Rondgang / Marokkaanse probleemjeugd / Passende straffen

De volgende keer dat Hans Spekman een ideetje lanceert, zal hij wel twéé keer nadenken over de woorden die hij kiest. Nadat het PvdA-Kamerlid in Vrij Nederland had bepleit Marokkaans-Nederlandse probleemjongeren te ‘vernederen voor de ogen van hun eigen mensen’, kreeg hij er in de media ongenadig van langs. NRC-columniste Elsbeth Etty schreef dat we allemaal weten waar ‘dit soort gedachtespinsels over het verband tussen schuld, schaamte en vernedering’ toe leidt: Abu Ghraib. Een andere columnist die zich graag opwerpt als het linkse geweten van de PvdA, oud-partijcoryfee Marcel van Dam, vergeleek in de Volkskrant het voorstel van Spekman met de wandaden in de koloniale tijd: ‘Keihard aanpakken, die inlanders, ze voor hun eigen volk vernederen, daar waren ze gevoelig voor.’ Volgens de hoofdredactionele commentaren van de grote dagbladen was het pleidooi ‘paniekerig’ en ‘simplistisch’. Unicef en Defence for Children wezen er in een open brief op dat vernedering van jongeren op grond van hun etnische komaf ‘regelrechte discriminatie’ is. ‘En dus in strijd met de Nederlandse Grondwet en tal van verdragen.’ Columnist Max Pam sprak in het televisieprogramma Buitenhof van ‘een eerste stap’ naar een ‘dictatuur’.

Het plan van Spekman stuitte ook op onbegrip van Ella Vogelaar, toen nog PvdA-minister van Wonen, Wijken en Integratie. ‘Het is onjuist,’ zei Vogelaar in een Kamerdebat, ‘om zelfs maar het idéé te hebben dat dit een bijdrage kan leveren aan een oplossing.’

Sociale Rambo

Spekman geeft achteraf toe dat de term ‘vernederen’ misschien niet zo gelukkig gekozen was. ‘Daardoor ging de discussie alleen over dat ene woord en niet over wat ik eigenlijk bedóélde.’

Voor alle duidelijkheid: het woord ‘vernederen’ was geen slip of the tongue. Spekman gebruikte het herhaaldelijk, en heel bewust. Ook toen VN hem voorhield dat hij klonk als Geert Wilders. Maar de context waarin hij zijn uitspraak deed, ging in de commotie verloren. Als wethouder Sociale Zaken in Utrecht had Spekman jarenlang geprobeerd met een bombardement van sociale maatregelen en een harde aanpak van overlast en criminaliteit de leefbaarheid in de achterstandswijken te vergroten. Met succes. Spekman werd alom geprezen als ‘sociale Rambo’. Maar tot zijn frustratie had hij op één groep nooit echt vat weten te krijgen: de harde kern van de Marokkaans-Nederlandse probleemjongeren. Ook nu hij als Kamerlid in Den Haag werkte, hoorde Spekman (zelf inwoner van de achterstandsbuurt Zuilen) nog om de haverklap verhalen over de onrust die zij in de wijken veroorzaken.

‘Zij verzieken het voor de rest,’ zei hij in Vrij Nederland. ‘De Marokkanen, ook de goede, krijgen nu van alles de schuld.’ Daarom pleitte hij voor onorthodoxe oplossingen. ‘Als je ze alleen maar een waarschuwing of een boete geeft, lachen ze je uit. En van een celstraf krijgen ze alleen maar meer status in hun groep. Je moet ze zo zien te raken dat ze hun status juist verliezen. De Marokkanen die niet willen deugen, moet je vernederen voor de ogen van hun eigen mensen. Je moet ervoor zorgen dat ze de sulletjes worden van hun wijk. Dat is het enige dat werkt.’

Frustratie

Op basis van de cijfers lijkt het niet zo gek dat Spekman nadacht over alternatieve straffen voor Marokkaans-Nederlandse crimineeltjes. Zo blijkt uit de Jaarrapportage Integratie 2008 van het Centraal Bureau voor de Statistiek, die begin november werd gepresenteerd, dat negentig procent van de veroordeelde Marokkaanse jongeren recidiveert, tegenover vijfenzestig procent van de autochtone jongeren.

Ook staat vast dat de frustratie van Spekman door velen wordt gedeeld. Afgelopen week nog verscheen in dagblad Spits een brandbrief van publicist Mohammed Jabri en tv-maker Prem Radhakishun, mede ondertekend door tien Marokkaanse Nederlanders, waarin wordt aangedrongen op actie tegen randgroepjongeren van Marokkaanse komaf. In oktober belegde het kabinet een ‘Marokkanentop’ om met burgemeesters uit het hele land over beteugeling van de overlast te spreken. In Den Haag klinkt de roep om harde maatregelen niet langer alleen uit het kamp van Wilders, Verdonk en de VVD – Mark Rutte spreekt tegenwoordig zonder gêne over ‘het Marokkanenprobleem’. Ook binnen de PvdA, waar van oudsher de multiculti’s de toon zetten, zijn de realo’s aan de winnende hand. Het aftreden van integratieminister Ella Vogelaar, die vooral niet wilde polariseren, markeert een omslag in de partij: ruim baan voor de harde aanpak van Kamerleden als Hans Spekman.

De vraag is alleen: is ‘vernederen’ van Marokkaans-Nederlandse raddraaiers de oplossing? Klopt de veronderstelling dat jongeren van Marokkaanse komaf gevoeliger zijn voor straffen die hun status verminderen dan andere groepen? Zo ja, hóé zouden ze dan moeten worden ‘vernederd’ wil de straf effectief zijn? En is een dergelijke ‘vernedering’ niet in strijd met de wet? Op de dag dat het pleidooi van Spekman in Vrij Nederland verscheen, hield het radioprogramma Stand.nl een internet-enquête. Op de stelling ‘Publieke vernedering van Marokkaanse probleemjongeren gaat te ver’ antwoordde zesenzeventig procent van de bijna vijfduizend respondenten: oneens. Een zoveelste demonstratie van fortuynistische onderbuikgevoelens? Misschien. Maar in dezelfde week waren ook op de jongerenfora Maghreb.nl en Maroc.nl opvallend veel positieve reacties op Spekmans voorstel te vinden.

Mo: ‘Ik vrees dat hij gelijk heeft.’

Jamal: ‘Juist, hij weet precies hoe het zit in Marokkaanse gevoelssfeer.’

Said: ‘Mijn grote vijanden zijn de probleemjongeren. Meneer Spekman heeft grote gelijk. Deze jongeren moet je aanpakken op hun machogedrag.’

Santino: ‘Ja maar alleen de slechte. Dat moet je erbij zeggen. Dan is het ok.’

Waren dat vrijblijvende opmerkingen op internet? Elsbeth Etty stelde in haar column dat criminologen nooit hebben vastgesteld dat juist Marokkanen er een schuld- of schaamtecultuur op nahouden die hen speciaal gevoelig zou maken voor ‘dit soort behandeling’. Misschien, suggereerde Etty, betreft het alleen maar ‘de projectie van een vooroordeel’.

Maar dan wel een vooroordeel dat blijkt te kloppen. Al in 1999 wees onderzoek in opdracht van het ministerie van Justitie naar ‘allochtonen en strafbeleving’ uit dat Marokkaanse jongeren gevoelig zijn voor werkstraffen in de eigen gemeenschap of leefomgeving ‘doordat jongeren zich meer schamen voor het oog van bekenden’. Aanbevolen werd nader onderzoek te doen naar voor- en nadelen van taakstraffen dicht bij huis. ‘Een mogelijk voordeel van de uitvoering dichter bij huis is de betere aansluiting op de schaamtecultuur en de groepsgerichtheid van de jongeren.’

De uitkomst van dat nadere onderzoek verscheen – alsof de duvel ermee speelde – nog geen vier weken na het pleidooi van Hans Spekman. In haar proefschrift Culturele diversiteit in opvattingen over misdaad en straf onder leerlingen van het vmbo constateert criminologe Madeleine de Boer dat de schaamtecultuur onder jongeren van Marokkaanse afkomst ‘significant’ sterker is dan onder andere groepen. Zo vindt vierentachtig procent van de Marokkaanse vmbo-leerlingen die door De Boer werden ondervraagd dat ‘je familie voor schut staat’ als je steelt. Ter vergelijking: bij autochtone leerlingen ligt dat percentage op eenenzestig procent, bij Antilliaanse leerlingen op zesenzestig procent, bij Surinaamse leerlingen op zeventig procent, en bij Turkse leerlingen op tachtig procent.

Uit het onderzoek van De Boer, onderdeel van een grootschalige studie van de Universiteit Utrecht naar ‘cultuurspecifieke misdaad’ in de Nederlandse strafrechtspleging, blijkt ook dat de Marokkaanse jongeren ‘voor schut zetten in de groep’ als ‘ultieme straf’ beschouwen, en die methode vaker acceptabel vinden dan andere jongen. ‘Zij denken dat dit zeker zou helpen om Marokkaanse jongeren van het slechte pad te houden,’ schrijft De Boer in haar proefschrift. En verderop: ‘De Marokkaanse jongeren vinden dit zo’n erge vernedering (blijkbaar meer dan de andere groepen), dat het in hun ogen wel effectief moet zijn.’

Gevraagd naar concrete voorbeelden van ‘voor schut zetten’, antwoordde één Marokkaanse leerling: ‘Je moet ze de straat laten vegen. Dat is een te grote straf. Want er zijn best wel veel mensen die je kennen en die je zien. Je gaat voor hen voor schut!’

Oranje overall

Dát komt redelijk dicht in de buurt bij wat Hans Spekman onder ‘vernederen’ verstaat. In VN gaf Spekman te kennen wel iets te zien in het idee om Marokkaans-Nederlandse raddraaiers in boevenpak taakstraffen te laten uitvoeren in hun eigen wijk, een idee dat eerder door Geert Wilders werd geopperd.

Ook sommige criminologen blijken voorstander van een dergelijke benadering, al passen ze ervoor het woord ‘vernederen’ in de mond te nemen. ‘Zware gevangenisstraffen helpen bij die Marokkanen niet,’ zegt criminoloog en voormalig gevangenisdirecteur Klaas de Graaff. ‘We zouden daarom meer op de schaamtecultuur van Marokkanen moeten inspelen. Laat ze in hun eigen woonwijk zwerfvuil oprapen, in een oranje overall. Niet om ze de grond in te trappen, maar gewoon om ze via hun eigen cultuur duidelijk te maken dat sommige dingen niet kunnen. En dan moeten critici niet meteen over een “hellend vlak” beginnen, want met dat argument sla je elke discussie dood.’

Criminoloog Jan Dirk de Jong, die voor promotieonderzoek vijf jaar lang met Marokkaanse straatjongeren optrok, denkt dat een dergelijke aanpak kan werken bij de hardnekkigste crimineeltjes. ‘Die zou je bij wijze van spreken in een roze tutu door de straat moeten laten lopen,’ zegt hij. ‘Die jongens maken deel uit van een enorme machocultuur. Ze willen allemaal een gangster zijn, ze hebben allemaal posters van Scarface en 50 Cent aan de muur hangen. Dus moet je ze ontmannelijken. Hoe meer je van criminaliteit iets voor mietjes maakt, hoe beter.’ Wel moet je er rekening mee houden, zegt De Jong, dat die jongeren er vervolgens alles aan zullen doen om hun status weer terug te winnen. ‘Zo’n aanpak zou je vooral toepassen vanwege het effect op de buurt. Het doel zou moeten zijn dat anderen er iets van zouden leren. In wezen zou je dus één jongen offeren, om ervoor te zorgen dat zijn omgeving niet in de fout gaat.’ In de dagen na de publicatie in VN droeg Hans Spekman in andere media nóg een manier aan om Marokkaans-Nederlandse veelplegertjes de ‘sulletjes van de wijk’ te laten worden: pak alle spullen af die de jongeren met crimineel geld hebben aangeschaft en verkoop ze per opbod. Jan Dirk de Jong heeft zijn twijfels over dat plan. ‘Het is op zich geen slecht idee,’ zegt hij. ‘Als je hun scooters inpikt, ontneem je ze ook hun status. Maar dan moet je er iets tegenover stellen. Anders gaan die jongeren twee keer zo hard hun best doen om aan dure spullen te komen.’

Trendvolgers

Wát er tegenover zou moeten staan, weet De Jong niet. ‘Een cursus zenboeddhisme waarin je leert dat het leven niet om bezittingen draait, zal bij deze jongeren niet helpen. Zolang we niets beters kunnen verzinnen, denk ik niet dat we tot deze aanpak moeten overgaan.’

Het idee om allochtone crimineeltjes onorthodoxe straffen op te leggen waarbij wordt ingespeeld op schaamtecultuur en hang naar status is niet nieuw in de politiek. Het CDA pleit hier al jaren voor. ‘Als er een aanpak is die bij Nederlanders wel werkt maar bij anderen niet, doe dan wat wél helpt,’ zei voormalig minister van Justitie Piet Hein Donner precies vijf jaar geleden in Wordt Vervolgd, het maandblad van Amnesty International. Volgens Donner moest bij het opleggen van een straf worden gekeken naar ‘wat bij allochtonen eenzelfde gevoelswaarde heeft als bij autochtonen’. Als voorbeeld noemde hij de aanpak van jeugdcriminaliteit. ‘De benadering waarbij jongeren op het politiebureau ernstig toegesproken worden, werkt misschien wel voor Nederlandse jongeren, maar kan bij andere groepen juist averechts werken. Die kunnen hun vriendjes niet onder ogen komen als ze iets gedaan hebben waar ze niet eens een behoorlijke straf voor krijgen.’

Juni 2008 hield Jan Peter Balkenende op een partijcongres van het CDA een betoog dat in dezelfde lijn lag. Het was onder meer een reactie op een reeks incidenten waarbij Marokkaanse jongeren ambulancemedewerkers hadden belaagd. ‘Taakstraffen gebeuren nu nog te veel op een anonieme manier en locatie,’ zei Balkenende. Beter vond hij het veroordeelde jongeren aan het werk te zetten in de omgeving ‘waar familie en vrienden wonen’.

Grootste pleitbezorger van deze aanpak bij het CDA is Kamerlid Coskun Çörüz. Hij heeft herhaaldelijk voorgesteld bij jonge allochtonen van ‘specifieke strafbeleving’ uit te gaan. ‘Als we hiermee beginnen bij de jongeren,’ zei Çörüz november 2003 in de Volkskrant. ‘kunnen we dat later ook bij volwassenen toepassen.’ Over de plannen van Hans Spekman zegt hij nu: ‘Tja, je hebt trendsetters en trendvolgers.’

Patserprojecten

In de praktijk blijkt al volop te worden geëxperimenteerd met methoden die lijken op wat Hans Spekman voor ogen had. In Den Haag en Gouda bestaan bijvoorbeeld al enkele jaren projecten van de Raad voor de Kinderbescherming waarbij veroordeelde moslimjongeren taakstraffen moeten uitvoeren in de moskee. Uitgangspunt daarbij is dat de ouders en de omgeving van die jongeren zoveel mogelijk bij de straf worden betrokken, om zo de kans op recidive te verkleinen.

Daarnaast kennen verschillende politieregio’s in Nederland zogenaamde patserprojecten. Daarbij heeft de politie de mogelijkheid auto’s, scooters en andere dure spullen in beslag te nemen wanneer de eigenaren niet kunnen aantonen dat ze met eerlijk geld zijn betaald. Het doel van deze projecten, die hun wettelijke grondslag vinden in de ‘pluk ze’-wetgeving waarbij een omgekeerde bewijslast geldt, is de aanpak van vermoedelijke criminelen die via vertoon van zo veel mogelijk blingbling een voorbeeldstatus genieten in hun omgeving. Officieel geldt de ‘pluk ze’-wetgeving voor alle Nederlandse burgers, maar het is geen geheim dat de patserprojecten zich vooral concentreren in buurten waar veel mensen van Marokkaanse afkomst wonen.

De conclusie lijkt te zijn: vernederen mag, zolang je het maar niet zo noemt. Zoals Hans Spekman heeft gemerkt, wekt het gebruik van het woord alleen al associaties op met prikkeldraad, stokslagen en zwarte kappen. Dat in de straatcultuur van Marokkaans-Nederlandse jongeren andere vormen van vernedering wel ingeburgerd zijn – neem de panna (door de benen spelen) bij het straatvoetbal, of de diss (publieke belediging) in de hiphop – doet daar weinig aan af. Volgens criminoloog Jan Dirk de Jong is het ook een fout te denken dat het criminele gedrag van Marokkaans-Nederlandse jongeren alleen zou voortkomen uit hun etnische achtergrond. ‘Het heeft vooral te maken met de wetten van de straat. Die gelden voor heel veel jongeren in die buurten. Niet alleen voor Marokkanen.’

Bovendien, zegt De Jong, mag het inspelen op schaamtecultuur en status nooit op zichzelf staan. ‘Zulke methoden hebben alleen maar zin als de daders daarna weer worden opgenomen in de maatschappij. Reïntegrative shaming noemen ze dat in de criminologie.’ Onlangs werd hij gebeld door Hans Spekman. Of de PvdA’er een keer kon komen praten, samen met zijn collega Jeroen Dijsselbloem. ‘Als dat gesprek er komt, zal ik benadrukken hoe belangrijk reïntegratie is als je echt iets met die jongeren wilt bereiken.

Notities Marokkaanse probleemjeugd

De PvdA wil de ‘gettocultuur’ onder Marokkaans-Nederlandse jongeren terugdringen met een serie harde maatregelen, waaronder:

o Aanpakken harde kern door statusverlaging. Ontneem scooters en auto’s die met crimineel geld zijn betaald.

o Vaker opleggen van gebiedsverboden en gedragsmaatregelen, zoals plaatsing in een ‘campus’.

o De rechter moet ex-delinquenten kunnen verbieden terug te keren in de buurt waar ze vandaan komen.

o Instelling van ‘buurtrechters’ om de verkokering in de rechterlijke macht te doorbreken.

o Veroorzakers van herhaalde ernstige overlast moeten langdurig ‘van straat worden gehaald’.

o Meer sport en cultuur in de wijk.

o De ‘thuiscultuur’ moet worden versterkt door gerichte opvoedingsondersteuning.

o De rechter moet in een eerdere fase opvoedingsondersteuning als dwangmaatregel kunnen opleggen.

o Ouders moeten aansprakelijk worden gesteld voor schade aangericht door jongeren tot achttien jaar (nu veelal tot zestien jaar).

o Wanneer ouders verwijtbaar tekortschieten in de opvoeding moet de kinderbijslag worden ‘geparkeerd’ bij een gezinscoach.

o Burgemeesters moeten de kinderrechter direct kunnen vragen om in te grijpen wanneer hulpinstanties elkaar tegenwerken.

o De wet moet worden verruimd om asociale gezinnen eerder te kunnen dwingen te verhuizen, ook als ze een eigen woning bezitten.

o Versterking van de ‘schoolcultuur’ door onder andere gratis voorschoolse educatie in arme wijken, uitbreiding van schoolmaatschappelijk werk en consequente aanpak van spijbelen.

Jeroen Dijsselbloem

‘Ik ben voor pássende straffen’

De PvdA-fractie is het onlangs eens geworden over een harde aanpak van Marokkaans-Nederlandse probleemjongeren. VN las als eerste de notitie en sprak met de opsteller, vice-fractievoorzitter Jeroen Dijsselbloem.

Het pleidooi van Hans Spekman om Marokkaans-Nederlandse raddraaiers te ‘vernederen’ is tekenend voor de omslag in het denken bij de PvdA: de ‘realo’s’ winnen terrein. Ella Vogelaar, de inmiddels vertrokken minister van Integratie, wilde niets van Spekmans suggestie weten. Maar de partijtop bleek er anders over te denken. Partijleider Wouter Bos zei laatst in Amsterdam dat Spekman ‘heel foute woorden’ had gebruikt, ‘maar wat hij benoemde, klopte.’ Kortom: vernederen moet mogen, als je het maar niet zo noemt. Dat blijkt inmiddels ook het standpunt van een meerderheid in de Tweede Kamerfractie.

De afgelopen weken werkte de fractie op initiatief van vice-fractievoorzitter Jeroen Dijsselbloem aan een gerichte aanpak van Marokkaans-Nederlandse probleemjongeren. In de notitie is het woord ‘vernederen’ niet terug te vinden, maar wel wat Spekman bedoelde: het aanpakken van de harde kern door ‘statusverlaging’.

‘Ik neem niet zo’n aanstoot aan het woord “vernederen,”‘ zegt Jeroen Dijsselbloem. ‘De jongens die zich misdragen krijgen veel te veel ruimte. Ook als ze vastzitten in een destructieve cultuur durven we nog steeds niet te zeggen: dit deugt niet. Daarom is ons pleidooi: ontneem ze hun status. Bijvoorbeeld door hun blingbling af te pakken. In Rotterdam-West zijn vierhonderd drugsrunners actief, voor een groot deel van Marokkaanse afkomst. Vaak zijn het kinderen van tussen de tien en de vijftien jaar die enorm opkijken tegen de drugsdealers: dat zijn de jongens die het gemaakt hebben, die in dure auto’s door de wijk rijden. Als zulke dealers worden opgepakt, zijn ze na een half jaar weer vrij en rijden ze triomfantelijk in dezelfde auto’s rond, met dezelfde poen. Die cirkel kun je alleen doorbreken als je ze hun auto’s en hun geld afpakt, zichtbaar voor de buurt. Dat mag nu al, maar gebeurt te weinig.’

In de praktijk betekent dat al snel dat de politie alleen Marokkaans-Nederlandse of Antilliaanse jongens van de weg haalt.

‘Ik begrijp de bezwaren. Maar toch moeten die dealers worden aangepakt als we iets aan de problemen in de wijken willen doen. De jongens om wie het, gaat dreigen overal tussenuit te vallen. Daarom moeten we de thuiscultuur en de schoolcultuur versterken en de straatcultuur terugdringen. De PvdA heeft in het verleden gezegd: preventie is belangrijker dan repressie. Dat is niet meer vol te houden als er buurten zijn waar mensen niet meer de straat op durven. We moeten harde grenzen stellen.’

U wilt dat de rechter ex-delinquenten kan verbieden terug te keren in de buurt waar ze vandaan komen. Tot nu toe wordt dat verbod alleen bij extreme zedendelicten opgelegd.

‘Je moet kunnen voorkomen dat drugshandelaren die net uit de gevangenis komen, gewoon weer doorgaan met dealen in dezelfde wijk. Natuurlijk moet je altijd proberen mensen te resocialiseren op hun eigen plek. Maar het belang van de wijk gaat voor. Jongens die écht onverbeterlijk zijn, betalen de prijs.’

Denkt u dat harder straffen werkt?

‘Ik ben niet voor hardere straffen, ik ben voor passende straffen. De rechter zou vaker bijzondere maatregelen moeten opleggen, zoals wijkverboden. Er is binnen de wet al heel veel mogelijk, maar daar wordt veel te weinig gebruik van gemaakt. Traditioneel willen linkse politici nooit iets zeggen over rechterlijke vonnissen. Maar ik vind dat je rechters best mag aanspreken. Het lijkt alsof ze zich niet bewust zijn van de urgentie van het probleem.’

Volgens critici leidt uw aanpak tot klassejustitie.

‘Dat vind ik niet. De rechter moet niet zeggen: dit is een Marokkaan dus ik straf hem harder. Hij moet kijken naar het individuele geval en bij het vaststellen van de meest effectieve straf rekening houden met de straatcultuur van die jongens.’

U heeft inmiddels een kennismakingsgesprek gehad met Eberhard van der Laan, de nieuwe minister van Integratie. Zit hij op uw lijn?

‘Het is te vroeg om daarover te oordelen. Laat ik er dit over zeggen: het was een goed gesprek.’

U geldt als het kopstuk van de harde lijn in de PvdA. Marcel van Dam noemt u zelfs ‘de Wilders van links’. Wat vindt u van die kritiek?

‘Met de discussie over hard of zacht schieten we niet zoveel op. Ik zeg ook niet dat Van Dam een softie is. We kunnen beter praten over de problemen zelf.’

Ella Vogelaar vindt dat we het consequent over ‘Marokkaanse Nederlanders’ moeten hebben. Waarom staat er dan ‘Marokkaanse probleemjongeren’ boven uw notitie?

‘Ella heeft helemaal gelijk, ik ga het onmiddellijk veranderen. Als je het de hele tijd over Marokkanen hebt, doe je eigenlijk hetzelfde als Wilders. Dan suggereer je dat ze hier eigenlijk niet thuishoren. Terwijl die jongeren toch echt Nederlanders zijn.’