Gerrit Komrij 1944-2012
Gerrit Komrij wilde zo veranderlijk zijn als een kameleon. Hij wilde niet vastgepind worden, niet stollen. Dynamiek paste bij hem, verandering en beweging. Zelfs van poëzie, waaruit hij toch van top tot teen bestond, durfde hij geen definitie te geven uit angst zichzelf klem te zetten. Hij was een wandelende paradox, op zijn multatuliaans een en al tegenstrijdigheid. Hij was de zigeuner van de Nederlandse literatuur, maar ook de verantwoordelijke burger tegen wil en dank die voor &#8216;de beschaving&#8217; opkwam. Hij werd heen en weer geslingerd tussen de avontuurlijke parachutist en de pantoffelheld. Hij wilde in de schijnwerpers staan en afwezig zijn, ver weg in Portugal.
Er zat een ja-zegger in Komrij die alles uit het leven wilde halen, en er zat een nee-zegger in hem, die in alles al de contouren van het definitieve verval zag schemeren. Hij had zijn eigen Mefisto in zich, de man die altijd nee zegt: &#8216;De droom van het paradijs is net zo opdringerig als de droom van de ruïne.&#8217; De door hem zo in bescherming genomen poëzie moest niet al te gezellig worden. Poëzie moest niet als een &#8216;humanistische pleegzuster&#8217; op je afkomen. De lezer van poëzie &#8216;moet zijn eigen doodshoofd in een gedicht kunnen tegenkomen&#8217;.
Literair schaduwkabinet
Komrij begon zich in het begin van de jaren zeventig in Vrij Nederland vrolijk te maken over de nieuwe Nederlandse literatuur, stukken die later gebundeld zijn onder de titel Daar is het gat van de deur. Om te laten zien dat er nog meer in hem zat dan weldadig oneerbiedige stukken, schreef hij voor de Boeken­bijlage een serie over wat hij &#8216;het literair schaduwkabinet&#8217; noemde. Dat kabinet bestond uit door hem ontdekte, verzamelde en gekoesterde vergeten en nooit voldoende erkende meesterwerken als Walter Mehrings Die verlorene Biblio­thek en Xavier de Maistres Voyage autour de ma chambre. Voor Vrij Nederland keek hij ook in wekelijkse afleveringen naar de verschrikkingen van veel Neder­landse architectuur (verzameld in Het boze oog). Komrijs scherpe en vrolijke polemische toon was inmiddels niet de enige die zijn lezers van hem kenden. Een andere toon kwam tevoorschijn in de wekelijkse afleveringen van Verwoest Arcadië, zijn autobiografie tot zijn twintigste jaar. Komrij koos ervoor om over zichzelf in de derde persoon te schrijven. Dat zorgde voor een verraderlijke kinderlijke toon die contrasteerde met zijn volwassen openhartigheid en zelfanalyse. Die arcadische toon gebruikte hij daarna voor al zijn vijf romans, van Over de bergen tot De loopjongen (2012).
Wars van dikdoenerij
Gerrit Komrij is synoniem met oneerbiedigheid. Hij bestreed op alle fronten hoogdravendheid en gewichtigdoenerij, van Harry Mulisch&#8217; ijdelheid (&#8216;als de bazuinen opklinken voor het Laatste Oordeel, zal een Mulisch nog snel de kans zien een kam door zijn haar te halen&#8217;), tot de profetische neigingen van de dichteres Ida Gerhardt. Komrij was ook de eerste om zijn eigen aanvechtingen tot dikdoenerij aan te pakken. Debunking van zichzelf behoorde tot zijn intellectuele hygiëne. Dat zorgde ervoor dat zijn scherpe aanvallen op anderen nooit afkomstig waren van een gelijkhebber, ook al had hij gelijk.
Hoe paradoxaal Komrij ook in elkaar zat, de laatste twintig jaar werd hij ondanks zijn scepsis steeds eenduidiger in de verdediging van wat hij belangrijk vond. &#8216;Beschaving&#8217; was zo&#8217;n typisch dik woord waar luie burgermannetjes mee schermden om alles af te wijzen dat afweek van het gemiddelde. Maar Komrij moest de beschaving en de &#8216;hogere cultuur&#8217; gaan verdedigen tegen aanhangers van de lagere cultuur uit de kunstwereld zelf, en tegen het aanhoudende nivelleren, zoals door populisten. &#8216;Dat heeft een verontrustende kleinering met zich meegebracht voor alles wat uitzonderlijk is. Voor de kunst, de literatuur, de poëzie, de filosofie,&#8217; schreef hij. Hij had wel een boek willen schrijven over de geleidelijke marginalisering van kunstenaars en intellectuelen door de krachten van de populaire cultuur, schrijft hij in Morgen heten we allemaal Ali: &#8216;Het zou een verhaal worden van eeuw na eeuw monddood maken, omkopen, ridiculiseren, gevangennemen, kleineren en gijzelen.&#8217; Het zou onze &#8216;beschaving&#8217; (&#8216;het begrip moet al tussen aanhalingstekens&#8217;) vanuit een &#8216;huiveringwekkende hoek&#8217; tonen. Onder al het polemisch vuurwerk waar Komrij niet zonder kon, bevond zich zijn hang naar een verloren Arcadië. Het was niet meer dan een hang, maar die klonk zelfs door in zijn, voor zichzelf en anderen, meest ongenadige boek Demonen: &#8216;Ik verlang naar het paradijs, daar ben ik heel gewoontjes in. Ik wil het paradijs nu.&#8217;
Zie ook vn.nl/komrij

Gerelateerd