Interview Koen Wessing
&#8216;Kent u deze man?&#8217; vraagt de broeder van de ambulance. &#8216;Hij antwoordt niet meer op onze vragen.&#8217;
&#8216;Dat is Koen Wessing,&#8217; zeg ik. &#8216;Hij is fotograaf. Ik interviewde hem.&#8217;
&#8216;Vult u dan in wat ú weet,&#8217; zegt de broeder. Hij trekt een lade open aan de zijkant van de ambulance, haalt met zijn ene hand een zak met infuusvloeistof tevoorschijn, geeft met zijn andere hand een formulier aan.
&#8216;Koen Wessing,&#8217; schrijf ik op. &#8216;Man.&#8217; &#8216;Geboren in 1942.&#8217; Zijn verjaardag weet ik niet uit mijn hoofd. Ik kijk door de opengeschoven deur de ambulance in. Een scherpe jodiumlucht slaat me tegemoet. Koen Wessing ligt ingesnoerd op een brancard. Hij heeft zijn ogen dicht. Een zuurstofmasker bedekt zijn gezicht. Een tweede broeder is bezig met een defibrilleer-apparaat.
Beroep: &#8216;Fotograaf,&#8217; vul ik verder in. En de straat waar hij woont in de Jordaan. Die weet ik ook. Want dat heeft hij me verteld &#8211; dat hij vandaag te horen kreeg dat hij zijn huis uit moet omdat het is verzakt. Dat hij nog niet weet waar hij naartoe gaat. Naar zijn moeder van tachtig die nog steeds aan de Amstel woont en voor wie hij twee keer per week kookt? Zijn zonen? Zijn vriendin?
Zware rugzak
&#8216;Ik ga even naar buiten,&#8217; heeft Koen Wessing een minuut of vijftien geleden gezegd. &#8216;Ik voel me niet goed.&#8217; We hebben dan twee uur gepraat in zijn café Scheltema aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Amsterdam. Buiten schijnt de zon en op het terras eten toeristen uitsmijters of bestuderen de plattegrond van Amsterdam. Binnen winnen de Nederlandse hockeydames op televisie de Olympische finale in Beijing. Aanleiding voor het gesprek is een tentoonstelling in het Centraal Museum in Utrecht, waar een serie foto&#8217;s op groot formaat te zien is die Wessing in 2006 en 2007 in China maakte. &#8216;Géén Olympische Spelen,&#8217; heeft hij nog trots gezegd. En wie het werk van Wessing een beetje kent, wéét dat de Spelen hem niet naar China trokken.
Wat hem dan wel aan China lokte? Dáár spreken we over. En dus ook over het werk dat hij meer dan twintig jaar geleden in China maakte, toen hij met zijn tweede vrouw &#8211; van wie hij inmiddels eveneens gescheiden is &#8211; en met zijn pasgeboren dochtertje Marie in een draagzak door China en Tibet trok. We spreken over de foto&#8217;s waarmee hij beroemd werd in de jaren zeventig, de schokkend realistische foto&#8217;s die hij van de staatsgreep in Chili maakte, van de revolutie in Nicaragua, van bombardementen, liquidaties en de gevolgen daarvan op het leven van de gewone, altijd maar voort ploeterende mens. En we hebben het over langer terug, als hij achttien is en met tweehonderd gulden op zak maanden door Europa reist op zoek naar een groots en meeslepend leven.
Er komen ongemakkelijke onderwerpen aan de orde. De alcohol: &#8216;Drinken &#8211; daar ben ik vóór,&#8217; zegt hij en kijkt op zijn horloge. &#8216;Maar het is nu nog te vroeg op de dag. Dus doe mij maar een glaasje water.&#8217; De scheiding van zijn ouders als hij zeven is. Zijn vader die hem en zijn zusje één dag in de twee weken mocht zien. &#8216;Afgrijselijk! Eén dag in de twee weken: wat kun je met je kinderen doen? Mijn vader probeerde altijd héél lekker voor ons te koken. Dat koken, daar deed hij zo zijn best op, dat duurde zo lang, dat het eten uiteindelijk altijd razendsnel naar binnen moest worden gekieperd, want dan moesten we weer terug naar onze moeder.&#8217; Hij zegt met een stelligheid waarmee hij over geen ander onderwerp spreekt: &#8216;Nee, het was niet leuk, nee.&#8217;
Ook de zorg komt ter sprake, die hij al heel jong had voor zijn twee jaar jongere zus, omdat zijn moeder &#8211; tja, zijn moeder, die wil hij niet kwetsen, want ze is al zo oud. &#8216;Maar ze was toen ook al vergeetachtig, als je begrijpt wat ik bedoel. Soms waren er gaten…&#8217; Maar schrijf maar liever niet op wat ik je net vertelde, want dat leest ze en dat doet haar pijn.
Bescheiden als Koen Wessing is, pakt hij pas helemaal aan het eind van het gesprek zijn rugzak. &#8216;Sleep je altijd zo&#8217;n zware rugzak met je mee?&#8217; zeg ik nog voor de grap. En hij mompelt terug: &#8216;Och, er zitten wat foto&#8217;s in. Ik dacht: misschien wil je wel zien wat ik vorig jaar in China heb gemaakt.&#8217;
Eigenlijk is het echte gesprek dan over. Want we gaan foto&#8217;s kijken en alleen af en toe hoeft hij iets toe te lichten. &#8216;Dat is in Chongqing aan de Yang-Tse,&#8217; zegt hij bij een foto van mannen in zwembroek die te water gaan. &#8216;Daar zwemmen ze in, terwijl die rivier godsgruwelijk vuil is.&#8217; En bij een andere foto: &#8216;Dat is in Tibet. Dat is een gebedsmolen.&#8217; Eigenlijk kan Koen Wessing juist tijdens dit napraten rustig achterover leunen, want wat hij vertelt is niet meer dan een simpele beschrijving van wat er op de foto is te zien. Het gesprek, waarvan zijn vriendin later over de telefoon zal vertellen dat hij er als &#8216;een huis&#8217; tegenop heeft gezien, is feitelijk voorbij.
En dan begint het hoesten. Een echte rokershoest. Zo eentje waarbij de rochel uit de diepste longblaasjes omhoog wordt geraspt en doorgeslikt. Niets aan de hand. Dat krijg je als je de ene na de andere zware Van Nelle draait. &#8216;Ik ga even naar buiten,&#8217; zegt hij, alsof hij even een ommetje gaat maken. Maar hij maakt geen ommetje.
Romanticus
Als er iets is wat Koen Wessing erg vindt, dan is het wel een interview. In hemelsnaam, nee. Praten over zijn werk. Waarom hij dit onderwerp kiest en niet een ander. Waarom hij liever in abstracter zwart-wit fotografeert dan in kleur. Wie zijn voorbeelden zijn en waarom. Als Koen Wessing het voor het zeggen heeft, dan antwoordt hij op bijna alles: &#8216;Weet ik niet, hoor.&#8217; En dat het liefst na een nurkse stilte. Alsof daarmee alles is gezegd. Er zijn toch de foto&#8217;s? Díe zeggen toch alles?
Nee dus.
&#8216;Het lijkt,&#8217; begin ik, &#8216;of je werk bij toeval ontstaat. Je ensceneert niet, je slentert wat, je ziet iets en pakt je toestel.&#8217;
&#8216;Misschien,&#8217; zegt Koen Wessing en tast naar de Leica die aan zijn schouder bungelt. &#8216;De camera is er altijd. En ik hou van slenteren. Ik ben een slenterende fotograaf, geen regisseur.&#8217;
&#8216;Je bent een fotograaf die gelooft in een moment suprême dat zich alleen bij toeval laat vangen?&#8217;
&#8216;Misschien,&#8217; zegt hij opnieuw. &#8216;Ik heb een hekel aan die zogenaamde moments suprêmes van Cartier-Bresson. Ik zeg mensen niet wat ze moeten doen of hoe ze zich voor de camera moeten gedragen. Dat doen ze uit zichzelf veel lekkerder. Toen ik in 1986 naar China ging, met mijn toenmalige vrouw en mijn dochtertje Marie, die nog één moest worden, dacht ik: onbevangen, ik wil zo onbevangen mogelijk kijken. Ik wilde niet meer dat geweld dat ik in Latijns-Amerika en Zuid-Afrika had gezien. Ik wilde zijn als Marie. Door haar ogen naar China kijken. Dus niet die stokjes in die kommetjes en die blauwe Mao-jasjes, niet die buitenkant die mij aanvankelijk frappeerde. Maar het intieme leven. Eigenlijk was dat honderd keer leuker dan nu.&#8217;
&#8216;In wezen ben je een romanticus.&#8217;
&#8216;Ja, maar dat is niet per se een goede eigenschap. Het is vreselijk moeilijk om met een romanticus samen te leven.&#8217;
Trouw
&#8216;In 2006 en 2007 ging je alleen naar China,&#8217; zeg ik.
Stilte. &#8216;Ja.&#8217;
&#8216;Ligt het daaraan dat je recente China-foto&#8217;s veel thematischer lijken dan je foto&#8217;s van vroeger? Je foto&#8217;s van nu ademen een algehele, onderhuidse spanning uit, vooruitgang die botst met traditie en eeuwenoude cultuur. Je fotografeert een jong stel op een oude Chinese motor tegen de skyline van de megapolis Chongqing. Je legt een man op een wankele fiets vast die onder een half afgebouwd snelweg-viaduct fietst. Je laat de onderkant van de nieuwe rijkdom zien.&#8217;
Aarzelend zegt hij: &#8216;Ik denk dat dát het conflict is in China.&#8217;
&#8216;Toch is er een verschil,&#8217; opper ik, &#8216;met de conflicten die je vroeger fotografeerde. Dat waren politieke, gewelddadige conflicten. Daar ging het om marteling, doodsangst, verdriet om de moord op een geliefde. Heeft het met leeftijd te maken, dat je meer aandacht hebt voor de dingen die langzamer gaan en letterlijk niet zo dicht op de huid zitten?&#8217;
&#8216;Nee,&#8217; zegt hij. &#8216;Dat heeft niets met leeftijd te maken. Ik denk dat ik qua kijken betreft tamelijk trouw ben gebleven.&#8217;
&#8216;Trouw waaraan?&#8217;
&#8216;Aan iets humaans en nieuwsgierigs. Ik kan wel van tevoren denken: hoe pak ik het aan, en wat wil ik zien? Maar op het moment dat ik hier dat knopje indruk (wijst op zijn fototoestel), dan wil ik eigenlijk dat mijn hoofd zo leeg mogelijk is.&#8217;
&#8216;Is de wereld aardig voor jouw soort slenterende fotografen?&#8217;
&#8216;Dat interesseert me niet,&#8217; zegt hij.
&#8216;Er is nog maar weinig ruimte op redacties van kranten en tijdschriften voor slenteren,&#8217; zeg ik. &#8216;Men wil concepten horen, projecten van tevoren uitgelegd en verklaard zien. Zoals Ad van Denderen doet in zijn serie over migratie rond de Middellandse Zee.&#8217;
&#8216;Dat zal best,&#8217; zegt hij en draait een sjekkie. &#8216;En ja, de telefoon gaat minder vaak dan ik zou willen. Misschien denken ze dat ik me te goed voel &#8211; wat onzin is. Maar waarom zou ik mezelf veranderen? Ik voel me er prettig bij.&#8217;
Arcadisch beeld
&#8216;Heb je je nooit verleid gevoeld,&#8217; vraag ik, &#8216;om de werkelijkheid naar je hand te zetten? Een van jouw beroemdste foto&#8217;s is die uit Nicaragua in 1978, waarop twee zussen staan die op een uiterst theatrale manier van wanhoop in elkaar zakken, nadat ze het lichaam van hun vermoorde vader langs de kant van de weg hebben gevonden. Die foto is zo mooi dat hij in scène lijkt gezet.&#8217;
&#8216;Nee. Ik manipuleer nooit. Ik heb wel momenten gehad dat ik een mooi beeld miste. Dat is ontzettend frustrerend. Dan bleef ik de hele dag zoeken naar dat ene mooie beeld. En dat beeld komt natuurlijk nooit meer terug. Want beelden veranderen altijd.&#8217;
&#8216;Noem eens een voorbeeld,&#8217; zeg ik.
Hij neemt aarzelend een slok water en reikt even zijn fototoestel aan. &#8216;Ik heb het uit mijn hoofd gezet. Ik wil die beelden verdringen. Maar goed. Lang geleden in Joegoslavië was ik op een markt. Het was vroeg in de ochtend en uit de bergen kwam een groepje mooie mannen het dorp in gelopen. Die mannen droegen zeisen op hun schouder, en in het blad van die zeisen glom de zon. Dat was zo&#8217;n schitterend arcadisch beeld. Ik weet dat ik de hele dag wanhopig op zoek ben geweest naar eenzelfde soort beeld, in de hoop dat er misschien nóg wel zo&#8217;n groepje mannen uit de bergen naar beneden zou komen. Dat is zonde van je tijd, want ondertussen mis je een heleboel andere mooie beelden.&#8217;
Bleue meisjes pesten
&#8216;Voel jij je zeker over je werk?&#8217; vraag ik.
&#8216;Nee nooit,&#8217; zegt hij na lange stilte. &#8216;Twijfel &#8211; die is er altijd.&#8217;
&#8216;Heeft het ermee te maken dat je nooit een opleiding voor fotograaf hebt gevolgd?&#8217;
&#8216;Nee hoor. Zo&#8217;n opleiding is nergens voor nodig. Ik zat op het voorbereidende jaar van de latere Rietveld-Academie, maar daar ben ik afgestuurd.&#8217;
&#8216;Je had een meisje gekust, hoorde ik.&#8217;
Hij lacht. &#8216;Ik had een leraar geslagen. Piet Klaassen, de tekenleraar. Iedereen in dat voorbereidende jaar was schuw en verlegen. Piet Klaassen schiep er genoegen in om van die jonge, bleue meisjes te pesten. De opdracht was om snelle schetsen te maken &#8211; iets waarin Klaassen excelleerde. Dat ging op van die grote vellen die op de vloer lagen. Piet ging daar treiterig met een houtskooltje verbeteringen in aanbrengen en liep ondertussen met zijn grote schoenen gewoon over de tekeningen heen. Ik vond: zo ga je niet met werk van andere mensen om, zelfs al vind je het slecht. Dan ga je er nog niet op staan.&#8217;
Het rauwe leven
&#8216;Je bent assistent geweest bij Ed van der Elsken. Van hem heb je de betrokkenheid bij je onderwerpen, je engagement geleerd?&#8217; vraag ik.
&#8216;Nee,&#8217; zegt hij. &#8216;Ed was heel gedistantieerd. Ed was in wezen een heel formele fotograaf. Het ging bij hem om licht en ruimte &#8211; en toevallig veroorzaakten de onderwerpen die hij fotografeerde in die tijd schandaal: zuipen, vrijen, roken en hangen &#8211; dat deed je niet op de foto. Nee, eigenlijk heb ik veel meer geleerd van zijn toenmalige vrouw, Ata Kandó, die veel avontuurlijker was dan Ed. Mijn grote inspiratiebron was William Klein, die in de jaren vijftig alle wetten van de traditionele fotografische esthetiek aan zijn laars lapte. Van Klein leerde ik hoe je het rauwe leven bij de kladden kunt grijpen, dat je er midden in moet staan. Van Ata leerde ik dat je geen cent hoeft te bezitten, dat je je kinderen kunt oppakken en meenemen op een tocht door de wereld, omdat jij in je hoofd hebt gezet dat je iets schitterends gaat maken.&#8217;
&#8216;Zo ben je ook naar Chili gegaan en Cuba in het begin van de jaren zeventig?&#8217;
&#8216;Ja. Jasper Grootveld zei in de jaren zestig al: &#8220;Nederland is bijna klaar.&#8221; Dus waarom zou ik hier blijven? Iedereen keek naar wat er in Latijns-Amerika gebeurde. Daar gebeurde het. Daar wilde ik zijn.&#8217;
&#8216;Je hebt brandhaarden waar ook ter wereld gefotografeerd, en je trok steeds weer verder. Voelde je je nooit een parasiet, een fotograaf die een paar sensationele plaatjes schoot en dat was het?&#8217;
&#8216;Nee, nooit.&#8217;
&#8216;Waarom niet?&#8217;
&#8216;Weet ik niet.&#8217;
&#8216;Dacht je: met mijn foto&#8217;s zal ik de wereld veranderen?&#8217;
Aarzelend: &#8216;Ja. In het begin wel. Ik wilde de mensen in Chili helpen. Ik wilde laten zien wat voor onrecht daar gebeurde. Ik ben geen cynische fotograaf die snel wegtrekt, op naar de volgende oorlog. Ik bleef soms wel een half jaar wonen op plekken waar ik fotografeerde. Ik ging naar Chili voordat de coup kwam. Ik ging naar Nicaragua omdat het land me interesseerde.&#8217;
&#8216;Heb je ooit de mensen voor je camera terug opgezocht?&#8217;
&#8216;Ik heb dat één keer gedaan. Die twee zusjes in Nicaragua, naar hen ben ik terug gegaan.&#8217;
&#8216;Sprak je Spaans?&#8217;
&#8216;Nee, nauwelijks. Ik ben woordblind en heb grote moeite met vreemde talen.&#8217;
&#8216;Wat deed je dan bij die zussen?&#8217;
&#8216;Niets. Ik heb ze een boekje gegeven waarin hun foto&#8217;s staan. En we hebben met z&#8217;n drieën coca-cola gedronken. Dat was alles.&#8217;
Een half uur later leunt Koen Wessing achterover op een terrasstoel aan de Nieuwezijds. Zijn adem gaat in schokjes. Hij ziet wit en geel tegelijk. Af en toe komt er het geluid als van een jankende hond uit zijn keel. Ik pak zijn hand die klam is van het zweet en zeg: &#8216;Rustig. Alles komt goed. Er is een dokter gebeld. Leg je benen op de stoel hier tegenover en probeer je te ontspannen.&#8217;
&#8216;Het spijt me zo,&#8217; zegt Koen Wessing. En opnieuw: &#8216;Het spijt me zo dat ik je interview verpest.&#8217;
Koen Wessing heeft ruim een week in het ziekenhuis gelegen, maar is inmiddels weer thuis. Dit interview is met zijn instemming op deze manier opgeschreven
De tentoonstelling ‘Koen Wessing – reizen naar China en Tibet’ is t/m 26 oktober te zien in het Centraal Museum in Utrecht.