Non-fictie / Alexis de Tocqueville
Lange tijd is Alexis de Tocqueville (1805-1859) niet gezien als een groot politiek denker. Zijn denkbeelden over liberalisme, democratie en socialisme waren daarvoor niet eenduidig genoeg. Maar in zijn boeken over de democratie in Amerika uit 1835 en 1840 was Tocqueville duidelijk genoeg over de zegeningen en gevaren van de democratie: het verantwoordelijke individualisme behoorde tot de zegeningen, de dictatuur van de meerderheid tot de gevaren. Allebei behoren ze nu tot de actueelste politieke verschijnselen van het begin van de eenentwintigste eeuw: het door Tocqueville voorziene niet-verantwoordelijke individualisme grijpt al twee decennia om zich heen, en de dictatuur van de meerderheid dreigt alle soorten minderheden te vermorzelen.
Tocqueville was de intellectueel als paradox: een energieke melancholicus, een daadkrachtige twijfelaar, een aristocraat die geloofde in de democratie, een ongelovige die de christelijke moraal nuttig vond, een politicus zonder partij. Tocqueville werd het voorbeeld van iemand die boven zichzelf uit kon denken. Hij werd een aristocraat van de geest.
Een speciale bank
In 1836 erfde Tocqueville niet alleen het kasteel Tocqueville in Normandië, maar ook land en huizen in het gelijknamige dorp. Ook kreeg hij de beschikking over de prominent aanwezige bank van de grafelijke familie Tocqueville in de dorpskerk. Die feodale bank had alle revolutionaire stormen getrotseerd en stond er nog in volle glorie. Tocqueville was heel gelukkig met het kasteel en alles wat erbij hoorde, ook al moest het grootscheeps gerestaureerd worden. Deze bank was echter een onderdeel van de erfenis waar hij zich ongemakkelijk bij voelde. Hij deed hem te veel denken aan de oude feodale verhoudingen die hij, als inmiddels beroemde schrijver van het in 1835 verschenen eerste deel van De la Démocratie en Amérique, als achterhaald beschouwde. Hoeveel privileges er ook aan verbonden waren, de aristocratie had wat hem betreft zijn tijd gehad.
Zoals hij nooit de titel Comte De Tocqueville voerde, zo wilde hij die bank niet, die nam veel te veel ruimte in. Wanneer hij hem echter zomaar zou laten weghalen, zou dat te veel opvallen en vragen oproepen. Ze zouden hem ervan kunnen verdenken dat hij zich populair wilde maken bij de dorpsbewoners. Altijd een delicaat psycholoog die met alles probeerde rekening te houden, bedacht Tocqueville dat de bank bij de eerste de beste verbouwing in de kerk onopvallend kon verdwijnen. En zo gebeurde het. Hij werd vervangen door een bank van veel bescheidener omvang, en op een minder in het oog vallende plaats.
Tocqueville was er de man niet naar om zoiets zelf in zijn Herinneringen te vertellen. We weten over die bank omdat het in een terugblik staat van ene Louis Loménie, een bekende van Tocqueville. Het laten weghalen van de speciale bank voor de familie De Tocqueville was een opmerkelijke daad voor iemand uit de wereld van de aristocratie. Ook al was er een Franse Revolutie geweest die de klassenverhouding had omgewoeld, de tijd van Napoleon, de Restauratie onder Lodewijk XVIII en Karel X hadden het onbehagen onder de Franse aristocratie over hun verloren privileges niet verminderd. Er werd nog steeds rekening gehouden met hun terugkeer in de sfeer van de macht, wat aanvankelijk ook leek te gebeuren toen de &#8216;burgerkoning&#8217; Louis Philippe in 1830 aan het bewind kwam. Maar er kwam niets van in, alleen de door Tocqueville niet erg hooggeachte middelmatige burgerij profiteerde ervan.
De afkalving van Tocquevilles loyaliteit was begonnen in het midden van de jaren twintig tijdens Het Grote Debat, de discussie tussen de liberalen en de ultra-royalisten over de terugkeer van de monarchie en de daaraan vastzittende aristocratie. Het waren cruciale leerjaren waarin Tocqueville Montesquieu, Pascal en Rousseau las. De bestudering van de achtergronden en oorzaken van de Franse Revolutie overtuigde hem ervan dat die het gevolg was van een lange voorgeschiedenis. Hij ontdekte bovendien dat de democratie ook was ontstaan als de revolutie niet was uitgebroken: het ancien régime was al met hervormingen in die richting bezig.
Gevaarlijke melancholie
Dat de aristocratie haar tijd had gehad, was voor Tocqueville het uitvloeisel van een onontkoombare ontwikkeling waarbij de mens geleidelijk steeds meer meester werd van zijn eigen leven en denken. Afgezien van de eerste vormen van democratie in de steden van de klassieke oudheid, begon voor Tocqueville de democratische mentaliteit bij Luther, die vond dat het geweten van het individu de kern van zijn geloof en wereldbeeld moest vormen. Daarna brak Descartes met de traditie door niet overgeleverde gewoonten en dogma&#8217;s, maar het individuele denken als uitgangspunt te nemen. Voltaire vertegenwoordigde vervolgens de achttiende-eeuwse filosofen die vonden dat alles waarin een mens gelooft aan persoonlijk onderzoek moest worden onderworpen. &#8216;Wie ziet niet, dat Luther, Descartes en Voltaire zich van dezelfde methode hebben bediend?&#8217; vroeg Tocqueville zich af in Over de democratie in Amerika.
Er was nog iets wat Tocqueville ervan overtuigde dat democratie onvermijdelijk was: het christelijke idee dat alle mensen voor God gelijk zijn. In het gewone leven was die traditie levend gebleven en in een geseculariseerde vorm terug te vinden in het idee van de menselijke waardigheid en de humanistische gelijkheid. De colleges van François Guizot, die bezig was met zijn vierdelige Histoire de la civilization en France, overtuigden hem daarvan. Daarin werd het samengaan van de christelijke moraal en de gelijkheid van alle burgers voor de wet als de hoogste vorm van beschaving gezien.
Gezien de energie waarmee Tocqueville rechten studeerde en zich interesseerde voor politiek en literatuur, zou je niet denken dat zich onder de oppervlakte van zijn bewustzijn potentieel gevaarlijke melancholie sluimerde. Hij was niet erg geneigd om intensief met zichzelf bezig te zijn, vandaar dat het tot 1857 (twee jaar voor zijn dood) duurde voor hij aan iemand (de Russische Anne Sophie Swetchine) in een brief vertelde wat hem was overkomen toen hij zestien jaar was. Zijn leven was tot die tijd ingebed in een vanzelfsprekend geloof dat het onmogelijk maakte dat twijfel bij hem een kans zou krijgen. Op een dag werd hij echter toch door twijfel bestookt, &#8216;of beter: de twijfel bestormde mij met een ongehoord geweld. Het was niet zo maar de twijfel aan dit of dat, maar twijfel aan alles. Ik voelde me plotseling als iemand die een aardbeving meemaakt, de grond onder zijn voeten schudt, net als de muren, het plafond, de voorwerpen in je hand en de hele natuur voor je ogen. Ik werd overweldigd door de zwartste melancholie, bestookt door een grote afkeer van het leven dat ik nog niet eens ervaren had en dat nog nauwelijks voor me was begonnen&#8217;.
Vanaf dat moment geloofde Tocqueville niet meer en zou hij de religie alleen nog maar zien als iets wat maatschappelijke waarde had. Van tijd tot tijd kreeg hij bezoek van de zwarte melancholie en had dan het gevoel dat al zijn gedachten vergeefs waren geweest en als intellectuele ruïnes voor hem lagen. Dat waren momenten, maar twijfelen werd een wezenlijk onderdeel van zijn denken en handelen. Ook al toonde Tocqueville genoeg daadkracht in zijn leven, zeker als parlementslid in de tumultueuze periode 1839 tot 1850 die hij beschrijft in zijn Herinneringen, die daden werden voorafgegaan door pijnlijke periodes van twijfel. En hij werd er een groot nuanceerder van, iemand die alle kanten van een kwestie zag. Hij kon veel goeds zien in andere meningen en standpunten. Hij wist te goed dat de moraal en de wet niet altijd eenduidig zijn. Kiezen was ook verliezen. Karakteristiek voor Tocqueville was dat hij op twee benen wist te hinken. Tijdens zijn jaren in het parlement kon hij de ene keer bij het centrum-linkse kamp aangetroffen worden, de andere keer in het centrum-rechtse. Hij was anti-klerikaal geworden omdat de clerus altijd een verderfelijke rol had gespeeld in het Franse leven en de politiek, maar de religie behield voor hem zijn morele en spirituele waarde. Ook al had hij verstandelijk afscheid genomen van de aristocratie, gevoelsmatig was hij er nog mee verbonden. Dat zorgde voor lastige dilemma&#8217;s, vandaar dat hij schreef: &#8216;Ik beschouw twijfel als een van de grootste rampen van onze natuur, direct na zieke en dood.&#8217; Zijn vriend en bloedverwant Louis de Kergorlay schreef hem over zijn temperament: &#8216;Ik zie dat je zo makkelijk vlam vat als kruit. Het is dus belangrijk dat er geen lucifer bij je gehouden wordt.&#8217;
Land zonder geschiedenis
In een periode waarin dit verwarrende temperament op de voorgrond trad (rond 1830) besloot Tocqueville met zijn vriend Gustave de Beaumont een reis te maken naar Amerika, officieel om de veranderingen in het gevangeniswezen voor de Franse regering te bestuderen, maar in werkelijkheid vooral om het land te leren kennen waar de democratie was ingevoerd zonder dat het bloed van de revolutie had gevloeid. Dat leverde een reisverslag op waarin een hele politieke denkwereld is verwerkt die daarna voor een goed begrip van de democratie van grote betekenis is geworden. Tocqueville zag in alles wat hij tegenkwam, en in iedereen die hij ontmoette, een denkwereld, een reeks gewoonten, een traditie. Hij keek met de blik van een socioloog. Hij wist schijnbaar gewoon gedrag te vertalen in zijn politieke en maatschappelijke betekenis. Hij beschreef het Amerikaanse denken en portretteerde daarmee, zonder van het begrip af te weten, nauwkeurig het Amerikaanse pragmatisme (&#8216;De Amerikanen hechten meer aan de praktijk van de wetenschap dan aan de theorie&#8217;).
Het eerste deel van Over de democratie in Amerika is een verslag van een langdurige verrassing, het tweede deel een politiek-filosofische analyse van wat hij gezien heeft. De verrassing voor Tocqueville was dat hij in een land kwam dat totaal verschilde van Frankrijk: een nieuw land tegenover een oud land. Stel je een land voor zonder geschiedenis, schreef hij aan zijn vriend Ernest de Chabrol, zonder tradities, vooroordelen, herinneringen, klassentegenstellingen, gemeenschappelijke ideeën en gewoontes, zelfs zonder een nationaal karakter, &#8216;en toch honderd keer gelukkiger dan ons eigen land&#8217;. Hier zag hij de democratische gelijkheid aan het werk, wat hem in het tweede deel alle aanleiding geeft om uitvoerig over de voors en tegens van politieke gelijkheid in combinatie met vrijheid uit te weiden. Hij reist door het land en spreekt talloze mensen, zelfs de president van Amerika, en observeert en observeert. Hij kijkt zo goed dat hij het eerste cultuur-antropologisch-politieke portret van het land en zijn inwoners schrijft.
Voor een liberaal en democraat als Tocqueville waren gelijkheid en vrijheid een siamese tweeling. Vrijheid ging hem daarbij voor alles, maar eigenlijk wilde hij haar niet los denken van de gelijkheid, al weet hij dat gelijkheid in staat is de vrijheid om zeep te helpen, wanneer bijvoorbeeld een meerderheid van gelijkgezinden democratisch voor despotisme kiest: &#8216;Om de kwalen die de gelijkheid kan voortbrengen te bestrijden is er slechts één doeltreffend middel: politieke vrijheid.&#8217; Alleen vrijheid kan zorgen dat het despotisme weer verdwijnt.
Tocqueville was onder de indruk van de democratie in Amerika: van de sociale gelijkheid, de scheiding van kerk en staat, persvrijheid, juryrechtspraak, de sociale en geografische mobiliteit, godsdienstvrijheid en de vrijheid van vereniging. In vergelijking met landen met een aristocratisch bewind stelt hij de democratie in Amerika voor als een vrije val van onbeperkt geluk. Tocqueville omarmt haar, maar niet zonder verontruste realistische kanttekeningen. In het tijdperk van de gelijkheid en democratie gelooft, denkt en voelt ieder mens voor zichzelf, schrijft hij. Het egoïsme is een ondeugd, maar &#8216;het individualisme is een weldoordacht vredig gevoel dat iedere burger is staat stelt zich los te maken van de massa van zijn gelijken&#8217;. Anders dan in een aristocratische maatschappij, waarin hiërarchische verhoudingen gelden, heeft het individu in een democratie niemand anders nodig: &#8216;De aristocratie had van al haar burgers een lange ketting gesmeed die van de boer tot de Koning reikte. De democratie verbreekt deze ketting en legt elke schakel apart.&#8217; De democratie &#8216;voert de mens voortdurend terug naar zichzelf en dreigt hem ten slotte geheel en al op te sluiten in de eenzaamheid van het hart&#8217;.
In Amerika zag Tocqueville vaak genoeg dat er geen sprake was van die eenzaamheid van het hart omdat de Amerikanen zich in voldoende mate vrij met elkaar verenigden en over het algemeen geen zelfgenoegzame monaden waren. Maar het egoïsme dat zich niet verantwoordelijk voelt voor anderen, beschouwde hij wel als een potentieel gevaar dat tot een nieuwe tirannie kon leiden. Het kon leiden tot &#8216;atomisering&#8217; van de samenleving.
Tocqueville omarmde de gelijkheid en democratie om de grenzeloze mogelijkheden die ze boden. Al waren er twee kanten aan: &#8216;De ene die de geest van ieder mens naar nieuwe gedachten opstuwt en de andere die hem ertoe zal brengen niet meer te denken.&#8217; Hij is bang voor de afstompende macht van de meerderheid; hij denkt dat onder invloed van democratisch tot stand gekomen wetten de intellectuele vrijheid kan uitdoven. De menselijke geest zal dan &#8216;opnieuw gekluisterd worden door de algemene opvattingen van het grootste getal.&#8217; Dat is wat Tocqueville &#8216;de tirannie van de meerderheid&#8217; noemde: een voorbode van het latere totalitarisme.
In zijn Herinneringen aan de revolutie en de politieke strubbelingen van 1848 en 1849 in Frankrijk zien we Tocqueville te midden van de politieke werkelijkheid waarin ideeën en overtuigingen stuk lopen op de ideeën en overtuigingen van anderen. En op het geweld. Hij had ook al de revolutie van 1830 meegemaakt. Zijn zwarte melancholie en het feit dat de guillotine tijdens de Franse Revolutie een flink deel van zijn familie had omgebracht, zorgden ervoor dat hij zijn hele leven de dreiging van een burgeroorlog met zich meedroeg.
Tocqueville heeft in politiek opzicht weinig bereikt, maar hij heeft er wel voor gezorgd dat de politieke filosofie zich nog steeds over zijn analyses en denkbeelden buigt. Omdat hij altijd vanuit zijn ideeën werkte, wist hij zijn onafhankelijkheid te behouden, zelfs toen hij in 1849 vijf maanden minister van Buitenlandse Zaken was. Hij was de aristocraat die democraat werd omdat de democratie het leven zoveel groter maakte. Hij werd de peetvader van het paradoxale individualisme: individualisme is alleen maar goed als je geen echte individualist bent.
De leergierige aristocratie
&#8216;Er is niets dat zo rampzalig gecorrumpeerd is als een aristocratie die haar rijkdommen behoudt, terwijl ze haar macht verliest en die, over zeer veel vrije tijd beschikkend, afzakt naar vulgaire pleziertjes. De krachtdadige passies en de grootse opvattingen die haar voorheen bezielden verdwijnen dan en wat men nog tegenkomt is niet veel meer dan een menigte met kleine aan haar knagende ondeugden, die aan haar hechten als wormen aan een lijk. Niemand betwist dat de Franse aristocratie van de laatste eeuw niet zeer losbandig was, terwijl de andere klassen de voormalige gewoonten, de oude geloofsopvattingen, het respect voor de zeden en opvattingen handhaafden. Evenmin zal het moeilijk zijn het met elkaar eens te worden dat in onze tijd een zekere gestrengheid van beginselen zich openbaart op de puinhopen van diezelfde aristocratie, terwijl de wanorde in zeden en gewoonten blijkt toe te nemen in de lagere en midden rangen van onze samenleving. Zozeer zelfs dat dezelfde families die zich vijftig jaar geleden als de meest losbandige toonden, nu een voorbeeldig gedrag aan de dag leggen. De democratie heeft alleen maar de aristocratische klassen tot betere zeden gebracht.&#8217;
&#8216;Over de democratie in Amerika&#8217;, deel 2, vertaling W.J. Schuijt, p. 235
Achter de troosteloosheid van het heden
&#8216;De laatste dagen voor de verkiezingen bracht ik door in mijn arme geliefde Tocqueville. Ik kwam er voor het eerst sinds de revolutie (van 1848, CP) weer terug. Misschien ging ik het wel voorgoed verlaten! Toen ik het huis binnentrad, werd ik door zo&#8217;n diepe en eigenaardige droefheid overvallen dat deze nu nog, tussen alle herinneringen aan de gebeurtenissen uit die tijd, onuitwisbaar in mijn geheugen staat gegrift. (&#8230;) De lege vertrekken, met slechts mijn oude hond om me te verwelkomen, de gordijnloze vensters, opgestapelde en bestofte meubels, uitgedoofde haarden, stilstaande klokken, de treurige aanblik van alles, de vochtige muren, het leek allemaal te getuigen van verwaarlozing en een voorbode van zijn verval. Dit kleine, afgelegen hoekje van de wereld (&#8230;), dat me in zijn eenzaamheid zo dikwijls had bekoord, kwam me nu voor als een verlaten woestijn. Maar achter de troosteloosheid van het heden zag ik als vanaf de bodem van een graf de tederste en lieflijkste beelden van mijn leven aan me voorbijtrekken. (&#8230;) Ik had zojuist de monarchie zien vallen en heb ook sindsdien nog de gruwelijkste en bloederigste tonelen aanschouwd. Toch durf ik te beweren dat geen van die heftige taferelen me zo sterk heeft aangegrepen of dat ooit nog zal doen als de aanblik van mijn oude, voorvaderlijke huis en de herinnering aan de vredige dagen en gelukkige uren die ik er had doorgebracht, zonder te beseffen hoe kostbaar ze waren. Ik kan zeggen dat al de bitterheid van een revolutie daar en op die dag in volle hevigheid tot me doordrong.&#8217;
Uit &#8216;Herinneringen&#8217;, p. 106
Alexis de Tocqueville, ‘Herinneringen’, vertaald ?en bezorgd door Ineke Mertens, Voltaire, 320 p., € 29,90

Gerelateerd