<div class="lead">
De Franse schrijver Paul Valéry is het superego van de literatuur. Hij laat elke schrijver sidderen. Er is weer een deel van zijn Cahiers vertaald, ditmaal door Jan Fontijn.
</div>
Er bestaat een literaire elite in de beste zin. De Franse schrijver Paul Valéry (1871-1945) is er een vertegenwoordiger van. Van hem is de uitspraak dat iets wat moeiteloos tot stand is gekomen niets voorstelt. Die uitspraak staat voor een complete mentaliteit. Een schrijver die wel eens in een flow terecht is gekomen waardoor hij pagina’s lang schreef alsof hij vleugels had, begint bij zo’n uitspraak met terugwerkende kracht te twijfelen aan wat hij op deze manier heeft geschreven. Valéry werd een literair geweten, iemand die op een afstandje, en met een sceptische blik, kijkt of je je er niet vanaf maakt. Hij werd een literair Über-Ich, het superego dat de literaire criteria hooghield.
Over de literaire techniek en de criteria schreef hij zijn Poëtica. Niet op een systematische manier zoals Aristoteles of Boileau, maar in de vorm van aantekeningen, fragmenten en notities in zijn <a href="http://www.uitgeverijdebuitenkant.nl/bantammer_reeks/#276">Cahiers</a>, een soort dagboek van zijn geest waaraan hij dagelijks in de vroegste uren van de dag werkte, gesteund door koffie en sigaretten. Valéry begon het schrijven in zijn Cahiers in 1892, wat bij zijn dood in 1945 voor 261 schriften zorgde met bij elkaar 26.600 pagina’s. 1892 was ook het jaar dat hij in Montpellier op afstand obsessief verliefd werd op de achtendertigjarige onbereikbare weduwe Baronesse Sylvie Rovira de Roquevaire. ‘Madame de R.’, zoals ze in zijn Cahiers heet, ging zijn gedachten en sonnetten zodanig beheersen dat er geen ruimte meer overbleef voor iets anders. Het was een radicale amour fou. Valéry riep de hulp in van Descartes en zijn boek over de hartstochten van de ziel (Les passions de l’âme). Descartes was duidelijk: beheerst worden door hartstochten was een soort ziekte. Hij overtuigde Valéry ervan dat hij, wilde hij er niet onderdoor gaan, de strijd aan moest binden tegen zijn tirannieke gevoelens. Het wapen in die strijd was niet de hulp van God, zoals bij Descartes, maar het cogito van de eigen denkkracht. Het schrijven in de Cahiers werd mentale krachtpatserij. Zijn gevoelens waren zijn geduchte tegenstanders.
<q class="pull-left">Het wapen in die strijd was niet de hulp van God, zoals bij Descartes, maar het cogito van de eigen denkkracht.</q>Valéry duikt van tijd tot tijd in de Nederlandse literatuur op wanneer iemand door de lectuur van de Cahiers de aanvechting niet kan weerstaan om er een deel van te vertalen. Tot de eerste liefhebbers van Valéry behoorde Vestdijk, die over hem in de jaren dertig het essay ‘Valéry en het duistere vers’ schreef (in Lier en lancet). Daarna waren het Piet Meeuse en Maarten van Buuren die zich er aan waagden, Meeuse met de vertaling van Leonardo en Socrates, Meneer Teste en Wat af is, is niet gemaakt en Van Buuren met De macht van de afwezigheid. Nu is het de beurt aan Jan Fontijn, de biograaf van Frederik van Eeden en Jacob Israël de Haan. Hij vertaalde onder de titel Cahiers een selectie uit wat Valéry heeft geschreven over poëzie, literatuur en ‘De aard van de gevoelens.’
<figure id="post-371058 media-371058" class="align-none">
<figure style="width: 1280px" class="wp-caption alignleft"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/11/JanFontijn.jpg" alt="" width="1280" height="1264" /><figcaption class="wp-caption-text">Jan Fontijn/Uitgeverij Buitenkant</figcaption></figure></figure>
<h3>Grondslagenonderzoek</h3>
Bij Valéry kom je terecht wanneer je wilt weten hoe literatuur ontstaat. Valéry verricht in zijn Cahiers-notities literair grondslagenonderzoek: het gaat steeds over de voorwaarden, de principes, de regels in de poëzie, en over de zucht naar perfectie, wat zuivere poëzie is, wat het gevaar van dwepen is, over de noodzaak van ambiguïteit, over de middelmatigheid en machteloosheid van proza, over de klassieke regels als weerstanden die juist voor creativiteit zorgen. Het wemelt in de Cahiers van de kernachtige uitspraken, meningen, inzichten en boutades: een gedicht ‘moet uiteindelijk niets anders zijn dan rijp geworden taal.’ ‘De kostbaarste poëzie is voor mij de poëzie die een filosofie is of een filosofie doet vermoeden.’ Bouvard et Pécuchet van Flaubert is ‘een vrij dwaas boek – precies als zijn auteur was.’ ‘Flaubert lezen is onverdraaglijk voor een mens die denkt.’ ‘Ik ben niet gek op Shakespeare.’ ‘Poëzie – dat is de toestand van permanente vindingrijkheid bereiken.’ ‘Een gedicht moet een feest voor het Intellect zijn. Iets anders kan het niet zijn.’ Valéry denkt daarbij aan Baudelaire, die ‘heeft intelligentie in de zuivere poëzie geïntroduceerd.’
<q class="pull-left">Het moet wel buitengewoon dwaas zijn om een dichter de gevoelens toe te schrijven die in zijn gedicht opduiken, schrijft hij.</q>Dat een gedicht een feest voor het Intellect moet zijn geeft aan dat bij Valéry gevoelens zoveel mogelijk buiten de deur worden gehouden. Men moet wel buitengewoon dwaas zijn om een dichter de gevoelens toe te schrijven die in zijn gedicht opduiken, schrijft hij. ‘Niet dat de menselijke gevoelens, hartstochten enz. niet “belangwekkend” zijn’, schrijft hij, maar gevoelens die Valéry niet zelf heeft ervaren betekenen voor hem niets. Dat wil zeggen dat Valéry’s bereidheid zich te verplaatsen in andermans gevoelens nul is. Jan Fontijn schrijft wel dat Valéry zich zeer goed bewust was ‘dat gevoel de voorwaarde en de basis van onszelf is’, maar de afdeling ‘De aard van gevoelens’ spreekt dat wel erg vaak tegen. Valéry ligt in de clinch met gevoelens, hij kan ze meestal niet luchten of zien, hij noemt ze zelfs ‘troep’: ‘Zijn dan die complexe, genuanceerde troep die we gevoelens noemen, uiteindelijk afval, overblijfselen van vroeger?’
<h3>De zuivere ik</h3>
Valéry ging het om het ‘zuivere ik’, om de ‘pure geest’, afgewend van de werkelijkheid. Meneer Teste is zo’n zuiver ik, onthecht en niet bezoedeld door het leven. Hij bekent zelf dat hij van zijn geest ‘een idool’ heeft gemaakt. Zijn onthechting beschouwt hij als rijkdom, maar wel een denkbeeldige rijkdom omdat die rijkdom voor een onthechte niets omvat. Het ‘zuivere ik’ is iets extreems en een onmogelijkheid, maar het is wel iets waar dichters of schrijvers naar kunnen verlangen. Vandaar dat die regelmatig naar Valéry trekken. Het is het verlangen de geest in zijn pure gedaante aan het werk te zien, niet gestoord door wat dan ook. Valéry kon bij dat zuivere ik emoties, gevoelens of hartstochten niet gebruiken, dat waren voor hem altijd stoorzenders. Nooit bevatten emoties of gevoelens kennis voor Valéry. Ze vertellen hem nooit iets, terwijl ze toch zo eloquent zijn. Vrij dodelijk schrijft hij: ‘Wie het aan geest, beelden, scherpzinnigheid en diepte ontbreekt, heeft behoefte aan emoties, hartstochten, het verhevene en rampen.’
Het is niet moeilijk om onder de indruk te raken van Valéry’s scherpzinnigheid, maar door zijn neiging om alle gevoelens uit te logen belandde hij tegelijk vaak in de sfeer van de kwakzalverij. Wat te denken van: ‘Noch angst, liefde, geloof, noch trots hebben kenbare oorzaken.’ Zou het? Of: ‘Wat ons het meest ontroert heeft geen betekenis. Het is slechts een feit.’ Deze laatste uitspraak is goed fout en op de rand van een misdaad tegen zowel de geest, de esthetiek, de moraal, de psychologie en de menselijkheid. We moeten er rekening mee houden dat Valéry hier iets héél dieps bedoelt, dat mij dan kennelijk ontgaat. Valéry schrijft vaak helder en duidelijk, maar hij voelt zich ook vaak thuis in onbegrijpelijke abstracties. Hij wil vaak niet concreet worden omdat hij daarmee de werkelijkheid en de onzuiverheid te veel binnen zou halen. Hij blijft dan liever abstract. Het dwingt bewondering af dat Jan Fontijn ook dat onbegrijpelijke heeft weten te vertalen.
Alles bij Valéry was work in progress. Nooit mocht iets af zijn. Hij is daarmee de schrijver die andere schrijvers voorhoudt dat ze niet moeten denken dat wat ze hebben gemaakt ‘af is’, ook al is het gedrukt. Ze moeten zich geen illusies maken en maar beter niet op hun lauweren gaan rusten. Valéry is wel een literair geweten, maar ook een superego dat zichzelf wel eens uit het oog verliest.
<div class="info-box-red-border">
<a href="http://www.uitgeverijdebuitenkant.nl/bantammer_reeks/#276">Cahiers</a> (€ 20,00) van Paul Valéry, vertaald en ingeleid door Jan Fontijn, is uitgegeven door De Buitenkant.
</div>