<div class="lead">Zien we op de tentoonstelling ‘De late Rembrandt’ in het Rijks Museum een schilder die in zijn laatste jaren nog beter doet wat hij altijd al deed, of een hele andere, vernieuwde Rembrandt?</div>
<div class="wpg-element paragraph">
Toen Gerard de Lairesse in 1707 de late ruwe schilderstijl van Rembrandt ‘kladdery’ noemde bevestigde hij wat menigeen toen al dacht: Rembrandt (overleden in 1669) was ouderwets geworden want zijn stijl was ingehaald door het gladde classicisme. 
</div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
Was er wel of niet sprake van iets dat je een koerswijziging zou kunnen noemen?
</blockquote>
</div>
 Daar wasDe Lairesse zelf een uitgesproken vertegenwoordiger van. Arnold Houbraken deeder in zijn De Grote Schouwburg (1718)nog een schepje bovenop. Zijn portret van Rembrandt lardeerde hij met gedichtenvan Andries Pels waarin Rembrandt verweten werd een afschuwelijk realisme tebeoefenen: wanneer hij een naakte vrouw schilderde was dat geen Griekse Venus,maar een wasvrouw of een turftrapster met slappe borsten, verwrongen handen ende afdruk van haar kousenband nog op haar dij. Houbraken zei Pels’ woorden tewaarderen en hoopte dat de lezer er zijn voordeel mee zou doen. Wat een schadevoor de kunst en wat een verspilling van talent! ‘Maar ach. Hoe groter geesthoe meer hij zal verwild’ren,/wanneer hij zich aan geen grond en snoer van regelsbindt’, schreef Pels. Kennelijk had Rembrandt zich in zijn laatste jaren zodrastisch een andere kant op ontwikkeld dat dit beeld van een verwilderdeRembrandt was ontstaan. Hij had zich niet aan de klassieke regels gehouden. 
Detentoonstelling De late Rembrandt inhet Rijksmuseum is gemaakt omdat er sprake zou zijn van een Rembrandt die delaatste vijftien jaar, ondanks allerlei persoonlijke en financiële tegenslagen,een late bloei beleefde. De uitdrukking van die opleving was een lossere stijl,de verf werd ruwer opgebracht, hij experimenteerde met verschillende lagen verfop en door elkaar, hij boetseerde met de kwast, en maakte gebruik van hetpaletmes. Dat is allemaal te zien op schilderijen als Het joodse bruidje, op het Portretvan Gerard van Lairesse, De apostelBartolomeus, van Lucretia of ophet Familieportret uit Braunschweig. VolgensHoubraken zou Rembrandt toeschouwers hebben afgeraden met hun neus op hetschilderij te gaan staan, ‘de reuk van verf zou u vervelen’. Van dichtbij kondende gezichten en de kleren er op het schilderij chaotisch en grof uitzien, maarvan een afstandje viel alles verrassend op zijn plaats. Dat moest zelfsHoubraken toegeven. 
<div class="figure--right">
<figure id="post-12705 media-12705" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/03cfc17b-a3fc-473b-8942-d98b8ed6a74e_DC.png" alt="Lucretia, 1664." /><figcaption>Lucretia, 1664.</figcaption></figure>
</div>
De meestecommentatoren van de tentoonstelling zijn het er wel over eens dat hier eenRembrandt in grote bloei te zien is. Waar ze anders over denken is of deze lateRembrandt zo groots is omdat hij zich de laatste jaren drastisch vernieuwde metzijn ruwe manier van schilderen, of dat hij op latere leeftijd alleen maar nogbeter deed wat hij altijd al deed. Was er wel of niet sprake van iets dat jeeen koerswijziging zou kunnen noemen? 
In De Groene Amsterdammer van 19 februari(<a href="https://blendle.com/i/de-groene-amsterdammer/futselen-vroeten-en-morssen/bnl-groeneamsterdammer-20150218-1_46_1" class="normal" title="https://blendle.com/i/de-groene-amsterdammer/futselen-vroeten-en-morssen/bnl-groeneamsterdammer-20150218-1_46_1">Blendle-linkje</a>) schrijft Koen Kleijn dat het niet zo is ‘dat die ruwe, grofstoffelijke stijltypisch was voor zijn late jaren en sterk verschilde van de techniek daarvóór.Rembrandt experimenteerde al vroeg met een grove, schijnbaar intuïtieveTitiaan-achtige manier van werken. Van een stijlbreuk was geen sprake.’ JhimLamoree dacht er op 7 februari in VrijNederland ook zo over (<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Archief/Media/Artikel-Media/De-late-Rembrandt-wisselde-pathos-in-voor-ethos.htm" class="normal" title="De late Rembrandt wisselde pathos in voor ethos">klik hier voor het hele stuk</a>): ‘Stilistisch is er evenmin een verstrekkende cesuuraan te wijzen. Ook in zijn jonge(re) jaren schilderde Rembrandt zowel als ineen geacheveerde, gepolijste stijl als in een spontane, ruwe stijl, hij blonkuit in fijn schilderen en in boetseren met verf.’ Rudi Fuchs lijkt er ook zoover te denken wanneer hij (ook in DeGroene Amsterdammer van 19 februari, <a href="https://blendle.com/i/de-groene-amsterdammer/niet-bedacht/bnl-groeneamsterdammer-20150225-1_50_1" class="normal" title="https://blendle.com/i/de-groene-amsterdammer/niet-bedacht/bnl-groeneamsterdammer-20150225-1_50_1">Blendle-linkje</a>) schrijft: ‘Eigenlijk laat elk vanRembrandts schilderijen, naar gelang de aard van de voorstelling, een heeleigen versie van losheid zien.’ 
Is de lateRembrandt nu een drastisch andere schilder dan de vroegere Rembrandt of niet?Zijn tijdgenoten en directe classicistische nakomelingen zagen in zijn latejaren in ieder geval een heel andere Rembrandt: die van de ‘kladdery’.Opmerkelijk is dat Koen Kleijn schrijft dat uitgerekend de RembrandtkennerErnst van de Wetering zou hebben ‘aangetoond’ dat er helemaal geen sprake zouzijn geweest van grote verschillen met het vroegere werk. Maar dan is hetKleijn kennelijk ontgaan dat Van de Wetering in zijn boek Rembrandt. Zoektocht van een genie een hoofdstuk heeft dat getiteldis: ‘De late Rembrandt, een geheel andere schilder met hetzelfde doel’. 

<div class="figure--right">
<figure id="post-12705 media-12705" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/03/819a7208-5108-4c89-b491-ebd5f0e31d48_Rembrandt_Harmensz._van_Rijn_142.jpg" alt="Zelfportret als Zeuxis, 1663" /><figcaption>Zelfportret als Zeuxis, 1663</figcaption></figure>
</div>
Wat Van deWetering de ‘grote koerswijziging’ van Rembrandt noemt, ontstond na de crisisvan zo’n tien jaar die volgde op het voltooien van De nachtwacht in 1642. Volgens Van de Wetering had Rembrandt zich toen uitgeput door te veelnadruk te leggen op beweging en actie. Er gebeurde te veel tegelijk op hetschilderij. Er kwam al die jaren niet veel uit zijn handen en hij maakte in dejaren veertig geen zelfportretten. Het eerste schilderij waarin hij het losseschilderen beoefende dateert van 1651: Jongmeisje in een venster. Van de Wetering geeft De apostel Jacobus (1661) als voorbeeld van het nieuwe gebruikmaken van toeval en de spontaniteit. Hij vergelijkt het met de Geleerde aan een schrijftafel, een werkdat representatief is voor de ‘vroege werkwijze’. 
Van deWetering wil ‘de grote koerswijziging’ niet alleen ophangen aan het verschiltussen de fijne en ruwe manier van schilderen. Dat is niet genoeg om ‘deovergang naar de late periode’ te beschrijven. Het gaat verder: ‘Het ging hierom het op fundamentele wijze opnieuw doordenken van het vraagstuk van depicturale illusie en de middelen die daarbij gebruikt zouden kunnen worden.’ Vande Weterings (voor mij overtuigende) hypothese is dat Rembrandt lange tijd zijnfiguren zo beweeglijk mogelijk wilde weergeven (bijvoorbeeld op het dynamische De blindmaking van Samson, 1631), maardaarin vastliep. De ‘grote koerswijziging’ was dat de beweging verschoof naarde schetsmatig aangebracht verf (de ruwe manier van schilderen) ‘die als het ware zélf beweegt’. Detoeschouwer wordt daarbij gedwongen het beoogde beeld af te maken: dat doet hijdoor het schilderij van een afstandje te bekijken. De ruwe textuur van hetlachende Zelfportret als Zeuxis(1662) leent zich daar goed voor, maar ook Portretvan Jacob Trip (1661), of De presentatiein de tempel (1669).
Wat deAmerikaanse criticus Robert Hughes ‘de bezonken meester’ van zijn laatsteperiode noemde, was de Rembrandt die rustige mythologische of Bijbelse portrettenmaakte met doorleefde diepgang. Wanneer Rudi Fuchs schrijft dat in de Lucretia van 1666 ‘de levendebeweeglijkheid van vroeger tot rust is gekomen’, dan kan daar in de geest vanVan de Weterings koerswijziging aan toegevoegd worden dat de beweging zichverplaatst heeft naar de manier van schilderen, aangevuld met de intensedroefheid in Lucretia’s gezicht. Dat gezicht is geschilderd door een Rembrandtdie veel heeft meegemaakt. De late Rembrandt is een andere Rembrandt.

Carel Peeters

Gerelateerd