<div class="lead">‘Waarom filosoferen?’ was de interessante vraag die de Franse filosoof Jean-François Lyotard in 1964 zou gaan beantwoorden in vier colleges voor eerstejaarsstudenten. Van die colleges is nu, vijftig jaar later, pas een boekje gemaakt. Maar beantwoordt Lyotard die urgente vraag wel?</div>
</p>
<p>De Fransefilosoof Jean-François Lyotard (1924-1998) werd in 1979 onverwacht een beroemdefilosoof omdat een door hem geschreven wetenschappelijk rapport voor deCanadese Raad van Universiteiten in Quebec ook als boek werd uitgegeven. <em>Het postmoderne weten</em>, dat ‘gelegenheidsgeschrift’zoals hij het zelf noemde, was een beschrijving van de toestand van het wetenen de kennis in het licht van het steeds groter wordende aandeel van detechnologie en de informatica. Lyotard lichtte meteen het hele westerse denkendoor. <em>Het postmoderne weten</em> issindsdien opgevat als de legitimatie van een bepaalde, postmoderne manier vandenken, terwijl het die manier van denken juist als problematisch beschreef,als uitdrukking van een crisis. </p>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Filosoferen is verlangen naar wijsheid. Maar waarom verlangen naar wijsheid en inzicht? Omdat je iets mist&#8230;</p>
</blockquote>
</div>
<p>Die crisis inhet denken en weten van het Westen was ontstaan nadat steeds vaker de grondslagenvan het denken op allerlei gebieden in twijfel werden getrokken: in de politiekefilosofie was het marxisme aan het wankelen gebracht door de dagelijksetotalitaire praktijk van het communisme in de Sovjet Unie. De emancipatie vanhet proletariaat leidde daar tot een totalitaire staat. Het rationalisme van deVerlichting werd niet meer gezien als een mogelijkheid voor de burger ombevrijd te worden van zijn onmondigheid, maar als het speelterrein voorkapitalistische expansie en uitbuiting. Het centraal stellen van het menselijkindividu in het humanisme werd ontkracht door aan te tonen dat niet de mens,maar ‘de structuren en de instituties’ in de samenleving de dienst uitmaakten.In de psychiatrie ontstond twijfel wanneer men iemand gek mocht noemen. Hetbevrijdende liberalisme was aan het veranderen in een neoliberale vrijplaatsvoor het ongebreidelde marktmechanisme. Deze ‘grote verhalen’ (grands récits)waren hun legitimatie kwijt geraakt. Er waren geen criteria meer. Alles werdaan twijfel onderhevig. Niets had nog een stevige ondergrond. Alles werdrelatief.  </p>
<div class="figure--left">
<figure id="post-17277 media-17277" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/09/88cece22-104f-4e9d-9335-833be8de1ceb_800px-Jean-Francois_Lyotard.jpg" alt="Jean-Francois Lyotard, gefotografeerd door: &lt;L CODE=&#034;C01&#034;&gt;Bracha Ettinger&lt;/L&gt;." /><figcaption>Jean-Francois Lyotard, gefotografeerd door: <a href="https://www.flickr.com/photos/bracha-ettinger/2106213604/in/photostream/" class="normal" title="https://www.flickr.com/photos/bracha-ettinger/2106213604/in/photostream/">Bracha Ettinger</a>.</figcaption></figure>
</div>
<p><em>Het postmoderne weten</em> is geschiedenis. Lyotard vond het zelfzijn ‘slechtste boek’ en de geradicaliseerde twijfel waarop het postmodernismeuitliep beviel hem helemaal niet: ‘Het denken dreigt in de postmodernistischetijd te verdwijnen’, zei hij. Lyotard publiceerde daarna een hele reeks boekenover de geschiedenis, de tijd, de techniek, Heidegger en de joden, over Kant enhet oordelen, over Augustinus, en in 1983 zijn hoofdwerk <em>Le différend</em>. Daarin breekt hij met alles wat groot is: met degrote ideologieën, met universaliteit, met het in de politiek zoeken naar groteeenheden. Dat breken doet hij ten gunste van de kleine verhalen, van de‘eilanden’ waarop verschillende taalspelen plaatshebben. Het gaat hem nu om hetaccentueren van diversiteit en heterogeniteit. Wat hem interesseert is de‘breuk’, niet de eenheid, omdat de breuk ruimte schept voor iets nieuws. Lyotardis tegen het dichtmetselen van het bestaan met stringente theorieën, ideologieën,determinisme of met ‘de gang der geschiedenis’. Hij wil ruimte voor ‘hetonverwachte’, voor wat er zomaar gebeurt. Maar er blijft altijd een politiekeen historische dimensie in Lyotards denken aanwezig: alles wat hij denkt moetgezien worden tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog en Auschwitz. </p>
<p>Gegeven dezegeschiedenis mag het een verrassing heten dat nu een manuscript is uitgegevendat aan de basis van dit alles staat: de tekst van vier colleges die Lyotard in1964 heeft gegeven voor eerstejaarsstudenten aan de Sorbonne onder de titel <em>Waarom filosoferen?</em> Dit is een anderevraag dan die meestal gesteld wordt tijdens eerstejaarscolleges: Wat isfilosofie? Het zijn allebei vragen die niet verouderen. Filosofen zijn ‘eeuwigebeginnelingen’ volgens Edmund Husserl. Vandaar dat de vraag in 2014 nog net zoactueel is als in 1964. </p>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>De gebroken eenheid van moeder en kind maakt het geven van zin en betekenis aan het bestaan nodig, als vervanging van het gemis</p>
</blockquote>
</div>
<p>Waarom-vragenkunnen nog wel eens iets pedants hebben, maar in het geval van de filosofie is hetnog niet zo gek om te willen weten waar die behoefte vandaan komt. Lyotard wasin 1964 veertig jaar en had net afscheid genomen van de beweging <em>Socialisme ou Barbarie</em> en was lidgeworden van een groep die de macht aan de arbeiders wilde geven: <em>Pouvoir Ouvrier</em> (waar hij zich in 1966uit terugtrok). Gezien deze toenmalige alliantie met de politiek is <em>Waarom filosoferen?</em> opmerkelijk vrij vandogmatiek. </p>
<p>Lyotardneemt als handvat meteen in het eerste college het woord filosofie. Daar zit hetGriekse ‘philein’ in voor liefhebben en verlangen in. Filosoferen is verlangennaar wijsheid. Daar zou de kous mee af zijn, als de waarom-vraag daarmee ook albeantwoord zou zijn. Waarom verlangen naar wijsheid en inzicht? Omdat je ietsmist. Er is iets niet, daarom verlang je. Lyotard verraadt zich als een Fransefilosoof door dit gemis te omschrijven als ‘een aanwezigheid van eenafwezigheid’. Wat is er niet, wat is afwezig? Volgens Lyotard: de eenheid.‘Filosoferen is nodig omdat de eenheid verloren is gegaan. De oorsprong van defilosofie is het verlies van de eenheid, de dood van zin en betekenis.’ Ook albetrekt Lyotard uitvoerig Heraclitus in zijn betoog, omdat die het heeft overde eenheid der tegendelen, hij vertelt toch niet duidelijk genoeg waar dieeenheid die verloren is gegaan, vandaan komt. Het is alsof hij dat bekendveronderstelt. In plaats daarvan brengt hij een rookgordijn aan.   </p>
<div class="figure--right">
<figure id="post-17277 media-17277" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/09/17275f22-4e25-4f9b-9481-296e52e4a2d4_Sigmund_Freud_LIFE.jpg" alt="Bij Sigmund Freud (foto) had Lyotard de eenheid kunnen vinden die verloren is gegaan. Credit: LIFE Photo Archive" /><figcaption>Bij Sigmund Freud (foto) had Lyotard de eenheid kunnen vinden die verloren is gegaan. Credit: LIFE Photo Archive</figcaption></figure>
</div>
<p>Waar komtdie eenheid dan wel vandaan? Het vierde college begint met de mededeling dathet in het tweede college ‘tamelijk onvruchtbaar’ is gebleken om te zoeken naarde oorsprong van de filosofie. De filosofie, staat er dan, ‘heeft zijnoorsprong in zichzelf’. De oorsprong in zichzelf? Is het verlangen de oorzaakvan zichzelf? Kan dat wel? Als filosoferen verlangen naar wijsheid is, dan moetdat verlangen ergens vandaan komen en heeft het zin om naar de oorsprong tezoeken. Lyotard geeft het zoeken naar de oorsprong van de filosofie snel op.Dat is vreemd omdat de naam van Freud en zijn leerling Jacques Lacan wel eensvallen. Alleen niet in dit vruchtbare verband. Bij hen is het antwoord tevinden. </p>
<p>Bij Freudhad Lyotard de eenheid kunnen vinden die verloren is gegaan en die iemand diefilosofeert verlangt terug te krijgen in de vorm van inzicht. Die eenheid is deeenheid van moeder en kind zolang het kind in haar buik zit. Dat is deoorspronkelijke eenheid. Moeder en kind worden gescheiden wanneer het kindgeboren wordt. Het kind moet na enige tijd helemaal op zichzelf gaan staan,zijn eigen weg vinden. Maar het verlangen naar die verloren eenheid met zijnmoeder zal altijd blijven bestaan. Een afsplitsing (een filiaal) van datverlangen verandert, wordt gesublimeerd, in het verlangen om een eenheid met dewereld te gaan vormen. Door er inzicht in te krijgen: met behulp van defilosofie. </p>
<p>De gebrokeneenheid zorgt er voor dat het kind, en daarna de volwassene, zin en betekenisaan zijn bestaan gaat geven, met de filosofie, maar ook met liefde, werk envrienden. Die gebroken eenheid van moeder en kind roept de noodzaak totfilosoferen op, maakt het geven van zin en betekenis aan het bestaan nodig, alsvervanging van het gemis. Daarom wordt er gefilosofeerd.</p>
<p><em>‘Waarom filosoferen?’ door Jean-FrançoisLyotard, vertaald door Leon Otto de Vries, is uitgegeven door Klement/Pelckmans. </em></p>
</p>
<p></p>


Gerelateerd