Binnenland
‘Als je verliest, als de door jou ingezette actie niets oplevert, word je op de grill gelegd.’ ‘Er gaat niemand voor ons staan. Ja, achter ons. Maar daar heb je natuurlijk niets aan als je in je gezicht wordt aangevallen.’ ‘Er wordt met de botte bijl gehakt, het is kortademiger geworden, reactiever en sektarischer.’
Het vertrouwelijke onderzoek naar de bedrijfscultuur binnen Abvakabo FNV dat op 3 april van dit jaar door VU-wetenschapper Antonie van Nistelrooij aan de top en een veertigtal werknemers van de ambtenarenvakbond werd gepresenteerd, staat bol van de alarmerende citaten. De conclusies van de presentatie, die in het bezit zijn van Vrij Nederland, liegen er niet om. Bij Abvakabo is sprake van een ‘angst- en afrekencultuur’. Er wordt geklaagd over ‘correctief leiderschapsgedrag, gericht op macht en het vinden van zondebokken’, er wordt melding gemaakt van ‘verbaal intimiderende en agressieve reacties’. Het dagelijks bestuur krijgt stevige kritiek: de bemoeienis vanuit het DB wordt ervaren als ‘onfatsoenlijk en onnodig beschadigend’ en door sommige respondenten zelfs als ‘inbreuk op de persoonlijke en professionele integriteit’.
Diepte-interviews
Toen Ton Heerts begin mei door de leden van de FNV tot voorzitter werd gekozen, leek hij een klein wonder te hebben verricht. Binnen de FNV was al jaren een hevige richtingenstrijd gaande, in zijn jaar als interim-voorzitter leek Heerts de eenheid in de vakbeweging te hebben hersteld. Maar binnen Abvakabo, een van de grootste bonden binnen de FNV (347.861 leden), is daar nog weinig van te zien. De activistische koers die het bondsbestuur in 2010 inzette, stuit op grote weerstand binnen de organisatie. Begin dit jaar lekten interne stukken uit. Zo citeerde De Telegraaf uit een intern campagneplan en concludeerde de krant dat de Abvakabo ‘radicaal linksaf’ was geslagen, en zich tot een ‘bijwagen van de SP’ dreigde te ontpoppen.
Het bestuur reageerde woedend op het lekken van de documenten. Half februari sloeg Abvakabo-voorzitter Corrie van Brenk in een open brief op de website terug. Ze gaf de schuld aan ‘een klein groepje werknemers’ dat ‘blijft proberen de door de vereniging democratisch gekozen verandering te frustreren’. Gevolgd door stevige taal: ‘Het bestuur kan en zal dit niet tolereren. De leden bepalen de koers en maken de keuzes. De directeur is gevraagd maatregelen te nemen.’ En, even verderop: ‘Je mag een andere mening hebben, maar ga dan openlijk het debat met ons aan. En je mag bij ons werken, maar je bent dat niet verplicht.’
Het lijken geen loze dreigementen. Eind vorig jaar al werd vakbondsbestuurder Ben Hoogendam ontslagen. Zijn zaak werd geschikt, zelf wil hij er geen mededelingen over doen. Maar volgens verschillende bronnen binnen Abvakabo werd hij aan de dijk gezet vanwege zijn openlijke kritiek op de houding en de activistische koers van het bestuur. Het ontslag was aanleiding voor de ‘bedrijfsledengroep’ van FNV Bondgenoten, die opkomt voor de belangen van het Abvakabo-personeel, om handtekeningen te verzamelen waar­­mee bij de top werd aangedrongen op maatregelen tegen het gevoel van onveiligheid op de werkvloer. Zo ontstond het hiervoor genoemde onderzoek naar de bedrijfscultuur. In vier weken namen twee wetenschappers zo’n vijftien diepte-interviews af binnen de hele werkorganisatie, met als resultaat de presentatie van 3 april. De onderzoekers deden een reeks aanbevelingen, zoals: ‘stop per direct met het aanwijzen van zondebokken’, ‘stop met het managen via de achteruitkijkspiegel’, voer een ‘wederkerig en gelijkwaardig gesprek met alle geïnteresseerden’ en ‘zorg ervoor dat lekken naar de pers niet meer nodig is’.
Toeval of niet, op de dág van de presentatie van het alarmerende onderzoek ontving vakbondsbestuurder en lid van de ondernemingsraad Gertjan Tommel een brief waarin hij op non-actief werd gesteld. In gesprekken met de directeur en het bestuur was hem al te kennen gegeven dat hij beter kon vertrekken. Aanleiding was het interne campagneplan dat gelekt was naar De Telegraaf. Tommel, vanuit zijn rol als OR-lid ook een openlijk criticus van de activistische koers, krijgt het verwijt dat hij door met collega’s over het plan te spreken, het risico nam dat het stuk naar de pers kon worden gelekt. De ontslagzaak komt komende dinsdag voor de rechter.
Achterkamertjes
De zaken van Hoogendam en Tommel staan niet op zichzelf, zeggen verschillende medewerkers en oud­gedienden. ‘Als ze eenmaal de pik op je hebben, kunnen ze je het leven zuur maken en ga je eraan onderdoor,’ verwoordt een vakbondsbestuurder de angst voor represailles. ‘Bijna niemand durft openlijk kritiek te uiten,’ aldus een kaderlid van de bond. ‘Als een collega met mij wil praten, kijkt die meestal eerst om zich heen of de kust veilig is en sluit dan alle deuren. En veel medewerkers willen alleen via privéadressen worden benaderd. Ze zijn bang dat hun mail of telefoon gecontroleerd wordt.’ Een eigen mening van medewerkers wordt niet gewaardeerd, zegt oud-bestuurslid Mirjam Smulders. ‘Je moet meegaan óf je bek houden.’ Ze is een van de weinigen die wel met haar naam in de krant wil en spreekt uit eigen ervaring. Van nabij maakte Smulders de koerswijziging mee.
De onrust begon in 2010, toen een groep kaderleden zich opwierp als ‘de kloofdichters’. Volgens hen was Abvakabo verworden tot een ‘serviceorganisatie’ die het contact met de gewone leden was verloren. Drie werknemers uit de werkorganisatie, Corrie van Brenk, Jan Willem Dieten en Meindert van den Berg, zaten op hetzelfde spoor. Van Brenk en Van den Berg werden door het bondscongres in het bestuur gekozen. ‘We vonden dat Abvakabo te ver verwijderd was van de basis,’ zegt huidig penningmeester Meindert van den Berg, ‘te veel van de achterkamertjes, te veel van het poldermodel en te weinig strijdbaar.’
Edith Snoey, kopstuk van de gematigde stroming, werd herkozen als voorzitter. Maar in het nieuwe bestuur zag ze zich opeens omringd door activistische collega’s die vanaf het eerste moment de koers wilden verleggen. Splijtzwam werden de onderhandelingen over het pensioenakkoord in 2010, waar Snoey voorstander van was, maar dat binnen Abvakabo stuitte op grote weerstand. Uiteindelijk stapte ze halverwege 2011 teleurgesteld op, direct gevolgd door medebestuurder Mirjam Smulders. ‘Voor mij was de schoffering van Edith Snoey binnen het bestuur de druppel,’ zegt Smulders. ‘Ze werd stelselmatig tegengewerkt. Dat merkte ik zelf ook. Mijn mening telde totaal niet meer. Als ik iets zei, was de boodschap: bemoei je er niet mee.’
Karien Dijk stapte om dezelfde reden al een paar maanden eerder uit het bestuur: ‘Ze kookten alles voor in klein comité, tijdens vergaderingen hielden de anderen ellenlange verhalen maar werd ik al na twee woorden afgekapt. Als ik een punt wilde maken, moest ik enorme strijd leveren. Dat is niet mijn manier van werken.’
Het belangrijkste bezwaar van de vertrokken bestuursleden tegen de nieuwe koers was de grote investering van het bestuur in organising, de uit Amerika overgewaaide methode om gewone leden meer bij het vakbondswerk te betrekken. De methode werd al eerder door FNV Bondgenoten met succes ingezet in de schoonmaakbranche. Na landelijke acties voor ‘respect’ en de oprichting van een eigen ‘schoonmakersparlement’ werden de arbeidsomstandigheden aanzienlijk verbeterd. Maar bij Abvakabo had de methode zich nog nauwelijks bewezen. Karien Dijk: ‘Op basis van weinig kennis en ervaring werd ontzettend veel geld gestopt in een project waarvan heel onzeker was wat het op zou leveren.’
Lilian Marijnissen, dochter van de SP-voorman, was binnen Abvakabo al enkele jaren met een ‘pilotproject organising’ bezig. Zonder grondige evaluatie besloot het nieuwe bestuur de nieuwe methode op grote schaal in te zetten. De komende jaren wordt er drie miljoen in geïnvesteerd om de ‘organisatiegraad’ te verhogen en de daling van het ledental te keren. Zowel Dijk als Smulders vroeg herhaaldelijk tevergeefs om een onderzoek naar de effectiviteit.
Zorgzame vrouwen
Zaterdag 8 juni. In het Oosterpark in Amsterdam zijn enkele duizenden medewerkers en cliënten van thuiszorgorganisaties bijeen voor een manifestatie van Abvakabo tegen de dreigende bezuinigingen in de zorg. Op het podium praat Lilian Marijnissen de optredens aan elkaar. De vraag van vandaag: ‘Kiezen we voor goede zorg of kiezen we voor massaontslag?’ Abvakabo-bestuurder Ruud Kuin trekt fel van leer tegen de grootverdieners in de zorg. Hij noemt een serie topsalarissen en roept: ‘Dit zijn geen beurskoersen, dit gaat over de zorg, de inkomens van voorzitters van organisaties!’ Er klinkt gejoel op het veld. ‘Ik noem dat diefstal. Ik zou zeggen: rot op uit de zorg, weg ermee, ga ergens anders werken! Weg met die onfatsoenlijke figuren!’
Op een groot videoscherm verschijnt Abvakabo-voorzitter Corrie van Brenk. ‘Mooi dat jullie met zo veel hier zijn!’ roept ze vanaf haar vakantieadres. ‘Grijp je kans om die politici, die jullie zo in de steek laten, bij de lurven te pakken!’
In het publiek zeggen verschillende thuiszorgmedewerkers dat ze de opkomst eigenlijk tegen vinden vallen. ‘We hadden verwacht dat het hier helemaal vol zou staan,’ zegt Ada Spiekhout van Thuiszorg Friesland. Vanmorgen is ze met een bus van Abvakabo uit Leeuwarden opgehaald. ‘Onder de leden is weinig animo voor acties. Ze zeggen: het gaat onze deur wel voorbij. Ze zijn niet strijdbaar genoeg.’ Verderop staat een groepje vrouwen van thuiszorgorganisatie STMR in Tiel. ‘Er zijn minder mensen dan ik dacht,’ zegt een van hen. ‘De actiebereidheid is minder groot geworden. Dat merk ik ook binnen onze organisatie. Alweer een demonstratie, zeggen ze dan. Ze denken dat het toch geen zin heeft.’
Het Abvakabo-bestuur heeft er de afgelopen jaren voor gekozen organising vooral in te zetten in de verpleeghuizen, de verzorgingstehuizen en de thuiszorg, omdat juist daar de arbeidsomstandigheden door flexcontracten en dreigende bezuinigingen op de tocht staan. Probleem is alleen dat thuiszorgmedewerkers moeilijk te mobiliseren zijn, zoals Corrie van Brenk al eerder aan Vrij Nederland toegaf. ‘Het zijn vaak heel zorgzame vrouwen die zich meer zorgen maken over de pyjamadag van meneer Pieterse dan om hun eigen arbeidsomstandigheden.’
Wederzijds vertrouwen
Eind 2012 stelde de ondernemingsraad van Abvakabo in een kritische brief aan de directie dat de investeringen in organising ten koste dreigden te gaan van de traditionele belangenbehartiging. ‘Het wegzetten van andere middelen als inferieure collectieve belangenbehartiging is wat ons betreft onacceptabel.’ Bovendien blijkt uit het jaarverslag dat in 2012 het ledental van Abvakabo met zevenduizend is gedaald, ‘waarbij de sector zorg de grootste daling laat zien’. Volgens de OR is er geen inzicht in de effectiviteit en de efficiency van de investeringen. Ze kan niet anders dan een ‘negatief advies’ geven over de voorgenomen investeringen in organising. De directeur zegde toe dat in het eerste kwartaal van 2013 een evaluatie van het organising-project afgerond zou worden. Het rapport laat nog steeds op zich wachten.
Namens het bestuur zegt penningmeester Meindert van den Berg: ‘De OR stelt dat organising niet werkt omdat we afgelopen jaar zevenduizend leden hebben verloren. Maar wij vinden dat een voorbarige conclusie. Wereldwijd daalt het ledental van vakbonden. En op allerlei terreinen is de methode wel succesvol. We hebben nu afgesproken dat er in het najaar een evaluatie komt.’
Over het alarmerende rapport over de ‘angstcultuur’ in de organisatie zegt Van den Berg: ‘Het is een belevingsonderzoek en geen doordachte analyse. Er blijkt ook uit dat de kern van de weerstand wordt gevormd door zeven mensen. Dat is niet veel, op een organisatie van vijfhonderd werknemers.’ In de presentatie van de onderzoekers staat juist dat ‘opvallend vaak wordt gerapporteerd dat er sprake is van een angst- en afrekencultuur.’ Van den Berg zegt dat het bestuur zich daarvan bewust is. ‘Als er in zo’n rapport uitspraken worden gedaan over een angstcultuur, duidt dat op ongezonde arbeidsverhoudingen. We moeten zulke signalen uitermate serieus nemen. We hebben als bestuur onderschat hoe hevig de weerstand tegen de nieuwe koers zou zijn. We hebben niet genoeg aandacht besteed aan de discussie die daaraan vooraf hoort te gaan.’
Over de ontslagzaken van Ben Hoogendam en Gertjan Tommel zegt hij: ‘We moeten uiterst terughoudend zijn in mededelingen over individuele gevallen. In de zaak van Tommel geldt dat de arbeidsverhoudingen zijn verstoord. Het wederzijds vertrouwen is weg.’
Van den Berg geeft toe dat het bestuur zelf ‘niet altijd de gelukkigste woordkeuze heeft gemaakt’. Bijvoorbeeld in de boze open brief van voorzitter Corrie van Brenk na het lekken naar de media, waarin ze meldde dat niemand ‘verplicht is hier te werken’. Van den Berg: ‘Daarmee wekte ze de indruk dat mensen die kritisch zijn, niet welkom zijn bij Abvakabo. Dat hadden we beter niet op die manier kunnen zeggen.’

Thijs Broer

Gerelateerd