgingsstaat. De SPD moet zich richten op de kleine man die hard werkt en daarna in zijn stamkroeg rustig een biertje moet kunnen drinken. Moraalridders en hoogdravende intellectuelen voelen zich er minder thuis.

Ondanks het slechte weer (storm en regen) en de slechte prognoses (kort daarna waren de rampzalige Europese verkiezingen) zat de stemming er goed in. Bijna niemand had er nog op gerekend, maar Frank-Walter Steinmeier hield die avond een gloedvolle, strijdbare tafelspeech. Müntefering zei dat het na Merkel hoog tijd werd voor een sociaal-democraat in het Bundeskanzleramt. Daarna mocht iedereen op de foto met een lokale schone, de Beelitzer Spargelkönigin. De Seeheimers in hun verslag van het evenement: ‘Geen onweer kan ons stoppen.’

Nestwarmte

Johannes Kahrs (43) is lid van het driekoppige bestuur van de Seeheimer Kreis. Het Bondsdagslid namens kieskring 19 (de binnenstad van Hamburg) zit op zijn werkkamer, die is volgestouwd met schaalmodellen van tanks en straaljagers die herinneren aan zijn jaren als beroepsofficier. Aan de muren hangen verkiezingsposters uit de tijd dat het nog goed ging met de SPD (‘Gerhard Schröder, Kanzler der Mitte’) en foto’s van grootheden als Kurt Schumacher, Herbert Wehner en Helmut Schmidt.

Kahrs zegt dat hij niet van getuigenispolitiek en wereldvreemde praatjes houdt: ‘Ik ben een pragmaticus, een sociaal-democratische realo.’ Toch moet hij erkennen dat het dragen van regeringsverantwoordelijkheid de SPD de afgelopen vier jaar niet heeft gebracht wat de partij ervan verwachtte: ‘Wij hebben er in de grote coalitie voor gezorgd dat tijdens de financiële crisis geen enkele Duitse bank failliet is gegaan, dat duizenden arbeidsplaatsen zijn gered, dat drie miljoen mensen recht op het minimumloon hebben gekregen. Dat hebben onze ministers gedaan, niet die van de CDU. Maar de media schrijven dat het succes aan Angela Merkel te danken is en veel kiezers tuinen daarin.’

Volgens hem beschikt de SPD over veel goede politici, maar ontbreekt het nu aan charismatische leiders: ‘Politiek is communiceren, emotie uitstralen. Zeker in dit televisietijdperk. De meeste SPD’ers zijn goed in notities lezen en lange moties indienen. Maar we slagen er niet in het sociaal-democratische wij-gevoel over te brengen, de nestwarmte. Schröder kon dat. Hij heeft zich met zijn hervormingen niet bij iedereen populair gemaakt. Maar hij was een campagnevoerder als geen ander. Bij de vorige verkiezingen slaagde hij er binnen twee weken in zijn enorme achterstand in de peilingen bijna helemaal weg te werken.’ Of Steinmeier dat kan, is zeer de vraag: ‘De kiezers raken van hem niet erg opgewonden.’

Dat betekent volgens Kahrs nog niet dat de SPD na een eventuele verkiezingsnederlaag genoegen moet nemen met een plaatsje in de oppositie: ‘Mijn kiezers hebben er altijd meer aan dat we regeren dan dat we nobele bedoelingen hebben, maar geen deuk in een pakje boter slaan. Een deel van de partij roept: als we op 27 september verliezen, moeten we de oppositie in, dan kunnen we sterker terugkomen. Ik verwacht daar niets van. Als oppositievoeren kiezers zou trekken, zou de Beierse SPD nu op tachtig procent moeten zitten, want die hebben nooit geregeerd. Maar ze halen nog geen twintig procent. Het is een bullshit-redenering.’

De partijgenoten tot wie Kahrs zich richt, zouden de coalitie met Angela Merkel het liefst inruilen voor samenwerking met De Groenen en Die Linke, de protestpartij van Oskar Lafontaine. Daar zijn de Seeheimers tegen. Kahrs: ‘We kunnen samenwerken met partijen die zich aan hun beloften houden. Op dit moment niet met Die Linke. Het is een verzameling oud-communisten, gefrustreerde vakbondsfunctionarissen, trotskisten en maoïsten. Ze hebben in het Westen nog nauwelijks bestuurservaring opgedaan. Het enige wat ze doen, is van leer trekken tegen de SPD. Lafontaine haat ons meer dan de CDU en de FDP bij elkaar.’

Moralisten

Van de 222 SPD’ers in de Bondsdag zijn er vijftig bij de Seeheimer Kreis aangesloten. Ongeveer de helft van de fractie rekent zich tot een andere vleugel: de Parlementarische Linke. Het zijn de erfgenamen van de vredesactivisten en milieu-ijveraars uit de jaren zeventig en tachtig. Binnen de partij voerden ze oppositie tegen Helmut Schmidt, die als bondskanselier Amerikaanse kernwapens wilde plaatsen, en tegen Gerhard Schröder, vanwege zijn bezuinigingen op de WW en de bijstand. De gemiddelde leeftijd ligt hoger dan bij de Seeheimer Kreis, hoewel PL-aanvoerder Andrea Nahles nog geen veertig is. Meest gebezigde termen zijn niet pragmatisme en realisme, maar solidariteit en gerechtigheid. Ook de gepredikte levensstijl is anders: geen gastronomische boottochtjes op de Wannsee, maar een wandeltocht, dit jaar door het volkspark in Berlin-Treptow dat gedomineerd wordt door een standbeeld van een Russische soldaat. De moralisten van de PL koesteren een gezond wantrouwen tegen kanselierskandidaat Steinmeier en partijvoorzitter Müntefering, die allebei vertrouweling van Gerhard Schröder waren. Maar met de verkiezingen in zicht is tijdelijk een gewapende vrede gesloten.

Tot ongenoegen van de achterban van de Parlementarische Linke.

In de Otto-Wels-Saal van de Bondsdag (vernoemd naar de SPD-fractieleider die in 1933 zijn stem verhief tegen het om zeep helpen van de parlementaire democratie door Hitler), waar de fractievergaderingen plaats vinden, zijn vanmiddag gewone burgers uit Berlijn neergestreken. Ze hebben net een rondleiding door de Rijksdag gekregen van Petra Merkel, die behalve afgevaardigde van Charlottenburg-Wilmersdorf ook penningmeester van de Parlementarische Linke is. Veel mannen van middelbare leeftijd met baardjes, veel vrouwen in rode bloemetjesjurken. Ze moeten niets van de grote coalitie met de CDU hebben. De SPD heeft te veel water in de wijn gedaan bij de hervorming van de gezondheidszorg en de belastingen. Waarom is de AOW-leeftijd verhoogd naar zevenenzestig jaar? ‘De SPD is niet meer geloofwaardig,’ zegt een mevrouw met kort grijs haar en zilveren oorbellen. ‘We kunnen leren van de Romeinen,’ doceert een meneer die al negenenveertig jaar lid van de partij is: ‘Die sloten alleen zo’n monsterverbond als het echt niet anders kon. In tijden van oorlog.’

Geleund tegen het podium, waar gewoonlijk de fractieleiding zetelt, probeert Petra Merkel tevergeefs uit te leggen dat compromissen sluiten nu eenmaal bij de politiek hoort. ‘Je krijgt nooit volledig je zin. Het gaat in kleine stappen. De verhoudingen zijn gecompliceerd. De wereld is nu eenmaal niet meer zo zwart-wit als in de tijd van Willy Brandt.’

‘Toch ben ik absoluut tegen de grote coalitie,’ antwoordt de Rome-kenner-op-leeftijd: ‘Zonder die coalitie zouden we er nu lang niet zo slecht voorstaan.’

Kiezer is veranderd

Op haar werkkamer in het Paul-Löbe-Haus – aan de muur een poster met ‘Eine starke Fraktion mit starke Frauen’ – vertelt Merkel dat het bij elke ontmoeting met de kiezer de grootste moeite kost uit te leggen wat de SPD de afgelopen vier jaar heeft bereikt. ‘Wie heeft Opel en Karstadt gered? Minister Steinbrück van Financiën! Maar bondskanselier Merkel zegt dat zij dat heeft gedaan en de mensen geloven het. Dat er nu meer kindercrèches zijn, is aan ons te danken. Maar het succes straalt af op Ursula von der Leyen, de christen-democratische gezinsminister. We hebben de CDU naar links getrokken, we hebben Angela Merkel gesociaal-democratiseerd. Maar we plukken daar zelf de vruchten niet van.’

De kiezer is veranderd, zegt ze: ‘Dankzij de democratiseringsbeweging van de jaren zeventig is de traditionele arbeidersklasse verdwenen. De kinderen van de arbeiders konden voor het eerst naar de universiteit. Die hebben nog jarenlang op de SPD gestemd, maar hun kinderen doen dat niet meer. Zij vinden die emancipatie vanzelfsprekend. Als je zo’n sociale klasse bent ontgroeid, wil je niet bij de verliezers, maar bij de winnaars horen. En dat zijn de christen-democraten en liberalen.’ Tegelijkertijd storten de laatste staalarbeiders, mijnwerkers en gepensioneerde leraren Duits zich massaal in de armen van Oskar Lafontaine. Merkel: ‘Zelfs hier voor de deur heeft Die Linke de hele straat volgeplakt met de tekst: “Iedereen rijk!” Terwijl CDU en FDP iedereen belastingverlaging beloven. Wij weigeren zulke simplistische verkiezingsbeloften te doen. Maar dat is wel onze tragedie.’

En dan zit de partij ook nog eens vast aan de weinig charismatische lijsttrekker Frank-Walter Steinmeier. Zelfs bij de Parlementarische Linke, waar Gerhard Schröder tot voor kort nog als een hardvochtige neoliberaal werd afgeschilderd, beginnen ze met weemoed aan zijn leiderschap terug te denken. Petra Merkel: ‘Hij was een man die op de tafel sprong en uit de losse pols een gloedvolle toespraak kon houden. Je kunt veel van hem zeggen, maar Schröder was wel een geboren winnaar.’

Derde weg

Behalve de Seeheimer Kreis en de Parlementarische Linke kent de SPD nog een vleugel: het Netzwerk Berlin, in 1998 opgericht door twintigers en dertigers die zich lieten inspireren door de Derde Weg van Tony Blair en Bill Clinton. Tijdens hun borrels en barbecues (deze zomer in een hippe club) wordt niet gepraat over de kleine man die recht heeft op zijn biertje of over sociale gerechtigheid, maar over innovatie en de kenniseconomie. Sommige netwerkers hebben het inmiddels ver geschopt: Hubertus Heil is secretaris-generaal van de SPD, Sigmar Gabriel minister van Milieu. Ook Frank-Walter Steinmeier wordt tot de sympathisanten van het Netzwerk gerekend. De groepering geeft een eigen blad uit: de Berliner Republik. Hoofdredacteur is dr. Tobias Dürr (44). Toen we hem twee jaar geleden spraken, klaagde hij vooral over toenmalig partijleider Kurt Beck die de banden met de vakbeweging wilde aanhalen. Zijn hoop was gevestigd op vice-premier Steinmeier: ‘Dat is een moderne sociaal-democraat.’ Zijn bede werd verhoord. Maar nu zit de SPD onder Steinmeier aan de grond.

‘Angela Merkel is sluwer dan we hadden gedacht,’ zegt Dürr. ‘Toen de bankcrisis losbarstte, was Merkel tegen het stimuleren van de economie. Steinbrück en Steinmeier hebben haar ervan overtuigd dat dat nodig was. Nu krijgt zij de credits. Zo ging het ook met de slooppremie voor auto’s, die een enorm succes is. Bedacht door de SPD. Maar wat zei de garagehouder toen ik zelf laatst mijn oude auto wegbracht? “Hier heeft u uw geld, van Angela.” Zulke dingen drijven de SPD tot waanzin.’

Het is het lot van een junior partner in een coalitie met de door de wol geverfde christen-democraten: ‘Van alles wat misloopt, krijg jij de schuld. Alles wat goed gaat, is de verdienste van de chef. Tegen zo’n Ich auch-Kanzler is het ontzettend moeilijk campagnevoeren.’

Dürr vreest dat het na 27 september bijltjesdag wordt in de SPD – nu ten koste van Müntefering en Steinmeier. Een deel van de partij wil de oppositie in. Dürr vindt dat geen goed idee: ‘Of ze nou van de Seeheimer Kreis zijn, het Netzwerk Berlin of de Parlementarische Linke, ze worden bij elkaar gehouden door hun verlangen naar de macht. Als dat wegvalt, gaan ze elkaar weer te lijf en belanden we in een negatieve spiraal. Dan wordt het een chaos.’

Water in de rode wijn