filosofie
Toen L&#8217;Anti-Oedipe van Gilles Deleuze en Felix Guattari in 1972 verscheen, werd daarin min of meer filosofisch en psychologisch vastgelegd wat de tijdgeest dacht over de onderdrukkende structuur van het gezin, over de autoriteit van de vader en de repressieve invloed van de psychoanalyse. L&#8217;Anti-Oedipe en de tijdgeest dachten hier negatief over, het was immers de tijd van de antipsychiatrie en de discussie over de vaderfiguur, vertegenwoordigd door Oedipus, de tragische klassieke held die onwetend zijn eigen vader doodde.
Het boek is pas nu, bijna veertig jaar later, vertaald door Joost Beerten, met een voorwoord van Peter de Graeve. Die schreef eerder het hoofdstuk over Deleuze in het encyclopedische boek Denkers van nu (2005). Het lukte hem daarin de begrippen die in het werk van Deleuze een cruciale rol spelen op geen enkele manier te verduidelijken. Hij draaide er consequent omheen wanneer hij het over woorden ging als &#8216;immanentie&#8217;, &#8216;rizoom&#8217;, &#8216;nomade&#8217;, de &#8216;chaos&#8217; of &#8216;differentie&#8217;.
De Graeve slaagt er in zijn inleiding van Anti-Oedipus weer in om alleen maar pirouettes te draaien. In Anti-Oedipus spelen het verlangen en &#8216;verlangmachines&#8217; een hoofdrol. Als dat het geval is, dan moet toch inmiddels duidelijk zijn wat daarmee bedoeld wordt. Maar nee, zover is het bij De Graeve nog steeds niet. Hij schrijft: &#8216;De vraag naar de betekenis van dit begrip werd in talloze studies behandeld; je kunt er, zoals in Deleuzes hele filosofie, eindeloos in verdwalen.&#8217; Waarna hij niet probeert toch, tegen deze klippen op, iets te verduidelijken. Hij vertelt niet wat die &#8216;verlangmachines&#8217; inhouden, maar waar de auteurs &#8216;in feite voor ijveren&#8217;: ze zijn voor een &#8216;totale ontmanteling van de westerse (of universeel menselijke?) schuldmachine, ze trekken ten strijde tegen een cultuur van culpabiliteit, ressentiment, haat en zelfhaat in de mens.&#8217;
In Anti-Oedipus zijn Deleuze en Guattari (op een bijna onleesbare manier) bezig met het bevrijden van het verlangen. Verlangens werden in het Westen bij voorkeur altijd uitgesteld en opgepot (in het protestantisme, met het kapitalisme als resultaat), of ze werden maar mondjesmaat bevredigd, onder curatele gesteld, er werden voorwaarden aan verbonden. Verlangen ging gepaard met schuldgevoel (culpabiliteit). Verlangen was verlangen naar iets verbodens of naar iets wat je niet had: het was verlangen naar een gemis. De figuur van de vader onderdrukte het uiten van verlangens omdat hij zich, volgens de Oedipus-theorie van Freud, bedreigd voelde. Vandaar dat zoons zich tegen hun vader afzetten.
Deleuze wil van alle hindernissen af die voor het verlangen worden opgeworpen. Hij wil het verlangen niet langer zien als een gemis, maar als vrij, zelfstandig. Geen verlangen als een reactie op een verbod, niet belast met schuldgevoel, geen verlangen dat afgekocht moet worden, dat uitgesteld moet worden, of waarvoor eerst boete moet worden gedaan. Bij Deleuze, zou je kunnen zeggen, werd het verlangen van zijn calvinistische zwaarte ontdaan, en werd het licht, genotzuchtig, hedonistisch, al zijn dat niet de woorden die hij gebruikt. Het verlangen heeft iets subversiefs, het wil altijd meer dan mogelijk is. Het verlangen staat op gespannen voet met het realiteitsprincipe, een begrip van de door Deleuze gehate Freud (die het tegenover het lustprincipe zette).
Alles in Anti-Oedipus staat in het teken van het niet-rationele: vóór de wilde kracht van het onbewuste, voor het verlangen in het algemeen, voor de chaos, voor het verschil, voor het veelvoudige, voor de ontheemde in de kapitalistische maatschappij die nieuwe manieren van leven zoekt (de &#8216;schizo&#8217;) en tégen helderheid, tegen structuur, tegen identiteit, tegen eurocentrisme, tegen autoriteit, tegen realisme, tegen het ordenende bewustzijn.
De bevrijding van het zelfstandige verlangen heeft wel degelijk plaatsgehad: Anti-Oedipus was een uitvloeisel van de ideeën en de wensen van mei 1968. Maar het is de vraag of nu juist Anti-Oedipus daar zo veel aan bijgedragen heeft. Het is een complex en bijna ondoordringbaar boek, hoezeer de Deleuze en Guattari ook vlot proberen te schrijven. Ze hebben een hekel aan de Franse clarté, de bon sens en de sens commun, die ze vereenzelvigen met rationalisme en onderdrukking.
De erfenis van mei 1968 en daarmee die van Anti-Oedipus is een gemengde: de bevrijding van het zelfstandige verlangen heeft zeker plaatsgehad en heeft het heimelijke, besmuikte en verbodene van de seks en erotiek gehaald. Al zal er natuurlijk altijd gemis aan het verlangen kleven, anders is het geen verlangen meer. Tegelijk is het verlangen in de gedaante van emoties en porno in handen van de commercie gekomen, zodat soms gesproken wordt van de pornoficatie van de samenleving. En de nadruk op de &#8216;differentie&#8217;, het verschil tussen mensen, heeft geleid tot culturalisme, het naast elkaar heen leven van bevolkingsgroepen met een verschillende cultuur. Goede bedoelingen kunnen verkeerd uitpakken.

Gerelateerd