Getuigen uit de tweede hand

De auditu heet het officieel: getuigen die hun verhaal ‘van horen zeggen’ hebben. In de twee belangrijkste strafzaken van dit moment – het hoger beroep tegen Holleeder en de liquidaties – spelen de auditu-getuigen een belangrijke rol. Maar die verklaringen liggen onder vuur.

Wat weet de weduwe? Van wie? Wanneer en waar heeft ze het gehoord? Het zijn de belangrijke vragen aan Maria Houtman, de vrouw van de op 2 november 2005 vermoorde hasj- en vastgoedhandelaar Kees Houtman. Hij stierf in haar armen.

Het verhaal van Maria Houtman is cruciaal voor twee grote, met elkaar verweven strafzaken. Het gaat om het hoger beroep tegen Willem Holleeder, die door de rechtbank al een straf kreeg opgelegd van negen jaar voor de afpersing van haar man. Ook zijn de verklaringen van de weduwe van belang in het liquidatieproces waarin de moord op Kees Houtman centraal staat en waarin Holleeder tot op heden geen verdachte is.

Eerst was Maria Houtman bang. Daarna werd ze boos en besloot te getuigen tegen de belagers van haar Kees: ‘Mijn hele leven is een maffiafilm. Ik snap niet waar al die mannen met ballen zijn. Ik snap niet dat zij niet (aan de politie, red.) vertellen hoe het zit. Het moet kappen. Ik ken ze allemaal goed. Ik lieg niet.’

De weduwe Houtman is de afgelopen vier jaar als getuige vele malen ondervraagd. Ze vertelde dat haar man haar vóór zijn dood alles vertelde over de afpersing door Holleeder en zijn vrienden. In januari 2009 vond er nog een laatste verhoor plaats. Toen onthulde ze voor het eerst dat Holleeder aanwezig was geweest op de bijeenkomst waar Ali A. (de verdachte ‘moordmakelaar’) de liquidatieopdracht voor haar man aan huurmoordenaar Jessy R. had gegeven. Hierover ontstond opschudding: hoe komt Maria nu plotseling aan die wijsheid?

De weduwe zegt dat ze dit van Thomas van der Bijl heeft gehoord. Die was bevriend met haar man Kees. ‘Thomas vertelde mij namelijk dat [Jessy] R. in de Baja Beach-club op papier een lijstje kreeg waarop de namen Atilla Önder, Thomas van der Bijl en Kees Houtman stonden. Thomas vertelde ook dat Dino [S.], Willem [Holleeder] en Ali A. daar in de club zaten en dat [Jessy] R. daar stond.’

Klopt dit verhaal? De verdachten ontkennen en Van der Bijl kan deze informatie niet bevestigen, want kort na de moord op Houtman werd hij zelf geliquideerd.

In juristentaal heten verklaringen als die van de weduwe de audito-getuigenissen. Maria Houtman is niet de enige in de huidige megaprocessen die belangrijke beschuldigingen baseert op informatie van anderen. Cafébaas Van der Bijl heeft zelf voor zijn dood verklaringen afgelegd naar aanleiding van wat hij van Kees Houtman heeft gehoord. Peter la Serpe, de officiële kroongetuige en moordverdachte in het liquidatieproces, heeft zijn beschuldigingen bijna altijd van een ander. Zijn verklaringen worden gekleurd door vijf woorden: ‘Dat heeft Jessy (R.) me verteld.’ En dan is er ook nog een rij getuigen die hun verhalen over de afperspraktijken van Holleeder hebben gehoord van de inmiddels ook vermoorde vastgoedmagnaat Willem Endstra.

Het gebruik van ‘verhalen van horen zeggen’ neemt hand over hand toe in de opsporing en vervolging. Maar hoe betrouwbaar zijn zulke verhalen?

Landloper
Justitie zette de deur al open voor de auditu-getuigen in 1926. Toen veroordeelde de rechtbank in Maastricht een landloper niet alleen voor bedelen, de man kreeg een extra straf opgelegd op basis van een getuigenis van ‘horen zeggen’. Hij zou optreden als ‘souteneur’. Een ‘huisvrouw’ had verklaard dat een prostituee haar had toevertrouwd dat de zwerver haar sloeg als ze niet genoeg voor hem verdiende. Voor de rechtbank in Maastricht was de verklaring van de huisvrouw doorslaggevend voor het vonnis. Er werd niet uitgezocht of de beschuldiging van de prostituee klopte. Deze uitspraak werd daarna gesanctioneerd door het hoogste rechtscollege in ons land, de Hoge Raad. Die stelde overigens wel dat rechters zich in de toekomst terughoudend moesten opstellen als het erom gaat dit soort getuigenissen te gebruiken als bewijs.

Maar terughoudendheid is een rekbaar begrip. Critici menen dat met de auditu-verklaringen het gevaar dreigt dat een verdachte op basis van geruchten wordt veroordeeld. Jan Leijten, oud-advocaat-generaal van de Hoge Raad, verwoordde dat ooit mooi: ‘Het kleine gaatje dat de Hoge Raad in 1926 toeliet, is in de loop der tijden een reusachtige poort geworden waar alleen een fors uit de kluiten gewassen olifant niet doorheen kan.’

Ook vanuit de hoek van de (rechts)psychologie klinken al lange tijd waarschuwende geluiden over getuigenissen van horen zeggen. ‘Uiteraard ontkom je in het algemeen niet aan dit soort verklaringen,’ meent Harald Merckelbach, hoogleraar psychologie en neurowetenschappen aan de Universiteit van Maastricht. ‘Als het gaat om kindermishandeling is het goed als er meer verklaringen zijn van mensen die van zo’n jongetje of meisje gehoord hebben dat hij of zij is geslagen. Maar dat gezegd hebbende, merk ik op dat je een verklaring van horen zeggen alleen moet gebruiken als er geen betere bronnen beschikbaar zijn.’

Merckelbach vindt dat de Nederlandse justitie ‘heel erg liberaal’ met de auditu-verklaringen omgaat. ‘Vanuit de psychologie weet je dat een dergelijk verhaal juist kritisch moet worden bekeken. Vooral als zo’n getuige vertelt over een gesprek dat hij of zij met een ander heeft gevoerd. Na vier dagen is de precieze herinnering aan die dialoog al weer gewist in het geheugen. Iemand kan alleen nog de teneur van het gesprek met die ander weergeven, terwijl de politie van zo’n getuige juist details en context wil horen. Maar die kan hij of zij dus niet geven.’

Politie, justitie en rechters moeten helemaal op hun hoede zijn, vindt de hoogleraar, als iemand na lange tijd nog met nieuwe informatie komt. ‘Aan zulke details moet totaal geen waarde worden gehecht. Integendeel, bij de opsporingsambtenaren en de rechter moeten alle alarmbellen afgaan. Een getuige kan getraumatiseerd zijn door wat hij heeft meegemaakt. Dat gegeven is niet direct van invloed op iemands verhaal, maar er moet wel rekening mee worden gehouden dat die persoon mogelijk uit is op wraakneming.’

Naakte vrouw
Kunnen rechters vertrouwen op verhalen van horen zeggen? Politie en OM vinden dat getuigen nodig zijn om misdrijven te helpen oplossen. Bijvoorbeeld: als kroongetuige Peter la Serpe er niet was geweest, stonden de mannen die mogelijk betrokken zijn bij de bloedige liquidatiereeks in Amsterdam en omstreken nog steeds niet voor een rechter. Maar psychologen temperen het belang van een getuige die volop verhalen uit de oude doos opdist. Ze slaan de kracht van het geheugen minder hoog aan dan politie en justitie. Harald Merckelbach legt het uit: ‘Het geheugen op korte termijn is goed, zeker als het gaat om het onthouden van simpele dingen. Nummerplaten en dingen die net gebeurd zijn. Het geheugen is minder en vaak ronduit slecht voor alles wat verder in de tijd ligt en een interpretatie behoeft. Goede verhalen van anderen kunnen ons ertoe aanzetten om informatie die in ons geheugen ligt opgeslagen grondig te herzien.’

Samen met zijn collega Marko Jelicic geeft Merckelbach in het boek Hoe een CIA-agent zijn geheugen hervond een voorbeeld van invloed van informatie van een ander op het geheugen van de mens. Een Amerikaanse journalist verspreidde in een provinciestad een bizar gerucht: een naakte vrouw zou met haar achterwerk aan de wc-bril zijn vastgeplakt. Als de reporter na een paar weken terugkomt in deze stad hoort hij zijn eigen verhaal terug. Sterker nog, er blijken zelfs heuse ooggetuigen te zijn geweest van dit voorval. Een gerucht blijkt werkelijkheid geworden. En die ooggetuigen denken ook echt dat ze erbij zijn geweest, een grove geheugenfout dus.

Volgens Merckelbach komt dit niet alleen omdat het een goed in elkaar gezet verhaal is geweest. ‘Mensen hebben een sterke behoefte om zich belangrijk te voelen, om belangrijke dingen te doen of om deel uit te maken van belangrijke gebeurtenissen.’ In het leven van alledag vallen mensen die overdrijven of verzinnen – misschien wel zonder dat ze er zelf erg in hebben – zelden door de mand. Sterke verhalen van de buren over hun vakantie ga je immers niet meteen ter plaatse checken, stelt de hoogleraar. ‘Als je iemand op heterdaad wilt betrappen bij zo’n geheugenfout moet je naar de kliniek of de rechtszaal.’

Voor de rechter
‘Nederland is een koploper als het gaat om het gebruik van de auditu-verklaringen in strafprocessen, al heb ik geen cijfers hierover paraat,’ stelt Gerard Mols, hoogleraar straf(proces)recht aan de Universiteit van Maastricht. Hij is de auteur van het boek Getuigen in strafzaken. Mols maakt meteen een kanttekening: als hij spreekt over een de auditu-verklaring heeft hij het niet alleen over getuigen die hun verklaring stoelen op een dialoog met een ander zoals die van de weduwe Houtman. ‘Dat soort getuigenissen kun je beter dubbele van-horen-zeggen-verklaringen noemen. Want ook politiemensen schrijven op wat ze horen van een getuige of een verdachte. In het proces-verbaal staat dus het verhaal dat ze van een getuige of verdachte hebben gehoord. Dat is niet altijd een letterlijke weergave van het gesprek dat ze hebben gevoerd. Daarbij kunnen dus fouten worden gemaakt. Dat kan later voor problemen zorgen.’

In Nederland wordt heel veel op schrift afgehandeld voordat de echte rechtszaak begint, zegt Mols. ‘Getuigen worden niet altijd opgeroepen om voor de rechter zelf te verschijnen. De papieren verklaring is voldoende. Dit in tegenstelling tot Amerika en de ons omringende landen waar wel alles op de zitting aan de orde komt; al zie je in België of Duitsland ook al barstjes in die systemen komen.’

Het maken van een goed proces-verbaal is lastig, maar controle erop is mogelijk. Mols: ‘Je moet om te beginnen vraagtekens zetten bij de bron van een verklaring. Kijken hoe die tot stand is gekomen.’ De hoogleraar is daarom wel huiverig voor de dubbele de auditu-verklaringen ‘Je kunt heel makkelijk een scheve schaats rijden. Dat betekent echter niet dat je deze processen-verbaal maar door de papierversnipperaar moet halen omdat de persoon naar wie de getuige verwijst dood of onbekend is. De rechter moet alleen nog kritischer dan anders kijken naar herkomst van de informatie. Hoe betrouwbaar is die persoon geweest? En hoe betrouwbaar is de de auditu-getuige zelf?’

De rechtspsychologie heeft ons juristen geleerd hoe selectief het waarnemen is, zegt de hoogleraar strafrecht. ‘Maar dat is nog lang niet tot iedereen in de juridische wereld doorgedrongen. Als een getuige informatie heeft gekregen van iemand die inmiddels dood is, kan hij daar zijn voordeel mee doen. Hij kan bedoeld of onbedoeld leugens vertellen. Behoedzaamheid is dus aanbevolen.’

Aan de leugendetector?
De weg naar de waarheid zit vol valkuilen. Hoe kunnen rechters checken of iemand er niet op los liegt als de herkomst van de informatie (een dode) niet nader valt te onderzoeken?
In de ogen van psycholoog Harald Merckelbach gaan juristen nogal losjes om met het begrip betrouwbaarheid. Hij wijdde veel publicaties aan het geheugen van getuigen. Het komt erop neer dat veel mensen denken dat als iemand steeds hetzelfde verhaal vertelt, hij wel betrouwbaar móét zijn. Wie zó denkt, vindt een persoon die zijn verhaal telkens bijstelt onbetrouwbaar. Als mensen hun zelfde verhaal ook nog eens op ‘een stellige toon’ brengen, versterkt dat hun betrouwbaarheid.

Maar zo eenvoudig valt betrouwbaarheid niet vast te stellen. Die stellige getuige komt misschien wel overtuigender over dan een weifelaar, maar die kordate houding zegt niets over zijn betrouwbaarheid. Onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat stellige getuigen er net zo vaak naast zitten als de weifelaars, stelt Merckelbach.

Moet iedereen daarom dan maar aan een leugendetector – al is ook dat middel omstreden? Nou nee. Uitgezocht kan worden of iemand het hele verhaal vertelt. En er moeten vragen worden gesteld. Kloppen de details? Waarom houdt de getuige informatie achter? Doet hij dat expres of niet? Waarom doet hij dat? Maar dan nog is er geen honderd procent zekerheid te geven dat iemand betrouwbaar is en de waarheid vertelt. Als een getuige informatie weglaat, betekent dat nog niet dat zijn hele verhaal onjuist is. Merkelbach: ‘Herinneringen zijn niet als fotografische afbeeldingen in ons brein op afroep beschikbaar.’

In Amerika zijn er inmiddels psychologen, Ralph en Lyn Haber, die vinden dat justitie geen gebruik meer moet maken van getuigen. Ze zijn tot deze conclusie gekomen door hun ervaring als deskundige voor de Amerikaanse rechtbank. De Habers vinden getuigen per definitie ‘onbetrouwbaar’. Ze bemoeilijken het zoeken naar de waarheid, stellen ze. ‘De behulpzame getuige wil graag zijn best doen en zal de gaten in zijn geheugen naar eigen inzicht opvullen en dan details rapporteren die hij nooit heeft gezien. Hij zal aan die onnauwkeurigheden vasthouden als hem in de rechtszaal wordt gevraagd om een beschrijving te geven.’ De Habers hebben het in de eerste plaats over de ooggetuige – ze spreken zelfs over de ‘tiranny of the eyewitness’ – maar ook een de auditu-getuige kan zijn verhoorders willen pleasen. Herinneringen kunnen volstrekt inaccuraat zijn.

Merkelbach vindt echter dat zijn Amerikaanse collega’s een karikatuur schetsen van de doorsnee-getuige. Er is van alles aan te merken op het geheugen, maar afschaffen van getuigen gaat hem veel te ver. Merckelbach: ‘Als het gaat om volledigheid schieten getuigen altijd tekort.’ Toch hebben directe getuigenissen wel degelijk zin, vooral als er direct na een misdrijf met betrokkenen wordt gesproken, luidt zijn conclusie. Maar nogmaals, er moet met argusogen naar worden gekeken. Ook de vraagstelling is van belang.

In Nederland wordt een verhoor op papier gezet door de politie. De vraag die zich opdringt, is: noteert zo’n diender zo’n ‘verhaal van’ wel exact genoeg of zet hij zijn eigen interpretatie op papier? Een voorbeeldje uit het dossier-Holleeder. Het gaat om een proces-verbaal van een gesprek tussen verhoorder officier van justitie Fred Teeven en getuige Thomas van der Bijl. De verdediging heeft sinds kort de bandopname ervan mogen beluisteren. Van der Bijl beschuldigt iemand ervan dat hij optreedt als de ‘boekhouder van Holleeder’. Een man op de Wallen. Hij kent hem van een aantal jaren geleden toen hij daar als schoonmaker werkte. Hij kan niet op zijn naam komen: ‘Ja die ene jongen, hoe heet die nou?’

‘Die Schipper,’ probeert Teeven.

Van der Bijl: ‘Nee, die is het niet.’

Teeven: ‘Marcel? Marcel Katee?’

Na die voorzet bevestigt getuige Van der Bijl dat hij die man bedoelt: ‘Ja. Marcel Katee, ja.’

Teeven: ‘Maar die Marcel die weet wel hoe het zit?’

Van der Bijl: ‘Nee, niet criminele ….[niet te verstaan] dat weet ie niet.’

En wat noteren de verbalisanten uit deze dialoog in hun proces-verbaal? ‘Thomas van der Bijl: “Marcel Katee weet van al zijn (Holleeders) zaken.”’

Papieren proces
Duizenden en nog eens duizenden pagina’s tellen de strafdossiers van het afpersingsonderzoek tegen Willem Holleeder en het liquidatieproces dat zich dit jaar afspeelt in de Bunker, de beveiligde rechtszaal in Osdorp. In de rij kasten achter de rechters staan de honderden ordners met processen-verbaal van de observaties, de uitgewerkte, maar ook samengevatte telefoongesprekken, de verhoren van de verdachten en de getuigen bij de politie en bij justitie. Ook zitten hierin de processen-verbaal van bevindingen. Als de getuige officieel niet met de politie wil praten, maken de rechercheurs zelf een samenvatting van de informatie uit het gesprek of het verhoor. Soms blijkt zo’n getuige er niet eens van op de hoogte dat zo’n de auditu-verklaring bestaat.

De meeste getuigen zullen nooit een stap in de zittingszaal zetten. De aanklagers en de verdediging kunnen de rechter verzoeken om getuigen op te roepen om hun betoog kracht bij te zetten. Maar niet alle vragen worden gehonoreerd. Het zijn de rechters en de raadsheren van het hof die bepalen of ze zo’n man of vrouw nader aan de tand willen voelen.

‘Voor het grootste deel doet de Nederlandse rechter zijn werk met een papieren dossier, met de auditu-verklaringen dus,’ vertelt hoogleraar strafrecht Gerard Mols. ‘Zoiets zou in Amerika onmogelijk zijn. In dat rechtssysteem geldt een verbod op hearsay. Bewijs afkomstig van derden wordt behandeld op de zitting; belastende getuigen moeten in de rechtszaal zelf verschijnen. Dit heet het “onmiddellijkheidsbeginsel”.’

Ook in Nederland hebben een verdachte en zijn raadsman het recht om tijdens de zitting een getuige direct te confronteren en te ondervragen over diens beschuldigingen, beaamt Mols. ‘Maar zeker in doorsnee-processen wordt geen stoet van getuigen opgeroepen. Rechters gaan af op de op schrift gestelde processen-verbaal.’

Goed van vertrouwen
Twijfel en wantrouwen tegenover opsporingsambtenaren passen niet zo in het Nederlandse systeem. Zittingsrechters gaan ervan uit dat de professionals die hen zijn voorgegaan hun werk goed hebben gedaan. Is dat ook zo?

Veel grote justitiële dwalingen kende Nederland tot voor kort niet. De stelregel luidt dat de rechter liever tien schuldigen vrijuit laat gaan dan dat hij een onschuldige vastzet. Maar die ene onschuldige kwam vast te zitten. Dat was Kees B. Hij werd ten onrechte gestraft als de dader van de zogeheten Schiedammer Parkmoord. Pas toen de echte moordenaar werd gepakt, ging B. vrijuit. Inmiddels claimen meer veroordeelden dat ze ten onrechte zijn gestraft. Ze stapten naar de (tijdelijke) Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken die werd ingesteld naar aanleiding van de fatale misser in de Schiedammer Parkmoord. De CEAS gaf daarna het advies om een aantal moordzaken opnieuw voor de rechter te brengen. De commissievoorzitter, de Nijmeegse strafrechtgeleerde Ibo Buruma, wees op het gevaar van de fouten in processen-verbaal. Die blijken lastig te herstellen.

Eind vorig jaar klonken ook vanuit het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en rechtshandhaving van de Universiteit van Leiden waarschuwende geluiden over de gevaren van processen-verbaal. ‘Verklaringen van betrokkenen worden beïnvloed door de inbreng van de rechercheurs,’ stelden Marijke Malsch, Hans Nijboer en Vera Haket in het Nederlands Juristenblad. ‘Vaak wordt [in de verslaglegging – red.] al snel vergeten wie wat heeft ingebracht in een gesprek.’

In het gewone leven is het niet zo belangrijk van wie bepaalde informatie afkomstig is, maar bij een proces is dit wél van cruciaal belang. Belangrijke getuigen in het liquidatie- en afpersproces – en dan met name de weduwe Maria Houtman en kroongetuige Peter la Serpe – zijn de afgelopen jaren talloze malen gehoord en verhoord. Getuigen kunnen beïnvloed worden door suggestieve vragen. Maar zelfs open vragen kunnen voor de goede verstaander informatie bevatten die wordt opgeslagen. Na verloop van tijd wordt het lastig om vast te stellen waar de informatie van de getuigen vandaan komt.

Volgens de Leidse academici ontstaat er bovendien vaak een band tussen de ‘gehoorden’ en de verbalisanten. ‘Getuigen lezen hun verklaring zelf zelden kritisch door voor ze die ondertekenen. Ze beseffen niet hoe belangrijk de letterlijke tekst is die op papier is gezet. Ze geloven het wel, of zijn moe en willen naar huis. Ze vertrouwen er vaak ook op dat de rechercheur hun verhaal goed heeft opgeschreven omdat de band tussen hen goed was.’

Ook de Leidenaars pleiten aan het slot van hun artikel op meer controle op de auditu-verklaringen. ‘Dat kost extra tijd, maar dat weegt ruim op tegen alle negatieve gevolgen die het veroorzaakt als zo’n fout in een proces-verbaal pas na jaren van herzieningspogingen wordt ontdekt.’

Nog meer kritiek
Rechters hebben dus een zware taak. Ook vanuit de wereld van de psychologische deskundigen wordt gewaarschuwd voor het te veel voeren van een papieren proces. Willem Wagenaar trad als deskundige op in meer dan duizend strafzaken. De universiteitshoogleraar in Utrecht en oud-hoogleraar psychologie en rechtspsychologie in Leiden zette zijn colleges over waarneming, geheugen en menselijk gedrag op cd-rom: Psychologie in de rechtszaal. Hij spreekt over het gevaar van valse verklaringen en getuigenissen van horen zeggen. Ook in zijn boeken The Populair Policeman and other Cases en Vincent plast op de grond richt Wagenaar zijn pijlen op de professionals in het strafrecht. ‘De rechter moet bijna altijd afgaan op verklaringen van anderen: verdachten getuigen, deskundigen. Die spelers worden geacht naar waarheid te verklaren; de eed of belofte zou dat moeten garanderen. Maar in de praktijk is niet iedereen even eerlijk. Soms is de rechter voldoende argwanend en merkt hij de oneerlijkheid op, soms ook niet.’ Een notoir lastige categorie voor de rechter is de opsporingsambtenaar die een misleidende of regelrecht leugenachtige verklaring opstelt met het verhaal van een verdachte of een getuige. Wagenaar. ‘De rechter gaat daar niet vanuit en wordt daarin gesterkt door de wetgever die zelfs heeft bepaald dat een ambtsedige verklaring voldoende bewijs vormt.’

Het verhaal van een verdachte of getuige moet in processen-verbaal zoveel mogelijk in diens ‘eigen woorden’ worden weergegeven. Volgens Wagenaar wordt die wettelijke verplichting in Nederland op grote schaal ontdoken. Hij geeft in een van zijn hoorcolleges een prachtig voorbeeld van een ‘pratende baby van acht maanden’. Volgens het proces-verbaal heeft een baby aan haar zusje van tweeënhalf verteld dat de buurman haar heeft misbruikt. Het meisje vertelde het verhaal aan haar moeder. Die vertelde het aan de rechercheur. ‘Een driedubbele de auditu-verklaring dus, waarop de buurman werd veroordeeld,’ stelt Wagenaar. Hij trad in deze case op als deskundige.

Een baby van acht maanden kan niet praten en zo’n verhaal vertellen, had hij tegen de rechter gezegd. Maar die verweet hem dat hij niets begreep van het Nederlands recht. ‘De rechter zei: “Dat het meisje is misbruikt, staat in een ambtsedig proces-verbaal. Ik heb geen ander bewijs nodig.”’

De hoogleraar stelt zijn studenten vervolgens de vraag: wie had nu gelijk? ‘De rechter die het verhaal in het proces-verbaal gelooft of ik die zegt dat die baby van acht maanden niet kan praten?’

Zijn antwoord is stellig: ‘De rechter. Psychologen hebben het niet voor het zeggen in de rechtszaal. Rechters moeten zich houden aan de wet.’ Een deskundige kan volgens de hoogleraar wel kritiek uiten, maar het is aan de samenleving om aan parlement en regering duidelijk te maken dat een wet niet voldoet.

Druk uitoefenen
Het gebruik van de auditu-verklaringen is tot op heden verankerd in de jurisprudentie: de uitleg van de wet dus. Biedt een extra controle door de zittingsrechter een garantie voor de betrouwbaarheid? Moeten de getuigen met hun ‘verhalen-van’, zoals de weduwe Maria Houtman, alsnog door de rechtbank en het hof worden opgeroepen in de Bunker? Dat is tot nu toe niet gebeurd. In het verhaal van Maria Houtman zitten inconsequenties. Hetzelfde stelt de verdediging van de liquidatieverdachten vast over de verklaringen van kroongetuige en Houtman-moordenaar Peter la Serpe. Hij is in hun ogen een zeer onbetrouwbare getuige.

Nico Meijering, de advocaat van de vermeende moordmakelaar Ali A., betoogde twee weken geleden urenlang waarom mevrouw Houtmans getuigenis volgens hem waardeloos is. Hij noemt haar verhaal ‘een B-script met ingrediënten verkregen uit de media’. Ze heeft haar verhaal uit de krant, betoogt de strafpleiter keer op keer. En hij staafde het met voorbeelden. Meijering heeft geteld hoe vaak mevrouw Houtman in de afpersings- en de liquidatiezaken is gehoord: ‘Eenentwintig keer.’ Pas tijdens de laatste ondervraging, op 16 januari 2009, deelt de weduwe haar kennis over de moordopdracht met haar ondervragers, terwijl ze het naar eigen zeggen jaren eerder al heeft gehoord van Thomas van der Bijl, de eveneens vermoorde vriend van de familie Houtman. Ook had oud-officier van justitie Fred Teeven hier volgens haar weet van, maar die heeft hierover geen proces-verbaal opgemaakt.

Nooit eerder heeft mevrouw Houtman over zijn cliënt Ali A. gesproken, stelt Meijering. Sterker nog: op 30 mei 2007, nadat De Telegraaf paginagroot heeft gepubliceerd over de moorden en de verklaringen van kroongetuige Peter la Serpe, wordt ook Maria Houtman nog eens gehoord. Ze vertelt dan dat ze via de media heeft vernomen dat een Turk met de naam ‘Ali’ verantwoordelijk is voor de dood van haar man. ‘Ali, welke Ali is dat?’ vraagt de politie. ‘Weet ik niet. Ali. Ik ken hem niet. Je leest het in de krant.’ Het deed advocaat Meijering verzuchten: ‘Het OM wil kennelijk nog steeds mevrouw Houtman als geloofwaardig opvoeren, maar niemand kan dat toch langer volhouden?’

Uit alle psychologische onderzoeken en betogen blijkt dat vooral de buitenwereld, de media en het lange tijdsverloop van een juridische procedure de betrouwbaarheid van een getuige danig aantasten. In het tijdschrift Expertise en Recht, dat binnenkort verschijnt, beschrijven Merckelbach en zijn collega Marko Jelicic enkele zeer recente onderzoeken die duidelijk maken hoe getuigen zich op sleeptouw laten nemen door hun eigen fantasie die dicht tegen de werkelijkheid aanschuurt. Er werd bijvoorbeeld in 2006 ook een groep studenten geïnterviewd over de moord op Pim Fortuyn. Ze kregen vier jaar na dato de vraag voorgelegd of ze de filmbeelden hadden gezien van het moment dat Volkert van der G. Fortuyn neerschoot. Voor de goede orde: dergelijke beelden bestaan niet. Toch zei zestig procent dat ze die kenden. Meer dan twintig procent vertelde over allerlei details op die beelden. Een van hen had zelf gezien hoe een man met een baseballpetje op Fortuyn kwam aflopen, een pistool trok en een aantal gerichte schoten op de politicus afvuurde. Hij had gezien dat Fortuyn op de grond viel en dat de dader daarna wegrende. De academici: ‘Zulke details verlenen aan een inaccurate verklaring een schijn van authenticiteit.’

De academici snappen heel goed dat politiefunctionarissen zich slecht kunnen neerleggen bij een ik-weet-het-niet-meer van een getuige. ‘Het kan daardoor gebeuren dat rechercheurs gaan trekken en duwen aan het geheugen van een getuige. Maar dat is de ideale voedingsbodem voor het ontstaan van fouten, pseudoherinneringen.’ En dat is pas echt gevaarlijk, vinden ze. ‘Getuigen kunnen dan met grote stelligheid dingen gaan verklaren die nooit gebeurd zijn. En juist vanwege de stelligheid en het emotionele appèl waarmee ze worden gebracht, lijken pseudoherinneringen bedrieglijk authentiek.’

Grande finale
In het hoger beroep tegen Holleeder en in het liquidatieproces hebben de advocaten van de verdachten inmiddels verzoeken ingediend om vooral de de auditu-getuigen alsnog op te roepen voor de grande finale in de rechtszaal. Onder hen is ook de weduwe Houtman. Maar vooralsnog hebben de rechtbank en het hof genoeg aan haar eenentwintig processen-verbaal.
Hoewel? Crimefighter Teeven lijkt zich de ontboezeming van de weduwe over Holleeder desgevraagd ook ineens te herinneren. Hij claimt dat hij een goed geheugen heeft. Voor de rechters was dit reden om deze getuige op te roepen.

Misschien worden de megaprocessen in de rechtszaal toch iets minder van papier dan aanvankelijk werd verwacht.

Literatuur

– Harald Merckelbach en Marko Jelicic, Hoe een CIA-agent zijn geheugen hervond, uitgeverij Contact
– Willem Wagenaar en Hans Crombag, The Populair Policeman and other Cases,
uitgeverij Amsterdam University Press
– Willem Wagenaar, Vincent plast op de grond, uitgeverij Bert Bakker
– Willem Wagenaar, Psychologie in de rechtszaal, hoorcolleges op cd-rom
– Peter van Koppen, De Schiedammer Parkmoord, uitgeverij Ars Aequi

Van horen zeggen

Getuigen uit de tweede hand