<div class="wpg-element paragraph">
28-03-2009 Door Carel Peeters
Het is geen gewoon portret dat Jan van Scorel in 1529 van zijn vrouw Agatha van Schoonhoven maakte. Het is een liefdesverklaring. Hij schilderde het om iets vast te leggen dat hem dierbaar was: dit gezicht, deze ogen, deze glimlach. Helaas weten we weinig van haar af. Er moet wel iets bijzonders tussen hen zijn geweest, want Scorel was, naast schilder, ingenieur, musicus en dichter, ook kanunnik van de Mariakerk in Utrecht, een soort geestelijke dus. Hij werd niet verondersteld getrouwd te zijn of met een vrouw te leven. Toch deed hij dat, zoals hij wel meer deed wat niet gebruikelijk was. Ze kregen bovendien zes kinderen, vier zonen en twee dochters. Scorel (geboren in 1495) overleed in 1562, maar Agatha komt al in zijn eerste testament van 1537 voor als enige erfgenaam. 
Het moet ook de eerste keer in de geschiedenis van de schilderkunst zijn geweest dat iemand op een portret zo onbevangen mocht glimlachen en zo onschuldig schalks uit haar ooghoeken mocht kijken. Dit is nu nog eens wat een ontwapenende glimlach wordt genoemd. Het portret licht in delicaat gebroken wit op uit de donkere achtergrond. De donkere ogen met de nog iets donkerder pupillen zijn, als kijkgaten, vertegenwoordigers van die donkere omgeving. Zoals Vermeer zijn Meisje met de parel had dat op een verrassende manier naar ons omkijkt, zo had Scorel al meer dan een eeuw eerder zijn meisje zonder parel, het Meisje met de glimlach. Het is dat het geheimzinnige lachje van de Mona Lisa er al is, anders zou Agatha van Schoonhoven moeiteloos haar plaats kunnen innemen. 
Scorel heeft wel meer van zulke vrouwenportretten in half profiel geschilderd, ook met die karakteristieke hoofdbedekking en die schildergenieke lange punten aan weerszijde. Maar zonder die blik en zonder die glimlach. Op de Scorel-tentoonstelling in het Centraal Museum Utrecht zijn er een paar te zien, zelfs één midden tussen de individuele mannenkoppen van de Jeruzalemgangers. Net als de mannen kijken ze neutraal in de richting van de toeschouwer. Maar net als de mannen hebben ze een volstrekt eigen gezicht. Het zijn portretten van mannen en vrouwen met echte namen. 
Er worden in zestiende eeuw op portretten geen humeuren of temperamenten getoond, of het moest het calvinistische temperament zijn dat onaangedaan voor zich uitkijkt. Vandaar dat Agatha zo opvalt. Toch ben ik er altijd naar op zoek. Je zoekt het gezicht af. In een goed portret schemert wie iemand ‘echt’ is door. De suggestie van echt ontstaat door het tonen van een flinter karakteristiek humeur: iets van ironie, melancholie of tragiek zorgt voor het gehoopte leven achter het masker.
Vrome, zelfbewuste bescheidenheid, dat is het eerste wat opvalt op de vroegst geschilderde portretten van vrouwen in de vijftiende eeuw. Bij Rogier van der Weydens krachtige Portret van een jonge vrouw (1445) of Petrus Christus’ subliem arrogante Portret van een vrouw (1470) vraag je je af hoe vrouwen ooit een ondergeschikte plaats hebben kunnen innemen. Het zijn in opdracht gemaakte portretten. Ze hebben iets verantwoords, iets wat publiekelijk getoond kan worden. 
Scorels portret van Agatha was geen werk in opdracht. Het was voor hemzelf. Het was (speculeer ik) voor zijn eigen werkkamer, om van tijd tot tijd naar op te kunnen kijken, om tussen de kasten met de studieboeken te hangen die hem (lichtelijk overdreven) tot de ‘Leonardo van het Noorden’ hebben gemaakt, de man die de Italiaanse renaissance naar Nederland haalde. Hij was de nieuwe cultuurmens, de geleerde kunstenaar. Zijn portretten (‘trouw en fiks getypeerd’, zoals August Vermeylen ooit schreef) moeten in Utrecht niet over het hoofd worden gezien naast zijn vermaarde altaarstukken. Zoals het portret van George van Egmond (een van Scorels beschermers), of dat van Maria Magdalena. Dat van Agatha natuurlijk helemaal niet. 
</div>

Meisje zonder parel