Interview / ‘Notarisprofessor’ Martin Jan van Mourik
Met geen tien paarden krijgen ze hem er weg. Martin Jan van Mourik, hoogleraar notarieel- en privaatrecht, werd geboren in de stadsherberg van Ravenstein en resideert sindsdien zonder onderbreking in het monumentale Brabantse rivierstadje. Ver weg van &#8216;de Hollanders&#8217;, in een troostrijke omgeving van mensen die hem kennen en groeten met &#8216;houdoe&#8217; en waar hij aanzien geniet als beschermheer van het Sint Barbara Gilde en president van de stamtafel.
Tegenwoordig hoeft Van Mourik ook niet meer de dagelijkse gang naar Nijmegen te maken, waar de professor tot voor kort verbonden was aan de universiteit en waar hij als notaris decennialang zijn praktijk voerde. Zijn zoon heeft zijn ambt overgenomen. Hij heeft alle tijd om z&#8217;n skiff &#8211; Van Mourik is een fervent roeier&#8217; -&#8216;s ochtends in de aanpalende Maas te laten glijden.
Maar aan stadsgrenzen houdt Van Mourik zich niet, want brein en mond kennen geen emeritaat. Graag roert de praktiserende katholiek zich in actuele discussies die zijn vak raken. Hij knokte succesvol voor de herziening van het erfrecht, zodat de overblijvende ouder niet door de kinderen op straat kan worden gezet. Hij oogstte wijdverbreid onbegrip voor zijn afkeurende houding jegens het homohuwelijk, maar blijft standvastig in zijn overtuiging: &#8216;Ik ben niet tegen gelijke rechten en plichten, maar het huwelijk is voorbehouden aan man en vrouw.&#8217;
Van Mourik werd verguisd en bejubeld voor de nimmer aflatende stroom adviezen en oorvijgen richting collega-notarissen. Hij vindt de beroepsgroep ontvankelijk voor de ondeugden van deze tijd: hebzucht en individualisme. Een gelovige bourgondiër met een uiterst somber, maar vrolijk gepresenteerd mensbeeld, die de fallout van de vastgoedfraude al &#8216;tientallen jaren&#8217; geleden zag aankomen.
U was kampioen kogelstoten op de kostschool. Heeft dat voordeel opgeleverd in uw carrière?
&#8216;Ik was vroeger een notoire vechtersbaas. Op een gegeven moment stopt het praten, dan sla ik erop. Ik kan niet tegen onrecht. Ik ben nooit veroordeeld, maar heb wel een behoorlijke lijst van geseponeerde zaken op mijn naam. De laatste keer dat ik op de vuist ging, is toch al weer lang geleden, hier in de stadsherberg. Een man pakte de steek van prins carnaval af. Dat is een doodzonde in carnavalskringen. Ik heb die steek dus teruggepakt. Bij de daarop volgende vechtpartij rolden we over de vloer. Om mijn nek hing een onderscheiding met een scherpe kant en daarmee haalde ik zijn gezicht open. Het was een jaap van zo&#8217;n twintig centimeter! Tegenwoordig zeggen ze dan dat je een kort lontje hebt. Maar ik kán niet tegen dingen die echt slecht zijn.&#8217;
Zoals de sjoemelende notaris?
&#8216;Als ik zie hoe het ambt van notaris naar zijn malle moer wordt geholpen! Het belang van de cliënt staat niet voorop, het is puur eigenbelang.&#8217; Een notaris dient de samenleving, doceert Van Mourik. Als onpartijdig, onafhankelijk instituut hoort hij rechtszekerheid te bieden aan de burger. De positie van de notaris is in dat opzicht te vergelijken met die van de rechter, volgens de professor. &#8216;Althans, zo zou het moeten zijn, maar veel collega&#8217;s zijn graaiers geworden. Ze laten hun oren hangen naar de makelaars en vastgoedinvesteerders die voor zeventig procent de inkomsten van een notariskantoor genereren. Verkoper, notaris, koper, het hele zootje is vaak verrot.&#8217;
De clientèle is er bij gebaat dat de notaris af en toe een oogje dichtknijpt, geen vragen stelt of zelfs actief meewerkt aan schijnconstructies. Van Mourik houdt bij wie er over de schreef gaan, welke vakbroeders het niet zo nauw nemen met de regels. Het zijn zaken waarbij notarissen dubieuze transacties officieel bekrachtigen, hun afgeschermde derdengeldrekening voor ondoorzichtige geldstromen beschikbaar stellen of simpelweg sjoemelen met tarieven. &#8216;De Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie vindt dat ik overdrijf en dat het om incidenten gaat, maar dat kan ze niet meer volhouden.&#8217;
De voorbeelden zijn navenant, zegt de hoogleraar. &#8216;We hadden de afgelopen jaren de bouwfraude waarin notarissen een discutabele rol speelden. Daarna kwam het hypotheekschandaal in Rotterdam waarbij vakgenoten tuchtrechterlijk stevig werden aangepakt. En ook tussen de verdachten in de vastgoedfraudezaak zijn er notarissen.&#8217;
Van Mourik hekelt de ons-kent-ons-cultuur die volgens hem de onroerendgoedwereld kenmerkt, waarbij spelers elkaar het grote geld gunnen, toezicht ontbreekt en waar een deel van zijn beroepsgroep onderdeel van is geworden. &#8216;De ene helft van het land is bezig de andere helft uit te melken.&#8217;
Het is een teken des tijds, in de ogen van de katholieke hoogleraar. &#8216;Kijk naar het gerotzooi bij de woningbouwcorporaties, kijk naar de exorbitante bonuscultuur bij de banken. Ik word agressief van zo&#8217;n man als Möllenkamp, die als directeur van de Amsterdamse corporatie Rochdale vooral goed voor zichzelf zorgde en rondreed in een Maserati. Of neem zo&#8217;n Rijkman Groenink van ABN Amro die de bank verkwanselde en vertrok met een vette bonus. Deze mannen schaden de samenleving en ze hebben dus ook mij geschaad. Als ik die Rijkman Groenink tegenkom op een zonnig terras is de kans groot dat ik ontplof.&#8217;
En vroeger was het allemaal natuurlijk beter.
&#8216;Ik heb veertig jaar ervaring als notaris en ik weet dat het destijds beter was. Mijn vader was al notaris in Ravenstein. Mijn zoon is mij opgevolgd, en dat is ook een keurige notaris. De generatie van mijn vader was fatsoenlijk, die durfde na een borreltje nog niet eens over straat te lopen. Ik weet nog goed dat ik in de jaren zeventig een terras bij ons huis wilde laten aanleggen. De directeur van de woningcorporatie bood gratis zijn diensten aan. Ik zei: &#8220;Wat is dit voor onzin? Als ik iets nodig heb, betaal ik ervoor.&#8221; Ik heb dat van mijn vader. Die gooide mensen met oneerbare voorstellen meteen het kantoor uit.
Natuurlijk, ook in die tijd zaten er notarissen tussen die niet deugden. Maar ze wisten dondersgoed wat wel en niet mocht. Nu is graaien de norm. Iedereen doet het. Let op m&#8217;n woorden, dat vergoelijkende argument zul je nog vaak horen tijdens het vastgoedfraudeproces. Oud-Bouwfonds-directeur en hoofdverdachte Jan van V. is deel van een aanvaard patroon, zullen zijn raadslieden zeggen. Maar Van V. behoorde wel tot de top. Hij trok aan de touwtjes en had een voorbeeldfunctie. Veel andere verdachten waren meelopers die niet tegen de heersende mores durfden in te gaan. Wie kritiek uitte op de gang van zaken, vloog er meteen uit. En natuurlijk maken een mooi huis, een tweede auto en een riante kerstbonus mensen ook monddood.&#8217;
Wat is de oorzaak van die mentaliteitsverandering?
&#8216;De mens is van nature slecht. We moeten voortdurend vechten tegen het kwade in onszelf. De een lukt het, de ander niet. Die ziet aan de horizon een luxe jacht, een villa en nog veel meer moois. Om dat te bereiken, zet hij alles opzij. Dat was vroeger zo en dat gebeurt nog steeds. Maar ik houd vol dat je vroeger beter wist waar je aan toe was. De prijs die je moest betalen voor de diensten van de notaris lag veelal vast. Nu heeft de wetgever bepaald dat er meer marktwerking moet komen. De tarieven zouden daardoor omlaag gaan. Maar het is in de meeste sectoren anders uitgepakt. Nu word je vaak ook nog belazerd. Oké, er zijn in het onroerend goed lagere tarieven, maar dat verlies aan inkomsten compenseren veel notarissen door allerlei extra kosten in rekening te brengen. De burger is in het algemeen duurder uit. Echt, er is tegenwoordig onvoldoende moreel besef.&#8217;
De markt als oorzaak van alle misère? Is dat niet wat simplistisch?
&#8216;Natuurlijk is er meer aan de hand. Notarissen staan voor lastige keuzes. Zeventig procent van de omzet komt van vastgoedtransacties. Als je ruzie maakt met een grote makelaar of de plaatselijke projectontwikkelaar voor het hoofd stoot, heeft dat grote gevolgen voor de inkomsten. Die onroerendgoedtypes willen geen kritiek horen op hun manier van werken. Die willen een slaaf, een &#8220;penhouder&#8221;. De notaris moet zijn handtekening onder de akten zetten en verder niet zeuren, anders komen ze niet meer. Een goede notaris moet zich inderdaad dienstbaar opstellen, maar dat mag hem niet weerhouden om kritische vragen te stellen over de transacties. Juist vandaag de dag moet hij dat doen.&#8217;
Niet iedereen heeft de mentaliteit van een kogelstoter.
&#8216;Laat ik het zo stellen. Er zijn rechtsregels waar iedereen zich aan moet houden. En er zijn de algemeen aanvaarde regels van moreel besef: de normen en waarden die niet in een wet vastliggen. De Griekse wijsgeer Aristoteles en later ook de Italiaanse filosoof Thomas van Aquino wezen de mens er al op dat het in het leven gaat om matigheid, wijsheid, rechtvaardigheid en moed. Als je die deugden als uitgangspunt neemt, leef je goed. Om te voorkomen dat de mens tot het slechte vervalt, worden nu over een breed front de toezichtregels aangescherpt. De ene na de andere toezichthouder verschijnt ten tonele: de AFM, de NMA, de NZA, het BFT, enzovoort. Die instituten moeten de mensen in het gareel houden door ze te controleren aan de hand van de regels, de wet dus. Maar recht is meer dan de wet alleen. Je hebt moed nodig om de tijdsgeest te weerstaan.&#8217;
Een van de actuele kwesties rond het notariaat is de discussie over het verschoningsrecht. Daarbij luidt de vraag of een notaris zich mag verschuilen achter zijn beroepsgeheim als de opsporingsinstanties voor de deur staan. &#8216;Een cliënt heeft recht op discretie,&#8217; zegt Van Mourik. &#8216;Mensen moeten zonder vrees voor bekendmaking kunnen praten met een notaris. Een nalatenschap moet in vertrouwen kunnen worden afgewikkeld.&#8217;
Maar hij ziet uitzonderingen. &#8216;Zodra justitie de neus om de deur steekt bij een vermeend foute notaris, roept die: &#8220;Ho, ho. U heeft hier niets te zoeken.&#8221; Ik vind dat bij het bestrijden van groot kwaad dat zwijgrecht dient te wijken. Dus als een notaris weet heeft van Van V.&#8217;s foute transacties bij het Bouwfonds, dan dient die notaris daar een verklaring over af te leggen.&#8217;
Loopt u niet wat hard van stapel? Het gaat hier om verdachten. Die zijn volgens de wet nog steeds onschuldig tot de rechter heeft geoordeeld.
&#8216;Dat weet ik. Maar voor mij staat vast dat die vastgoedwereld voor een groot deel uit gajes bestaat. Bovendien vind ik de Hoge Raad aan mijn zijde. Die heeft geoordeeld dat bij een aanwijzing van zware criminaliteit het verschoningsrecht van de notaris moet wijken. Het is belangrijk dat de waarheid aan het licht komt. Die hele sector deugt niet. Ik vind het vreselijk wat die pensioenfondsbestuurders, investeerders en projectontwikkelaars hebben gedaan. Ze hebben gestolen van de maatschappij.&#8217;
Hoe het verschoningsrecht als schaamlapje dient, is volgens Van Mourik goed te zien aan de manier waarop de derdengeldrekening wordt misbruikt. Achter dat saai klinkende begrip gaat een wereld van onzichtbare financiële transacties schuil. Elk notariskantoor heeft zo&#8217;n rekening. Die is bij wet verplicht en bij veel transacties, zeker in het vastgoed, gaat het om grote geldstromen. De derdengeldrekening is een soort verdeelstation en biedt partijen zekerheid. De koper stort zijn geld er op en daar blijft het staan tot de verkoper zijn pand aan hem heeft geleverd.
Wie er gebruik van maakt of wat er op die rekening gebeurt, valt nu nog onder het beroepsgeheim van de notaris. En dat maakt het tot een uitgekiend instrument om criminele geldstromen aan het oog te onttrekken. &#8216;Die derdengeldrekening wordt door cliënten van de notaris eigenlijk gebruikt als een soort bankrekening. De notaris stelde lange tijd geen vragen als er miljoenen werden overgemaakt door buitenlandse vennootschappen uit Liechtenstein, Luxemburg of andere belastingparadijzen.&#8217;
De derdengeldenrekening als witwasconstructie?
&#8216;Ja. Tot voor kort dacht niemand dat notarissen zich bezighielden met witwassen. Het zijn immers overheidsdienaren. Ik heb bij herhaling gewaarschuwd voor het misbruik van de derdengeldrekening. Er is immers geen controle op. Politie en fiscus moeten inzage krijgen in die rekening als het gaat om het controleren van vastgoedtransacties. Daar ben ik sterk voor. Het wetsvoorstel waarin dat wordt geregeld gaat nog dit jaar naar de Kamer.&#8217;
U hebt weinig vertrouwen in de vastgoedsector. Toch mag een notaris zijn diensten niet weigeren. Hoe houdt uw kantoor, tegenwoordig van uw zoon, omstreden handelaren buiten de deur?
&#8216;Bij bepaalde personen gaan onze voelhorens overeind staan. Maar het is waar, je mag geen nee zeggen. Je kunt hooguit vriendelijk vragen of ze een deur verder willen aankloppen. Maar als we vermoeden dat het om witwassen gaat, wijzen we iemand resoluut de deur.&#8217;
Hoewel de rusteloze emeritus zijn eigen ondeugden kent &#8211; onbescheidenheid is er, naar eigen zeggen, zeker een van &#8211; roemt hij zijn eigen eerlijkheid. Van Mourik zegt waar het op staat, zonder aanzien des persoons. En dus trapt hij met enige regelmaat vakgenoten op hun ziel. Bijvoorbeeld toen hij in 2002 in een uitzending van het televisieprogramma Nova enkele notarissen in verband bracht met de vermeende witwaspraktijken in een deal van de later vermoorde vastgoedhandelaar Willem Endstra. De Amsterdamse notaris Daan de Jong, betrokken bij die deal, diende een klacht tegen hem in. Een andere partij, Kees Flink, notaris bij het Utrechtse Hermans en Schuttevaer was &#8216;verontwaardigd&#8217; en &#8216;gekrenkt&#8217;.
We hebben u er nooit meer over gehoord.
&#8216;Bij ons kantoor meldde zich een advocaat van een van die kantoren, met de boodschap: als Van Mourik niet snel zijn mond houdt, gaan we tegen hem procederen. Hij had een verklaring bij zich die ik moest ondertekenen. Daarin stond dat ik geen publieke uitlatingen meer zou doen over de notarissen en hun kantoor. Ik dacht: bekijk het maar. Maar m&#8217;n collega&#8217;s zeiden: &#8220;Luister, Martin Jan, dit loopt helemaal uit de hand. Er zijn veel duistere personen bij al die transacties betrokken. We moeten je als kantoorgenoot in bescherming nemen tegen jezelf. Teken die verklaring maar. Je hebt je punt gemaakt.&#8221; Maar het voelde niet goed. Het leek verdomme de Tweede Wereldoorlog wel.&#8217;
U praat er nu wel over.
&#8216;Ik heb destijds alleen toegezegd dat ik geen namen en kantoren meer zou noemen. Dat was om ons kantoor te beschermen tegen claims. Maar ik had gelijk met mijn beschuldigingen. Dat bleek wel toen ik van de verslaggever de bewijsstukken, die afkomstig waren van de politie, mocht inzien. Mijn bedenkingen ten aanzien van de rol van bepaalde notarissen bij deze omstreden vastgoeddeal klopten gewoon.&#8217;
&#8216;We zijn door gevaarlijke gekken omringd,&#8217; citeert Van Mourik zijn favoriete schrijver Willem Frederik Hermans. &#8216;Het is belangrijk dat er een cultuurverandering tot stand wordt gebracht. Het klinkt een beetje pastoorachtig, maar er schort iets aan de deugdzaamheid van heel veel mensen.&#8217;
Het pleidooi voor een ethisch reveil klinkt wat te gemakkelijk vanuit het tuinhuis in het Ot en Sien-achtige Ravenstein. Zou de professor niet het Haagse podium moeten zoeken voor zijn boodschap?
&#8216;Ik zou het daar geen dag uithouden. Politiek impliceert dat je moet liegen. Je kunt tijdens de verkiezingen net zoveel beloven als je wilt, maar daarna moet je de beloften vaak inslikken. Dat gedoe ligt mij niet zo.&#8217;
Wie moet dan het goede voorbeeld geven?
&#8216;Het gaat om &#8220;voorleven&#8221;. Het goede voorbeeld geven in je eigen leven. Ik ben al veertig jaar getrouwd met dezelfde vrouw. Heb fantastische kinderen en kleinkinderen. Dat is wat ik bedoel. Mijn vader leefde mij het notariaat voor. Mijn zonen hebben mij als kritisch voorbeeld. Mensen in het bestuur en het onderwijs en bekende Nederlanders moeten dat ook doen. Iemand als Jack de Vries geeft niet het goede voorbeeld. Dat zeg ik niet omdat hij buiten de deur scharrelt, maar wel omdat hij dat deed met een ondergeschikte. Nout Wellink is ook een slecht voorlever. De president van De Nederlandsche Bank verwaardigde zich nauwelijks om excuses aan te bieden in de DSB-affaire. Die man moet gewoon weg. Klaar. Wie wil voorleven, moet deugdzaam en dus moedig zijn. Dat vind ik uit de grond van mijn hart. Ik probeer het in elk geval.&#8217;

Harry Lensink

Gerelateerd