Politiek
Het was een wonderlijk interview, eind 2010. Vlak voor het kerstreces spraken we urenlang met Job Cohen. In het gesprek zou hij de balans opmaken van een voor de PvdA rampzalig verlopen jaar: verloren verkiezingen, een mislukte formatie, gestaag dalende peilingen. Ook zou hij zijn visie ontvouwen op de toekomst van de partij.
Tot enige zelfreflectie bleek hij wel in staat. &#8216;Ik héb Wilders niet tegengehouden,&#8217; zei hij. &#8216;Dat is al treurig genoeg.&#8217; Maar een bevlogen verhaal over de sociaal-democratie bleef uit. Ook na herhaaldelijk aandringen kwam Cohen niet veel verder dan onsamenhangende teksten, vol onvoltooide gedachten. Hij zei dingen als: &#8216;Bestaanszekerheid, onderwijs. Dat zijn elementen waar we echt weer mee aan de slag moeten.&#8217; En: &#8216;Juist omdat de publieke sector voor de sociaal-democraten zo belangrijk is, is het belangrijk er veel aandacht aan te besteden.&#8217;
Misschien was dat voor veel PvdA-kiezers nog de grootste teleurstelling: dat Cohen de afgelopen jaren niet in staat bleek een gloedvol betoog te houden over zijn idealen en die van zijn partij. Er heerste voortdurend verwarring over de strategie en de ideologische koers. Hoe ging de PvdA oppositie voeren: keihard erin, zoals Emile Roemer, of constructief, zoals je zou kunnen opmaken uit de steun van de PvdA aan het Europees beleid en de pensioenhervorming van het rechtse kabinet? Was de PvdA een partij van het midden, zoals onder Wim Kok en Wouter Bos, of &#8216;gewoon links&#8217;, zoals de partijvoorzitter Hans Spekman op het laatste partijcongres verkondigde? En op wie moesten de sociaal-democraten zich eigenlijk richten: op de middenklasse die zich zorgen maakte over hypotheken en pensioenen, op de kiezers in de oude wijken die waren overgelopen naar SP en PVV, of op beide?
Het is bijna niet meer voor te stellen, maar de Job Cohen die in maart 2010 aantrad als PvdA-leider was een man van vrijwel onaantastbare statuur. Bijna tien jaar had hij met veel succes het burgemeesterschap van Amsterdam bekleed. De onverstoorbare en behoedzame manier waarop hij de naschok van 11 september en de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh in de hoofdstad had opgevangen, werd tot ver over de landsgrenzen geprezen. Time Magazine riep hem zelfs uit tot &#8216;Held van Europa&#8217;.
Cohens overstap naar de landelijke politiek leidde tot een uitbarsting van euforie in progressief Nederland. Hier stond de man die het land uit de klauwen van Geert Wilders ging redden! Binnen enkele dagen werd er driftig gehandeld in T-shirts en babyrompertjes met de tekst &#8216;Yes We Cohen&#8217;. &#8216;Op het partijbureau ligt iedereen in katzwijm,&#8217; jubelde PvdA-Kamerlid Diederik Samsom in Vrij Nederland. &#8216;Men vindt het echt een eer om voor Job te werken. Het zindert daar.&#8217; Binnen enkele weken steeg de PvdA in de peilingen naar vijfendertig zetels.
Zelf was Cohen al ongemakkelijk onder al die hoge verwachtingen. &#8216;Alsof ik Christus op aarde was,&#8217; zei hij later in Vrij Nederland. &#8216;Ik heb me vanaf het begin af aan gerealiseerd dat het niet makkelijk zou zijn.&#8217; Weinig mensen beseften dat Cohen als burgemeester tot bloei had kunnen komen vanwege de beschermde omgeving die Amsterdam hem bood: een grote PvdA-meerderheid in de gemeenteraad, een links college, een stadhuis vol progressieve doctorandussen, en een rol als bestuurder boven de partijen. Op de harde Haagse werkelijkheid bleek Cohen nauwelijks voorbereid, zo bleek al snel nadat de verkiezingscampagne begonnen was. Hij struikelde over de plagerige vragen van Nova-presentator Twan Huys over de prijs van een halfje wit en de hoogte van de nationale hypotheekschuld. Hij hakkelde zich een weg door de verkiezingsdebatten. Hij moest tot drie keer toe het PvdA-verkiezingsprogramma bijstellen. En na de nipt verloren verkiezingen liet hij ook de formatie uit zijn handen glippen. In oktober 2010, zeven maanden na zijn triomfantelijke entree, moest Job Cohen toekijken hoe een rechts minderheidskabinet de trappen van Huis ten Bosch besteeg. Uitgerekend met steun van Geert Wilders, de man die hij buiten de macht had moeten houden.
Na het debacle van de formatie werden manmoedige pogingen gedaan om een &#8216;nieuwe Job Cohen&#8217; te lanceren. Er kwam een verse woordvoerder, en tijdens het wekelijkse vragenuur meldde de PvdA-leider zich ineens in de wandelgangen om off the record te praten met journalisten. Maar het bleef bij goede bedoelingen: Cohen was beland in een mentale toestand waarin niets meer leek te lukken. Zijn geforceerde gesprekjes in de wandelgangen staken onwennig af tegen het soepele gesmoes van politieke draufgängers als Alexander Pechtold en Mark Rutte. Tijdens de linkse eenheidsmanifestatie &#8216;Een Ander Nederland&#8217; beantwoordde hij vragen van kiezers vanachter een lijst met gordijntjes &#8211; net als in een bekend kinderprogramma van de VPRO. Een inkoppertje voor anti-Cohen-krant De Telegraaf, die een foto van het tafereel afdrukte onder de kop &#8216;Linkse poppenkast&#8217;.
In hetzelfde Vrij Nederland-interview waarin hij er niet in slaagde een eigen visie te verwoorden, deed hij ook een ongelukkige uitspraak over de buitensluiting van de joden in de jaren dertig en die van de moslims in het Nederland van nu, die leidde tot een golf van kritiek. De gewraakte citaten waren &#8211; ironisch genoeg &#8211; afkomstig uit het enige deel van het gesprek waarin Cohen met vuur en passie gesproken had: over zijn ouders, zijn afkomst, zijn drijfveren om te strijden tegen de &#8216;vervreemding in de samenleving&#8217;. In november van dat jaar ging Vrij Nederland met Cohen mee op werkbezoek in de kop van Noord-Holland. In de provincie leek hij beter in zijn element dan in de Haagse arena. Hij liet zich geduldig rondrijden in een antieke brandweerwagen, deelde rozen uit op de markt en maakte goedmoedige praatjes met PvdA-kiezers. Hier stond weer de vriendelijke burgemeester, de man die in Amsterdam zo populair was geweest. Maar de energie en dynamiek die moderne leiders als Rutte en Roemer bij dergelijke gelegenheden uitstralen, ontbrak ten enenmale.
In de brandweerauto op weg naar Medemblik zei hij, gevraagd naar zijn moeizame start op het Binnenhof: &#8216;Ik ga me niet anders voordoen dan ik ben. Ik merk dat de mensen in het land daar ook blij mee zijn.&#8217; Op dat moment geloofde Cohen nog dat eerlijk het langst duurt, ook in Den Haag. Dat de bal vanzelf naar de PvdA toe zou komen rollen, als hij maar geduldig en fatsoenlijk zijn werk bleef doen, zoals hij altijd had gedaan. Maar de hoopvolle gedachte dat &#8216;de mensen&#8217; in &#8216;het land&#8217; hem zouden blijven steunen, ontleende hij vooral aan gezellige praatjes met lokale partijgenoten die altíjd blij zijn als de partijleider langskomt.
PvdA-ideoloog René Cuperus omschreef Cohen ooit als &#8216;een krokodil die pas in beweging komt als het echt nodig is&#8217;. Als burgemeester had Cohen inderdaad aanleiding gegeven tot die observatie. In politiek gevoelige dossiers bleef hij afwachten, om zo nodig op het goede moment toe te slaan. Maar als PvdA-leider bleef het vooral bij wachten.
Hoezeer zijn politieke instinct hem in de steek liet, bleek afgelopen voorjaar, vlak voor de Provinciale Statenverkiezingen. Opeens besloot de PvdA-fractie een wetsvoorstel van de Partij voor de Dieren te steunen dat onverdoofde rituele slacht zou verbieden. Er stak een storm van protest op in de islamitische en joodse achterban van de PvdA. Zelfs Dig Istha, communicatiestrateeg en lid van het PvdA-bestuur, moest &#8216;zo ongeveer uit de krant&#8217; vernemen dat de fractie al een besluit had genomen. &#8216;De partij heeft een tamelijk grote joodse achterban en ook een grote aanhang onder moslims,&#8217; zei Istha. &#8216;En dan ga je zo&#8217;n hele groep van je vervreemden. Ik bedoel: waarom zou je je eigen ellende agenderen?&#8217; In joodse en islamitische kring werd niet begrepen dat uitgerekend Job Cohen, met zijn joodse achtergrond, zijn fractie er niet van had weerhouden de religieuze kiezers zo voor het blok te zetten. Had de man die als burgemeester juist bekend stond om zijn behoedzame omgang met de geloofsgemeenschappen in zijn stad deze ellende nou niet kunnen voorkomen?
De Algemene Beschouwingen van afgelopen najaar werden binnen de PvdA gezien als een moment van de waarheid. Eindelijk zou Job Cohen stevig van leer kunnen trekken tegen het hardvochtige bezuinigingsbeleid van de rechtse coalitie en wanstaltige denkbeelden van Geert Wilders. Maar Cohen maakte weinig indruk. Ongeïnspireerd las hij een verhaal voor van papier. Toen Geert Wilders hem op onbeschofte wijze uitdaagde (&#8216;grote gedoger&#8217;, &#8216;bedrijfspoedel&#8217;), reageerde hij als een aardrijkskundeleraar die geen orde kan houden in de klas. &#8216;Hou op met die flauwekul,&#8217; riep hij in machteloze woede. &#8216;Nu heb ik er echt genoeg van!&#8217;
Uit achtergrondgesprekken werd in die tijd duidelijk hoe verzwakt Cohens positie in de fractie inmiddels was. &#8216;Het kamp-Cohen bestaat nog uit twee adviseurs en Cohen zelf,&#8217; vertelde een Kamerlid ons. &#8216;Het gaat er schaamteloos aan toe.&#8217; Nieuwe Kamerleden kregen van een oudgediende het advies om zo veel mogelijk afstand te houden van Cohen, om niet meegesleurd te worden in diens onvermijdelijke val. Troonpretendenten als Diederik Samsom en Frans Timmermans maakten zich al breed, maar geen van hen wist zich nog verzekerd van een meerderheid in de fractie. Ronald Plasterk, ook barstensvol ambitie, speelde het subtieler: hij bleef Job Cohen intern steunen en weigerde te speculeren over een mogelijk leiderschap. &#8216;De weg naar de hel is bij de PvdA geplaveid met kroonprinsen,&#8217; zei hij in Nieuwsuur nadat Cohen door scheidend partijvoorzitter Lilianne Ploumen in de krant &#8216;onzichtbaarheid&#8217; was verweten.
Op het jaarlijkse partijcongres, eind januari in de Brabanthallen in Den Bosch, leek de hoop van de sociaal-democraten even op te vlammen. Hans Spekman, zojuist met 81,8 procent van de stemmen gekozen tot partijvoorzitter, kreeg een daverend applaus voor een warm, links betoog. En Job Cohen legde in zijn slotspeech uit aan de achterban hoe de PvdA de crisis &#8216;linksom&#8217; zou gaan oplossen. Bij de borrel was voor het eerst in lange tijd een voorzichtig zelfvertrouwen voelbaar. &#8216;Dat heeft Job toch maar goed gedaan,&#8217; hielden partijleden elkaar voor .
Maar zijn beste, moedigste speech moest nog komen. Die hield Cohen tijdens de persconferentie waar hij zijn vertrek aankondigde, afgelopen maandag in de kelder van het partijbureau. Hier stond de Cohen die de PvdA&#8217;ers twee jaar lang zo graag hadden willen zien: zelfbewust, bevlogen, niet bang meer voor lastige vragen van de pers.
In de werkkamer van Job Cohen aan het Binnenhof hangt &#8211; nog een paar dagen &#8211; een schilderij van twee treurige oude koningen. Met mes en vork zitten ze te wachten op het eten, de kronen bijna over de oren gezakt. Cohen kreeg het in gelukkiger tijden, twintig jaar geleden bij zijn vertrek als decaan aan de Universiteit van Maastricht. Sindsdien sleept hij het mee van de ene werkkamer naar de andere. Het heet Topoverleg. &#8216;Dat is de relativering van wat er aan de top gebeurt,&#8217; zei Cohen toen we hem er vorig jaar naar vroegen. &#8216;Ik ben zelf ook maar een mannetje met een jasje aan en een dasje om. Zo is het aan de top. Je moet je er niet te veel van voorstellen.&#8217;

Thijs Broer

Gerelateerd