<div class="lead">
Het heeft eeuwen geduurd voordat men erkende dat de mens veel van een dier heeft. Inmiddels is dat wel doorgedrongen, maar een geschiedenis van de filosofie in het licht van het beestachtige in de mens was er nog niet.
</div>
Er is heel wat tijd overheen gegaan voordat de mens wilde toegeven dat hij verwant is aan de dieren. Zo vreemd is dat niet. Omdat het dier een vanzelfsprekend lagere status had heeft men dieren eeuwenlang alleen maar gebruikt en niet bestudeerd. Het dier was een middel, geen doel in zichzelf: het was werktuig, gezelschap, symbool of voedsel. In de middeleeuwen gaf de scala naturae, de ladder der natuur, aan hoe de verhoudingen in de wereld lagen: bovenaan stond God, hiërarchisch afdalend gevolgd door de engelen, de man, de vrouw, de dieren, de planten, de stenen en de mineralen. Van enige onderlinge verwantschap kon geen sprake zijn, elke soort moest zich richten naar de hogere soort: de man moest opkijken tegen God, de vrouw tegen de man, de planten tegen de dieren. De hogere in rang maakte in deze intellectuele bevelsstructuur gebruik van de lagere.
Aan deze strakke verhoudingen kwam langzaam een eind aan het begin van de zestiende eeuw, toen het gezag van de kerk tanende was door de corruptie van de pausen Leo X en vooral Julius II (de paus voor wie Erasmus een toneelstuk schreef, waarin hem door Petrus de toegang tot de hemel wordt ontzegd). Erasmus bestreed de hoogmoed van de scholastieke intellectuelen die de ladder der natuur en de inquisitie hadden bedacht. Hij hield ze in Lof der zotheid hun zotheid voor en spoorde ze aan tot deugdzaamheid en kritische zin. Die bracht hij zelf in praktijk door de Bijbel kritisch te bestuderen. Daarmee stimuleerde hij anderen niet meer op kerkelijke dogma’s te vertrouwen, maar op eigen onderzoek.
<q class="pull-left">De slang stond voor onsterfelijkheid, de hond voor huwelijkse trouw, de vos voor sluwheid, de kat voor zoveel eigenzinnigheid dat daar de duivel wel in geslopen moest zijn.</q>
Dit onderzoek bracht een verandering teweeg in de status van dieren. Afgezien van werktuig, voedsel en gezelschap waren dieren tot die tijd vaak symbolische wezens waarin van alles werd geprojecteerd: de slang stond voor onsterfelijkheid, de hond voor huwelijkse trouw, de vos voor sluwheid, de kat voor zoveel eigenzinnigheid dat daar de duivel wel in geslopen moest zijn. Voor het eerst verschijnt het dier als dier en is de mens een dier tussen de dieren. Het bestuderen van de menselijke autonomie ging gelijk op met de ontleding van het dier.
De bevrijding van het dier uit de intellectuele constructies van de middeleeuwse scholastici behoort volgens Erno Eskens in zijn boek Een beestachtige geschiedenis van de filosofie tot ‘Het tijdperk van het witte paard’. Erkens’ indeling van de geschiedenis in tijdperken is gebaseerd op de metafoor die Plato in zijn dialoog Faidros gebruikt om uit te leggen dat de menselijke ziel uit drie delen bestaat. In de geschiedenis die Eskens beschrijft krijgt elk zielsdeel zijn tijdperk. Plato vergelijkt de ziel met een paard en wagen. Op de bok zit een wagenmenner die met zijn intellect de koers van de zielenwagen wil bepalen. Maar de twee paarden zijn moeilijk in toom te houden, vooral het zwarte paard, het organische zielendeel, is nogal wild. Het zwarte paard staat voor de drijvende, fysieke oerkracht en de levenslust. Het heeft weinig controle over zichzelf en kent geen maat. Het witte paard is in het bezit van sociale deugden en is in staat om zijn driften en lusten in te tomen en uit te stellen. Het kan de grilligheid van het zwarte paard afzwakken. Het witte paard staat voor het goede, maar ook voor conformisme. Het is aan de wagenmenner, die voor het intellect staat, om de paarden met zijn teugels in de juiste, beste, mooiste richting te sturen die tot de ideale levenshouding leidt. Het Tijdperk van de wagenmenners (intellect) duurde van 800 voor Christus tot 1500, het Tijdperk van het witte paard (redelijkheid) van 1500 tot 1720 en het Tijdperk van het zwarte paard (levensdrift) van 1720 tot heden.
In geschiedenissen van de filosofie is het dierlijke in de mens nooit tot leidraad genomen. Het kwam ter sprake wanneer Descartes beweerde dat dieren automaten zijn, of wanneer Nietzsche zei dat dieren ‘doendenkers’ zijn die meteen uitvoeren wat ze denken. Aristoteles, Thomas van Aquino, Leibniz, Kant, Hume, La Mettrie, allemaal hebben ze wel iets over dieren gedacht, maar het werd niet eerder in de vorm van een geschiedenis aan elkaar geregen. Dat zorgt bij Eskens voor een prachtige, veelzijdige, goed geschreven (en onbekrompen in kleur geïllustreerde) geschiedenis over de manier waarop de mens uiteindelijk naar het dier is toegegroeid. Het dier wordt niet meer alleen als middel gebruikt, en de erkende verwantschap tussen mens en dier heeft ervoor gezorgd dat het dierlijke in de mens nu tot zijn recht mag komen, met alle voor- en nadelen. Vanaf 1720, toen met de roman Robinson Crusoe het idee van de ‘nobele wilde’ ontstond, krijgt het zwarte paard de ruimte, en daarmee de onstuimigheid, de levensdrift, vurigheid, impulsiviteit, libido, humeurigheid, onverstandige dierlijkheid.
Het Beestachtige van deze geschiedenis van de filosofie betekent dat er veel langs moet komen: de Moedergodin, de Drie Gratieën, de pre-Socraten, Aristoteles als eerste bioloog, de heremieten en de dieren, de bosmonniken, de slang in het paradijs, het prediken tegen de dieren, Franciscus, monsters, door de duivel bezeten dieren, Descartes’ dualisme van lichaam en geest, het korset als temmer van het lichaam, de evolutietheorie, de strijders voor dierenrechten (Henry Halt, Peter Singer), de ethologen Lorenz, Tinbergen, de nazi&#8217;s en de dieren, Michel Foucault, Peter Sloterdijk, de genen, de plofkip tot en met het verbeteren van de mens om zijn dierlijke impulsen te onderdrukken.
<q class="pull-right">De mens is niets wanneer hij zijn zwarte paard-impulsen, verlangens en driften niet kan uitleven.</q>
Eskens schrijft bijna ongemerkt twee geschiedenissen: de geschiedenis van de geleidelijke erkenning van de rechten van het dier, en de geschiedenis van de erkenning van de mens dat hij veel van dieren heeft. Geen van de twee geschiedenissen zijn voltooid, maar speciaal de bevrijding van het dierlijke in de mens heeft zijn zorgelijke kanten. De mens is niets wanneer hij zijn zwarte paard-impulsen, verlangens en driften niet kan uitleven, maar dat betekent wel dat we er ook de ruziemaker, moordenaar en oorlogszuchtige bij krijgen. De barbaar in de mens laat zich ook kennen.
Naar analogie van de trias politica van Montesquieu bedacht Eskens een trias psychica om voor een dynamisch evenwicht in de menselijke ziel te zorgen. De drie zielendelen van Plato’s paard en wagen (intellect, sociale inborst en het onstuimige lichaam) moeten elk afzonderlijk zo sterk mogelijk worden gemaakt, denkt Eskens, ze hebben er alle drie recht op om tot ontplooiing te komen. Ze moeten elkaar de ruimte geven en corrigeren. Dat Descartes lichaam en geest uit elkaar dreef en de sociale inborst van de mens bijna verdonkeremaande, is een fout geweest: Descartes dacht dat elk zielendeel wetenschappelijk verklaarbaar moest zijn om serieus genomen te kunnen worden. Maar wetenschap verklaart het leven maar voor een deel. Dat is een van de conclusies die getrokken kunnen worden uit het inzicht dat het dierlijke een onderdeel is van het menselijke lichaam en de menselijke ziel.
<div class="info-box">
<a href="http://www.bol.com/nl/p/beestachtige-geschiedenis-van-de-filosofie/9200000031457712/">Een beestachtige geschiedenis van de filosofie </a>is uitgegeven door ISVW Uitgevers (Internationale School voor Wijsbegeerte).
</div>

Carel Peeters

Gerelateerd