Fotodocument / Oefenen voor de aardbeving
&#8216;Voorwerpen die niet over water vervoerd behoren te worden, tollen voorbij. Iemand heeft een radio, maar krijgt hem alleen maar op een woeste atmosferische storing afgesteld. De vloedgolf kruipt tegen het raam omhoog &#8211; hij is nu bij het middenmerk. Verzwolgen brievenbussen, motorfietsen, verkeerslichten. Een krokodil zet koers naar het raam en geeft een snuitstoot tegen het glas. Niemand gilt. Ik wou dat iemand het deed. Er trilt iets in zijn mondhoek &#8211; een hand. Zijn oog kijkt ons taxerend aan en kiest mij uit. Ik ken dat oog. Het fonkelt en het dier glijdt langzaam weg met een slag van zijn staart. &#8220;Tokio, Tokio,&#8221; kakelt Lao Tse. &#8220;Als het geen brand is, dan is het wel een aardbeving. Als het geen aardbeving is, zijn het wel bommen. Als het geen bommen zijn, is het wel een overstroming.&#8221;&#8216;
Dit is hoe David Mitchell een natuurramp in Tokio beschrijft in de roman Droom Nummer Negen (Querido, 2003).
&#8216;Niemand gilt,&#8217; schrijft David Mitchell en dat is conform ons beeld van de gedisciplineerde Japanners. Ook de foto&#8217;s op deze pagina&#8217;s passen in dat beeld. Elk jaar wordt in heel Japan een aardbevingsoefening gehouden. Dat gebeurt niet toevallig op 1 september, want op 1 september 1923 vond de grote Kanto-aardbeving plaats (8,3 op de schaal van Richter). Tienduizenden doden (velen door branden) waren het gevolg.
Schrijver David Mitchell heeft een Japanse vrouw en zijn verhalen spelen zich soms af in Japan. Een paar dagen na de aardbeving zegt hij niet te weten wat hij voor Vrij Nederland zou kunnen schrijven. &#8216;Ik zou slechts de zoveelste commentator zijn in een luid koor dat het er over eens is hoe verschrikkelijk het is. In het ergste geval zou het lijken op een soort literair rampentoerisme. Het is nu aan de woordvoerders van de rampenbestrijding, de seismologen en de nucleaire technici. Ieder ander is slechts ruis.&#8217;
Met andere woorden: schrijvers zijn er niet voor de eerste concrete reactie.
Schrijvers zijn er wel voor de minder makkelijke verbanden. In 2000 publiceerde Haruki Murakami de verhalenbundel Na de aardbeving (in 2008 vertaald bij uitgeverij Atlas). Die titel, ná de aardbeving, is niet zo geruststellend als hij op het eerste gezicht lijkt. De verhalen spelen zich af in februari 1995. In januari was de stad Kobe getroffen door een aardbeving die aan een kleine 6.500 mensen het leven kostte (de twee voornaamste maten om een aardbeving te meten: seismologisch of dodenaantal) en in maart zou de gifgasaanval in de metro van Tokio plaatshebben. Er is een causaal verband tussen de natuurramp en de terreuraanval: Shoko Asahara, de goeroe van de Aum-Shinrikyo-sekte, liet zich door de aardbeving in Kobe inspireren &#8211; dit was hét moment voor een aanslag op de Japanse staatsinrichting.
In een nawoord stelde Murakami later dat de twee gebeurtenissen het naoorlogse Japan definitief hebben veranderd: de wereld van de Japanners was niet veilig meer. Murakami ging nog verder dan het causale verband en stelde dat aangezien de sekte ontsproot uit het onderbewuste, de ondergrondse van het menselijk brein, en haar misdaad pleegde in de ondergrondse, er bredere verbanden waren. Hij schrijft: &#8216;Beide gebeurtenissen vonden hun oorsprong als het ware &#8220;ondergronds&#8221;, diep onder onze voeten. Aardbevingen zijn het resultaat van het verschuiven van breuklijnen en de daardoor veroorzaakte werking van het magma in de aardkorst. Terwijl wij ons nog nergens van bewust zijn, worden ze in de ondergrondse duisternis langdurig en in de grootste stilte voorbereid en beslist.&#8217;
(In juli 2002 verscheen de bundel trouwens in Amerika, en het zal niet verrassen dat hij flinke aandacht kreeg.)
Wat maakt een natuurramp anders dan rampen als Hiroshima en Nagasaki? Zou dat het absoluut onvermijdelijke ervan kunnen zijn?
Charles Darwin maakte in 1835 een aardbeving mee in Chili en schreef: &#8216;Een erge aardbeving vernietigt eensklaps onze oudste associaties: de aarde, het ultieme embleem van soliditeit, heeft onder onze voeten bewogen als een dunne korst over een vloeistof.&#8217;
En Heinrich von Kleist schreef een heel verhaal over de aardbeving van 1647 in Chili. Onlangs werd het opgenomen in zijn Verzameld Proza (Athaeneum-Polak &#038; Van Gennep). Vlak voor hoofdpersoon Jeronimo wil sterven door zichzelf op te knopen aan een pilaar, wankelt de grond onder zijn voeten, en: &#8216;Zodra hij buiten was, stortte de hele reeds aan het wankelen gebrachte straat door een tweede beweging van de aarde in elkaar. Zonder er over na te denken hoe hij zich uit deze algemene ondergang moest redden, rende hij dwars over puin en balken, terwijl de dood aan alle kanten op hem aanviel, naar een van de dichtstbijzijnde poorten van de stad. Hier stortte nog een huis in elkaar, en joeg hem, het puin ver om zich heen slingerend, een zijstraat in; daar kolkte, uit zijn bedding gelicht, de rivier de Mapocha op hem af en sleurde hem brullend een derde in. Hier lag een berg doden, daar kreunde nog een stem onder het puin, hier stonden mensen op brandende daken te schreeuwen, daar vochten mensen en dieren met de golven, hier probeerde een dappere redder nog te helpen; daar hief een ander doodsbleek en sprakeloos zijn handen naar de hemel.&#8217;
Zo zal de natuurramp dan wellicht voor het slachtoffer aanvoelen, zoals Heinrich von Kleist hier schrijft: alsof de aanval niet van één kant, die van de vijand, komt, maar alsof &#8216;de dood van alle kanten op hem aanviel&#8217;, en de wereld, zoals Murakami schrijft, nooit meer veilig is.