In het nieuwe boek van Susan Neiman, Verzet en rede in tijden van nepnieuws, is de filosofe niet vies van een beetje patriottisme. &#8216;Progressieve mensen zijn bang dat nationale trots Wilders in de kaart speelt. Maar het is precies andersom.&#8217;
Een ‘Amerikaanse Jodin in Duitsland’, noemde Susan Neiman  zichzelf toen we elkaar twee jaar geleden spraken in Berlijn. Omdat ze geen Duits staatsburger was, kon ze destijds politiek niet veel betekenen voor ‘haar’ partij, de SPD, die &#8211; althans in naam &#8211; de socialistische traditie voortzet waarin zijzelf ook zei te staan. Maar er is iets veranderd, vertelt Neiman als ik haar bel terwijl ze onderweg is naar het Einstein Forum in Potsdam. 
Niet wat betreft dat socialisme trouwens. Ze verzet zich er nog altijd tegen dat het ‘een vies woord’ is geworden. ‘Cultuurmarxisme is nu het scheldwoord van de dag, maar dat is een belegen manier om iedereen die zich sterk maakt voor sociale gelijkheid en vooruitgang te brandmerken als een communist en om communisme als een ziekte neer te zetten.’ Nee, de verandering  zit erin dat ze – &#8216;sinds gisteren&#8217; – als Amerikaanse nu wél de Duitse nationaliteit bezit. ‘Zo’n dubbele nationaliteit mag hier. Ze beoordelen de individuele situatie van de aanvrager en in mijn geval kon het kennelijk.’
<h3>Drie volksliederen</h3>
Ze vertelt over de plechtige ceremonie in het stadhuis van stadsdeel Neukölln waarbij achtenveertig mensen afkomstig uit tweeëntwintig verschillende landen de eed op de Duitse grondwet aflegden. ‘Eerst lieten ze een fragment horen van ieders eigen volkslied,’ zegt Neiman. ‘Stadsdeelburgemeester Franziska Giffey zei: “We laten dit horen zodat jullie even kunnen terugdenken aan waar je vandaan komt, aan je kindertijd – dat zal ongetwijfeld een emotioneel moment voor jullie zijn.” Dat was wat mij betreft helemaal waar. Ik was even terug in Atlanta, Georgia, waar ik ben geboren.’ Vervolgens kregen de nieuwe Duitsers het Europese volkslied te horen, ‘Ode an die Freude’ uit de negende symfonie van Beethoven. ‘En ten slotte zongen we met zijn allen het Duitse volkslied,’ zegt Neiman enthousiast.
<q class="pull-left">Ik zal geen mensen bereiken die op AfD of Wilders hebben gestemd. Maar ik wil ervoor zorgen dat progressieve mensen gaan nadenken wat ze zelf aan de situatie hebben bijgedragen.</q>
Susan Neiman, directeur van het Einstein Forum, dat &#8216;een plek voor intellectuele innovatie en internationale uitwisseling&#8217; wil zijn, schreef eerder Waarom zou je volwassen worden? en Morele helderheid. Goed en kwaad in de eenentwintigste eeuw. In het nieuw verschenen Verzet en rede in tijden van nepnieuws verdedigt ze naar eigen zeggen de waarheid en de rechtvaardigheid. Ze bestrijdt de postmoderne erfenis dat er meerdere waarheden naast elkaar kunnen bestaan. En ze laat zien hoe recent veroverde gelijke rechten voor iedereen worden bedreigd. Hoewel de solidariteit waar Neiman en haar generatie voor hebben geijverd onder vuur ligt en de door haar gehate ‘hardcore neoliberal’ Hillary Clinton (‘ze loog en bedroog in haar campagne tegen Obama’) werd verslagen door de nog veel ergere Donald Trump, blijft ze toch enigszins hoopvol.
<h3>Pizzagate</h3>
Ook in haar inleiding bij Verzet en rede is Neiman nog best optimistisch over het terugdringen van het Europese populisme – misschien omdat het boekje naar de drukker ging vóór de Duitse, Oostenrijkse en Tsjechische verkiezingen. ‘Het zijn sombere, zwarte tijden en ik zal zeker niet de mensen bereiken die op AfD of Wilders of Trump hebben gestemd. Maar ik wil ervoor zorgen dat progressieve mensen gaan nadenken over wat zijzelf hebben bijgedragen aan de verspreiding van fake news en de draai naar rechts. Want we moeten wel een aantal fundamentele vergissingen onder ogen komen: het nepnieuws waar we ons in het verleden onvoldoende tegen hebben gekeerd.’
Verzet en rede begint met een overbekend voorbeeld van nepnieuws: ‘Pizzagate’, de complottheorie over een pedofiel netwerk dat door Hillary Clinton zou worden gerund vanuit een pizzeria in Washington. ‘Niemand die goed bij zijn hoofd is zou zoiets geloven.’ Maar ondertussen, stelt Neiman vast, zijn we maar al te bereid geweest om mee te gaan met andere vormen van nepnieuws, inmiddels meer nepgeschiedenis. De massavernietigingswapens van Saddam Hussein waren een extreem voorbeeld. Maar ook de welwillende manier waarop het tijdperk Reagan door de media is bijgezet is een vorm van nepgeschiedenis.
<q class="pull-left">We accepteren dat je de politiek niet serieus hoeft te nemen om de VS te leiden. We moeten uitkijken dat we dat cynisme niet het nieuwe normaal laten worden.</q>
‘Het beeld is ontstaan dat Ronald Reagan weliswaar niet zo’n intelligente president was, maar toch best een goede kerel. Terwijl hij de weg heeft geplaveid voor Donald Trump. Als eerste verving hij de serieuze politiek door entertainment. En hij stond met zijn Reaganomics aan de basis van het neoliberalisme en de deregulering van de financiële markten die de wereldeconomie een hoop ellende opleverden. Bovendien bracht hij – zij het subtieler dan Trump – racisme in het politieke domein.&#8217; In 1981 waren we daar tenminste nog geschokt en beschaamd over, zegt Neiman. ‘Maar in deze tijd accepteren we gewoon dat je politiek niet serieus hoeft te nemen om de Verenigde Staten te kunnen leiden. We moeten uitkijken dat we dat cynisme niet het nieuwe normaal laten worden.’
Goed, Reagan speelde een belangrijke rol bij de val van de Muur, moet Neiman toegeven. Al beschrijft ze in Verzet en rede hoe toevallig zijn beroemde oproep aan Gorbatsjov om de Muur neer te halen tot stand kwam. ‘En vervolgens is, nadat de Muur inderdaad was gevallen, de progressieve gemeenschap in gebreke gebleven. We hebben nooit rekenschap gegeven van wat er door de gebeurtenissen in 1989 veranderde in de wereld.’ Dat het geloof in de markt na de val van de Muur allesoverheersend werd en het socialisme integraal werd verworpen, liet voor links geen alternatieve optie open. ‘Generatiegenoten die veertig jaar geleden lange avonden doorbrachten met eindeloze scherpslijperijen over het gelijk van Gramsci of Trotski roepen nu in koor: weet je, ik heb altijd al gezegd dat er niets deugde van het socialisme.’
<h3>Alle waarden zijn marktwaarden</h3>
Susan Neiman schreef Verzet en rede voor haar geestverwanten, die ondanks zichzelf gevangen zijn geraakt in drie onjuiste denkwijzen. ‘Ten eerste gaan zelfs degenen die het neoliberalisme afwijzen toch mee in een van de belangrijkste premissen ervan: dat alle waarden die er écht toe doen uiteindelijk marktwaarden zijn. Alles wordt teruggerekend naar de financiële opbrengst. Ik sprak twee dagen geleden op een SPD-bijeenkomst en een vrouwelijke econoom viel me aan omdat ik zo fel was over de noodzaak van sociale gelijkheid. Zo belangrijk is dat helemaal niet, vond zij. Mensen willen gewoon een behoorlijk betaalde baan en genoeg te eten. Meer niet.’
Neiman is het daar niet mee eens. Ze verdedigt in haar boek de universalistische overtuiging dat onrechtvaardigheid ten opzichte van één mens onrecht doet aan de hele mensheid, en dat je je daar dus altijd tegen moet verzetten. ‘Dat is tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend. Inmiddels is ook ter linkerzijde een denker als Carl Schmidt herontdekt, ooit een favoriete filosoof van de nazi’s. Hij stelde: als iemand het woord “mensheid” gebruikt, weet je dat hij je probeert te belazeren. Er ís volgens de Schmidt-aanhangers helemaal niet zoiets als “de” mensheid, er zijn slechts twee groepen: je vrienden en je vijanden. De stelling van Schmidt is de eerste misvatting die ik wil rechtzetten.’
De tweede misvatting, vooral online en bij politiek rechts, is het via postmoderne denkers verspreidde idee dat er helemaal niet zoiets als “de” waarheid bestaat. We hebben in ons dagelijks leven wel degelijk een duidelijk besef van wat waar is en wat een leugen, maar als het om politiek gaat lijdt dat overzichtelijke waarheidsconcept onder de misleidende theorie dat het allemaal een kwestie van perspectief is. Volgens Neiman is dit het gevolg van het postmodernisme dat zich via de collegebanken in ons dagelijkse denken heeft genesteld. ‘We komen er geleidelijk achter dat de postmoderne filosofie erg veel schade heeft aangericht.’<q class="pull-left">Nepnieuws bestaat niet in hun ogen, het is gewoon het andere verhaal.</q>
Alles wat die jongens op rechts dus hoeven te doen, zegt Neiman, is met een sterker narratief komen. ‘Nepnieuws bestaat niet in hun ogen, het is gewoon het andere verhaal.’ Zo kon Geert Wilders onlangs in een van zijn rants weer eens beweren dat Europa niet alleen door middel van terreur, maar vooral door middel van een ‘proces van vervanging’– dat wil zeggen: immigratie – zal worden veroverd door de islam. ‘De islam haat ons en is van plan om alle westerse waarden en vrijheden uit te wissen,’ besloot Wilders zijn tirade. Neiman zegt: ‘Het is heel gemakkelijk om aan te tonen dat die uitspraak flauwekul is. Er zijn miljoenen moslims die net zo kwaad zijn over moslimterrorisme als iedereen. In de Verenigde Staten zijn de afgelopen decennia veel meer mensen gedood door rechts terrorisme en door schietpartijen die plaatsvinden vanwege de NRA dan door het moslimterrorisme, inclusief 9/11.’
<h3>Darwinisme en het individu</h3>
Volgens Neiman is het derde punt dat ongemerkt aan invloed heeft gewonnen de projectie van de evolutionaire biologie op het individu en op de samenleving. ‘Het idee is ontstaan dat we er uiteindelijk allemaal naar streven om onze hoogsteigen genenpoel te vergroten. Die pseudowetenschap &#8211; want onbewezen en niet te bewijzen &#8211; lijkt inmiddels algemeen als waarheid te zijn geaccepteerd. Het is een andere manier om te zeggen dat wij als individu alleen maar handelen vanuit zuiver evolutionair zelfbelang.’
Samengevat zijn de afgelopen jaren dus drie schadelijke principes wijdverbreid geraakt, stelt Susan Neiman in Verzet en rede. De enige waarde is marktwaarde; er bestaat niet zoiets als ‘de’ waarheid want er zijn verschillende verhalen; en ons enige doel is om onze genen zo veel mogelijk te verbreiden. ‘Maar de meeste mensen leiden hun leven helemaal niet volgens die drie principes. Ik ken eigenlijk maar één persoon die dat wel doet, en die zit nu in het Witte Huis. Ja, ik zou Donald Trump serieus de verpersoonlijking van het kwaad willen noemen. Dit wil ik trouwens niet zeggen over de mensen die door hem misleid zijn om op hem te stemmen.’
<h3>Nationalisme als oplossing</h3>
Haar boeken – volgend jaar verschijnt Leren van de Duitsers, over de manier waarop Duitsland heeft afgerekend met een racistisch en gewelddadig verleden – en haar werk bij het Einstein Forum in Potsdam zijn gewijd aan het verdedigen van de idealen van de verlichting. ‘We moeten ons verzetten en verenigen en er zijn genoeg andere waarden behalve marktwaarde en benepen nationalisme. Tradities zijn wél belangrijk: iedereen streeft naar een hechte band met zijn naaste omgeving, wat niet per se je geboortegrond hoeft te zijn. Als ik in Nederland ben, merk ik dat progressieve mensen bang lijken om ook maar iets goeds over hun eigen land te zeggen. Ze benadrukken steeds de duistere kanten van het nationale verleden: de bezetting, het kolonialisme, het slavernijverleden. Ze zijn, denk ik, bang dat zoiets als nationale trots mensen als Wilders in de kaart speelt. Maar het is precies andersom. Links heeft de Nederlandse verlichte en progressieve traditie verwaarloosd. Wees er trots op dat jullie land de verlichting als eerste serieus nam en dat jullie in de jaren zestig voorop liepen.’
<q class="pull-left">Globalisering hoeft niet ten koste te gaan van nationale belangen en tradities.</q>
Neiman is nog steeds een beetje onder de indruk van haar recente Berlijnse inburgeringsceremonie. Ze is het dan ook oneens met de negatieve reacties op de passage in het Nederlandse regeerakkoord waarin staat dat kinderen op school het Wilhelmus moeten leren. ‘Al hangt dat ook van de tekst af – en ik hoorde dat die niet al te begrijpelijk is. Je kunt trouwens altijd besluiten om níet te zingen als je vindt dat het volkslied wordt misbruikt. Zo weigerde ik op de middelbare school het volkslied te zingen vanwege de oorlog in Vietnam. En nu heb je American football-spelers die uit protest tegen Trump weigeren om op te staan voor de Amerikaanse vlag. Je kunt er dus van alles mee, maar je volkslied helemaal níet kennen is een silly overreactie op nationalisme.’
Dat ze wel iets voor een vorm van patriottisme voelt, betekent overigens niet dat ze het kosmopolitische ideaal van haar generatie heeft laten varen. ‘Maar globalisering hoeft niet ten koste te gaan van nationale belangen en tradities. En jullie leraren moeten Nederlandse kinderen behalve het Wilhelmus óók het Europese volkslied laten horen. Wij Europeanen – dat mag ik sinds kort zeggen, als kersverse Duitse – moeten echt veel trotser op Europa zijn.’
<div class="info-box">
Susan Neiman, <a href="http://www.lemniscaat.nl/Non-fictie/Filosofie/titels/9789047709992/Verzet%20en%20rede%20in%20tijden%20van%20nepnieuws">Verzet en rede in tijden van nepnieuws,</a> uitgeverij Lemniscaat, €9.95.
Neiman treedt op 28 oktober op tijdens het <a href="https://brainwashfestival.nl">Brainwash Festival </a>in Amsterdam.
</div>

Gerelateerd