<div class="lead">
Over geen filosoof is de laatste tijd zoveel geschreven als over Spinoza (1632-1677). Maarten van Buuren heeft zich daar niet door laten afschrikken en schreef zijn eigen boek over de paradoxale Nederlandse filosoof.
</div>
Spinoza lezen is je vrijwillig in een labyrint begeven. Een filosoof die het voortdurend over God heeft en daar op geen enkel moment de gebruikelijke baardige oude heer mee bedoelt die op een wolk in de hemel op de aarde neerkijkt, wekt verwarring. Het duurt even voor de lezer de baardige oude heer naar de achtergrond heeft gedrukt. Hij moet ‘God’ in het werk van Spinoza gelijk gaan stellen met de natuur en met alles wat bestaat. Hij moet zich geen persoon, maar een immanente, in de natuur inwonende God proberen voor te stellen.
Spinoza maakt bewust gebruik van de dubbelzinnigheid van het woord God om zich tegen beschuldigingen van atheïsme in te dekken, schrijft Maarten van Buuren. Hij begint er maar meteen over in de inleiding van zijn boek Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid: Spinoza gebruikt veel standaardtermen van de filosofie uit de zeventiende eeuw, ‘maar verschuift de betekenis ervan zo ingrijpend dat ze een andere en vaak aan de oorspronkelijke betekenis tegengestelde betekenis krijgen.’ Van Buuren heeft er zich speciaal op toegelegd om het semantisch veld van die andere en verschuivende betekenissen in kaart te brengen. Bij ‘deugd’ denkt Spinoza niet aan zoiets als naastenliefde, maar aan ‘macht’. Wanneer Spinoza het over ‘eigenliefde’ heeft bedoelt hij niet narcisme, maar iets veel fundamentelers: dat alles in een mens in dienst staat van zijn zelfbehoud. Wanneer Spinoza het over ‘lichaam’ heeft bedoelt hij soms het menselijk lichaam, maar ook vaak het lichaam in natuurkundige zin. Met ‘lichaam’ kan dan het voedsel bedoeld worden dat het menselijk lichaam tot zich neemt. ‘Passie’, een woord dat nu te pas en te onpas wordt gebruikt, betekent bij Spinoza niet hartstocht of begeerte, maar dat men lijdzaam onderworpen is ‘aan krachten die de mens alle kanten op drijven en verhinderen dat hij autonoom wordt.’
<div class="figure--right">
<figure id="post-323462 media-323462" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/HH-48538529.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/HH-48538529-320x404.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/HH-48538529-640x807.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/HH-48538529-1280x1615.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/HH-48538529-1920x2422.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Spinoza. Foto: Lebrecht Authors/HH</figcaption></figure>
</div>
Nu Spinoza al enige tijd de filosoof is waar de meeste studie van wordt gemaakt, is het niet meer de vraag of de spraakverwarring waarvoor hij zorgt heilzaam is. Kennelijk wel. Spinoza lezen betekent in ieder geval zich extra bewust worden van een hele reeks cruciale filosofische begrippen, juist omdat hij ze zo anders gebruikt. Maar die soms moeizame spraakverwarring is één kant van Spinoza, de andere is dat hij een ‘verbluffend radicale omwenteling in het denken’ teweeg heeft gebracht. Van Buuren noemt het zelfs revolutionair dat Spinoza zich, tegen alles in zijn tijd in, keerde tegen ‘elke vorm van geestelijke knevelarij, of die nu afkomstig is van de kant van de kerk, of van andere autoriteiten.’
De centrale vraag voor Spinoza was hoe de mens zelfbeschikking kon verwerven, niet meer gebonden aan ouders, kerk en autoriteiten. Dat was ‘vreemd gezag’ voor hem, alterius juris, ‘van andermans recht’, een begrip dat hij ontleende aan het Romeins recht. Zelfbeschikking was ‘sui juris, ‘van eigen recht’, samengevat in de regel ‘Eigen meester niemands knecht.’ Volgens Van Buuren was Spinoza ‘bezeten van het streven naar onafhankelijkheid.’ Maar dat weerhield hem er niet van om de mens tegelijk, en min of meer paradoxaal, radicaal afhankelijk te maken van wat hij de ‘noodzakelijkheid’ noemde: alles waar ieder mens noodzakelijk mee te maken krijgt: geboorte, sociale omstandigheden, talenten, mate van energie, ziekte, veroudering, tirannie. Vrijheid was je van deze afhankelijkheden los te maken. Maar dat was nauwelijks mogelijk, want Spinoza had een radicaal deterministische wereldvisie. De mens was gebonden aan een keten van invloeden en afhankelijkheden. Er was nauwelijks ruimte voor een positief geformuleerde vrijheid: ‘Het menselijk vermogen is zeer beperkt en wordt oneindig overtroffen door het vermogen van externe oorzaken.’ Een gevoel van vrijheid zou wel kunnen ontstaan wanneer men zich neerlegt bij die noodzakelijkheden, ze accepteert als onvermijdelijk en als behorend tot de eigen natuur.
<q class="pull-left">Door met de ogen van nu naar zijn politieke ideeën te kijken is goed te zien hoe vooruitstrevend Spinoza in zijn tijd was.</q>
Verhelderend is dat Van Buuren het heeft over Spinoza’s ‘liberalisme’ en ‘utilitarisme’, politieke filosofieën die in de zeventiende eeuw natuurlijk niet bestonden. Door met de ogen van nu naar zijn politieke ideeën te kijken is goed te zien hoe vooruitstrevend Spinoza in zijn tijd was. Intuïtie was de hoogste vorm van denken voor Spinoza, de redelijkheid kwam op de tweede plaats. Hij was niet voor gelijkheid, maar redelijkheid was voor hem hetzelfde als sociabiliteit. Van Buuren heeft het niet veel over gevoelens, waar toch heel deel IV van de Ethica over gaat. Voor Spinoza was vrolijkheid altijd goed, en droefheid altijd slecht. Van melancholie wilde hij ook niets weten (‘is altijd slecht’). Spinoza’s had epicuristische neigingen, zoals blijkt uit zijn mening dat het bij een wijs man hoort dat hij zich laaft en verkwikt met ‘lekker eten en drinken, evenals met geuren, de lieflijkheid van het groen, mooie kleren, muziek, sport en spel.’
Wanneer Van Buuren het over God bij Spinoza heeft maakt hij een helder onderscheid tussen de voor Spinoza oude transcendente God op de wolk in het luchtruim, en zijn immanente God die samenvalt met de natuur. Toch blijft het eigenaardig dat Spinoza, met name in het laatste deel van de Ethica, over God schrijft alsof het een persoon is, zelfs als iemand die je lief moet of kunt hebben. ‘Wie zichzelf en zijn gevoelens helder en onderscheiden begrijpt’, schrijft hij, ‘heeft God lief – en des te meer naarmate hij zichzelf en zijn gevoelens beter begrijpt.’ Maar misschien wil ik God er wel helemaal bij lief hebben als ik mezelf een beetje begrijp. Spinoza gaat zelfs nog een stapje verder: ‘Deze liefde voor God kan niet anders dan de geest in hoge mate in beslag nemen’, schrijft hij. Die liefde voor God is zelfs het resultaat van het werk van de rede, dus niet het werk van geloof: ‘Deze liefde voor God is het hoogste goed dat we volgens het voorschrift van de rede kunnen nastreven,’ schrijft Spinoza. Daarmee komen we bijna uit op iets niet bestaands als een ‘rationele God’.
<div class="figure--left">
<figure id="post-323459 media-323459" class="align-center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/buuren-spinoza-cmyk.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/buuren-spinoza-cmyk-320x506.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/buuren-spinoza-cmyk-640x1012.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2016/04/buuren-spinoza-cmyk-1280x2024.jpg 1280w" alt="" /></figure>
</div>
De meeste commentatoren, ook Maarten van Buuren, beperken zich tot het singaleren van deze opmerkelijke rol van God. Maar goed beschouwd zijn we tijdens het lezen van deze passages in de Ethica aan het toneelspelen, onder één hoedje met Spinoza. Het is doen alsof. Die liefde voor God die hier betoond wordt laat zich moeilijk verenigen met de mathematische nuchterheid van de rest van de Ethica, waarin hij gevoelens, behoeftes en handelingen van de mens bekijkt ‘alsof het om een vraag over lijnen, vlakken of lichamen’ gaat. Het komt er op neer dat we zoiets abstracts als de universele natuurwetten moeten liefhebben, want daar staat Spinoza’s God voor.
Ik weet niet of Van Buurens ondertitel ‘Vijf wegen naar vrijheid’ de lading wel dekt wanneer blijkt dat Spinoza de vrijheid wel heel paradoxaal behandelt: hij perkt haar erg in (Van Buuren heeft het zelf over zijn ‘smalle marges’), en maakt haar tegelijk tot doel van de politiek. Zijn streven naar de vrijheid van de ‘zelfbeschikking’ staat op gespannen voet met zijn determinisme. Van Buurens Spinoza is niet het eerste boek dat een overzicht geeft van Spinoza’s denken, maar wel het eerste dat zoveel nuttig werk maakt van het verhelderen van de sleuteltermen die bij Spinoza zo’n verwarrende rol spelen. 
<div class="info-box">
<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Spinoza-Maarten-van-Buuren.htm" target="_blank">Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid</a> van Maarten van Buuren is uitgeven door Ambo/Anthos.
</div>