Beschouwing / Na de vrijlating

Filmbeelden dringen zich op: een lange, sterk vermagerde man met een uitdunnende haardos staat bij de uitgang van penitentiaire inrichting De Schie in Rotterdam. Hij heeft zojuist z'n cel ontruimd. De kranten, het koffiezetapparaat en het schrijfgerei zijn weggehaald. De inhoud van z'n voorraadkast is verdeeld onder de achterblijvende gedetineerden. De cipier van dienst heeft hem zijn bezittingen teruggegeven. Wellicht de inbeslaggenomen kogelvrije leren jas van Versace, maat 60. Of misschien De 100 beste tips van Dr. Vogel, een reisgids van Praag en Weltmarkt der Sicherheit, boeken die de recherche ooit aantrof in zijn IJmuidense flat. Dan gaat de deur open. De man, gehuld in een zwart North Face-jack, bukt en treedt naar buiten. Voor de poort van de geelblauw gestreepte gevangenis staat z'n favoriete vervoersmiddel met draaiende motor op hem te wachten: een BMW uit de 5-serie. Hij opent het portier. Daar zitten ze op de achterbank: Sonja, Maike en Sandra. De vrouwen die hem trouw bleven. 'Hoi Wim.'

Willem Frederik Holleeder (Amsterdam, 29 mei 1958) herwint dezer dagen na zes gevangenisjaren zijn vrijheid. En dan? Hoe gaat de veroordeelde afperser van Willem Endstra en andere vastgoedmannen resocialiseren? Wat gaat de Heineken-ontvoerder doen, de man die weliswaar – nog – niet wordt vervolgd voor moorden, maar er door het Openbaar Ministerie wel van wordt verdacht? Vrij Nederland zet de dilemma's voor De Neus op een rij.

Binnen- of buitenland?

Het is een hardnekkige veronderstelling dat autochtone Amsterdamse criminelen niet zonder de Westertoren kunnen. De lange tijd voortvluchtige moordverdachte Dino Soerel, nota bene half-Surinaams, bewees het recentelijk. Hij zou in verre buitenlanden verblijven, maar werd in de zomer van 2010 gearresteerd in z'n schuilplaats aan de Rozengracht, in het hart van de Jordaan. Die boevenromantiek hangt ook rond Willem Holleeder, geboren en getogen aan de Eerste Egelantiersdwarsstraat. De band met zijn geboortestad is bij De Neus evident; per scooter doorkruiste hij jarenlang de stegen, straten, grachten en wallen. Toch is Holleeder ook weer niet zo honkvast. Bij zijn aanhouding doorzocht de recherche voornamelijk huizen buiten Amsterdam. Er waren adressen in Amstelveen, Wassenaar, Voorburg en Den Haag, overigens geen van allen in bezit van de crimineel. In het Haagse werd hij regelmatig gespot, bijvoorbeeld in het restaurant van zijn Kroatische vriend Maruf 'Paja' M., die werd veroordeeld als mededader in de afpersing van Endstra. Vraag is of de voormalige onderkomens opnieuw voor hem beschikbaar zijn. Het waren huurwoningen of ze stonden op naam van derden. Zelf bezit Holleeder geen vastgoed. Althans, dat werd nooit aangetoond. Ooit was hij eigenaar van seksclub Satyricon in de Amsterdamse Roompotstraat, maar het rosse etablissement is al lang geleden in andere handen overgegaan en tegenwoordig gesloten. Voorheen wilde de Heineken-ontvoerder nog wel eens overnachten in een van de peeskamertjes.

Misschien zoekt Holleeder simpelweg de Spaanse zon op en vestigt hij zich zoals zoveel andere polderpenoze in de nabijheid van het moderne roversnest Marbella, voorheen de retraite van illustere collega-boeven als Jan Femer en Stanley Hillis. Of wordt het toch Frankrijk? Holleeder spreekt de taal aardig, opgedaan tijdens de detentie in de Parijse gevangenis tijdens de nasleep van de Heineken-ontvoering. De Neus kwam er in de jaren voor zijn recente gevangenschap ook graag. Hij en Maike Dijkhuis, de moeder van zijn kind, overnachtten regelmatig in het chique Hotel Costes in Parijs. Dijkhuis was volgens het Openbaar Ministerie van plan een appartement te kopen aan de Rue Saint Honoré in de lichtstad. De financiële recherche onderzocht een tijdlang minutieus maar tevergeefs of Holleeders witwasser Jan-Dirk Paarlberg betrokken was bij die transactie. Eenzelfde gerucht ging over Belgrado. Volgens Willem Endstra had zijn kwelgeest plannen om te investeren in de Servische hoofdstad. 'Hij (Holleeder, red.) had een folder bij zich van een heel groot project. En daar ging hij in participeren of daar deed-ie al in mee. Het was grond van Milosovic, een heel groot wooncomplex met een mooie tuin, helemaal bewaakt met slagbomen.' Of politie en OM ooit serieus hebben gezocht naar de vermeende Balkan-route van Holleeder, is niet bekend. Volgens Endstra kwam de Heineken-ontvoerder er graag. Slechts een afgeluisterd telefoongesprek tussen John Mieremet en Holleeder uit 2000 lijkt die voorkeur te bevestigen. Holleeder, vanuit Belgrado: 'Er wordt een feest voor me gegeven, driehonderd Joegoslaven. Ze maken muziek, het lijkt of ik jarig ben.'

Boven- of onderwereld?

Wie wil Willem nog in z'n criminele organisatie? De kans lijkt klein dat de veroordeeld afperser solo of in groepsverband z'n oude stiel weer kan oppakken. Zijn publieke profiel en de doorlopende aandacht van de opsporingsinstanties zijn een te groot risico. De vraag is ook of er nog potentiële partners in crime zijn. Veel van zijn oude gabbers zijn dood of zitten binnen. Anderen kunnen zijn bloed wel drinken. Dat gezegd hebbende: Holleeder staat bekend als de Maxime Verhagen van het milieu, een jezuïet met een goede neus voor gelegenheidsformaties. Hij wisselde even makkelijk van vrienden als van onderbroek. Als ze nog zouden leven, hadden Cor van Hout, John Mieremet en Willem Endstra dat kunnen bevestigen. 'Holleeder is een intrigant, een eersteklas toneelspeler,' typeerde Ton van D., oud-kopstuk van een xtc-bende, hem eerder. Hoe dan ook, het boevenpad lijkt overbelicht voor de Don Corleone van de lage landen. De bovenwereld dan? Eerder heeft Holleeder als uitbater van het Amsterdamse seksmuseum en als eigenaar van aannemersbedrijf Naris bewezen over een middenstandsmentaliteit te beschikken. Vraag is of de hartpatiënt nog goesting heeft in een arbeidzaam leven. Zo ja, dan kan hij wellicht z'n ongevraagde sterrenstatus verzilveren. Holleeder is een handelsmerk geworden en een carrière in het lezingencircuit is voor hem waarschijnlijk lucratiever dan een doorstart in de misdaad. De Wereld Draait Door en Pauw & Witteman zullen De Neus als kijkcijferkanon ongetwijfeld zonder morren een exclusief podium geven. Ook heeft hij nu misschien tijd om samen met misdaadjournalist Bas van Hout het boek te schrijven dat Holleeder zes jaar geleden, kort na z'n arrestatie, al aankondigde en 'waarin de hele waarheid omtrent Endstra zal worden verteld'. Collega-criminelen als Steve Brown (Drugsbaron in spijkerbroek) en George van Dijk (Leven achter de tralies) gingen hem voor.

Arm of rijk?

Maar is het nodig? Een crimineel van het formaat Holleeder zal toch wel ergens een goed gevulde kluis kunnen leeghalen of terugvallen op een Zwitserse bankrekening? De publieke verontwaardiging was groot toen een paar jaar geleden bekend werd dat Holleeder zijn advocaat 'op toevoeging' had, oftewel dat de raadsman wordt betaald uit publieke middelen. Toch valt de latente rijkdom van de topcrimineel te betwijfelen. Een team van financieel onderlegde rechercheurs heeft het leven van De Neus volledig binnenstebuiten gekeerd. De uitgekamde administratie toonde dat hij en z'n vriendinnen er een met luxe overgoten leven op nahielden. Elke creditcardtransactie, iedere buitenlandreis, alle vastgoeddeals waar de handtekening van 'W.F. Holleeder' onder staat zijn mathematisch uitgeplozen. Niet alleen is zijn economische vingerafdruk genomen, ook heel zijn – verdachte – omgeving moest met de billen bloot. Holleeder verdiende aardig met zijn aannemersbedrijf en participeerde hier en daar in lucratieve handeltjes van Endstra en diens zakenpartners. Maar nergens hebben de politiemensen een direct verband gevonden tussen de vermeende miljoenen misdaadgeld – van drugs, van afpersing, van ontvoering – en de topcrimineel. De vermoede schatkist bleef onvindbaar.

Toch is Holleeder veroordeeld voor het afpersen van zeventien miljoen euro van Willem Endstra. Dat megabedrag is volgens justitie aantoonbaar doorgesluisd naar de bankrekeningen van ondernemer Jan-Dirk Paarlberg. Die transacties, gelinkt aan de Achterbank-gesprekken van de vermoorde vastgoedman en andere nagelaten vertellingen, hebben de rechters overtuigd van Holleeders schuld. Maar nogmaals, nergens is een directe financiële link tussen dader en slachtoffer.

Inmiddels ligt beslag op de meeste rekeningen van Paarlberg. Maar zelfs als er nog miljoenen ergens op een bank op – pak hem beet – de Kaaimaneilanden zouden staan en Holleeder zou dat geld opeisen, is dat een kansloze exercitie. Beide heren – zowel de veroordeelde ondernemer als de crimineel – kregen een ontneming voor de kiezen. Het geld is voor de staat. Daarnaast ligt er nog een claim van de familie Endstra, die meent dat het familiekapitaal onrechtmatig richting Paarlberg is verdwenen. Zijn er echt niet meer potjes? Er was toch 'een homofielenbos in de buurt van Parijs' waar '5 à 6 miljoen gulden' lag begraven? Dat althans was het verhaal van de in 2006 vermoorde kroegbaas Thomas van der Bijl, die in de jaren tachtig bevriend was met de ontvoerders. Van der Bijl haalde dit nooit getraceerde deel van het Heineken-losgeld naar eigen zeggen uit de grond. Het zou na de vrijlating van Holleeder en Cor van Hout door het duo zijn geïnvesteerd in de rosse buurten van Amsterdam en Alkmaar. Na de ontboezeming van Van der Bijl probeerden de rekenwonders van de politie opnieuw tegels te lichten. Maar opnieuw vonden ze geen smoking gun.

Met of zonder wapen?

Wel of geen geld, in binnen- of buitenland, één ding is zeker: De Neus moet op z'n tellen passen. Voormalig xtc-handelaar Ton van D. voorspelde het al in 2006: 'Ik denk dat Holleeder de laatste is die om zeep geholpen wordt. En Mink Kok waarschijnlijk. Daar zal dat hele verhaal mee eindigen, met die twee. Dan is voor iedereen het boek dicht.'

Zal Holleeder maatregelen nemen? Hij is geen man van vuurwapens. Nooit geweest ook. Toen hij in 2003 samen met zijn toenmalige maatjes Dino Soerel en Senol T. werd aangehouden in de Amsterdamse PC Hooftstraat, vond de politie in de auto's van de laatste twee onder meer een Ruger .375 Magnum en een Glock 26. Holleeder moest ook mee naar het bureau: de twee anderen zouden zijn bodyguards zijn en daarmee was De Neus medeverantwoordelijk. De verdenking beklijfde niet, Holleeder ging vrijuit. Maar of straks opnieuw gespierde en gewapende handlangers zijn rug zullen dekken, is de vraag. In onderwereldkringen vraagt men zich hardop af of 'Willem de parkeerplaats van de Schie haalt'. Wellicht zal hij zich toch moeten voorbereiden op een dodelijke confrontatie. Voorheen vertrouwde hij op zijn imago, maar vermoedelijk biedt dat tegenwoordig onvoldoende bescherming tegen een mogelijke wraakactie van vermeende slachtoffers.

Jekyll of Hyde?

Als Holleeder al wapens gebruikte, dan waren het zijn vuisten en zijn stem. In het eerdere strafdossier tegen hem heeft het OM pregnante voorbeelden verzameld van zijn woede-uitbarstingen. Zijn humeur kan omdraaien als een blad aan de boom. Bijvoorbeeld toen hij tijdens een feest in Endstra's jachthaven een balorige bezoeker het ziekenhuis insloeg. Of die keer dat hij in een Chinees restaurant een etende familie onder handen nam: ze hadden zich gestoord aan zijn belgedrag. 'Holleeder was iemand met twee gezichten,' beweerde Endstra's havendirecteur Gerlof Funke Küpper tegenover de recherche. 'Hij kon heel aardig zijn. Maar ook extreem driftig. Hij is gek.' Trix Endstra, de zus van de vermoorde vastgoedman: 'Holleeder is een psychopaat, hij heeft geen gevoel zoals andere mensen.'

Dat beeld detoneert met de man die het publiek een jaar lang zag in de zittingszaal. Misschien was het een act, maar Holleeder bleef veelal de rust zelve, beantwoordde vragen van de rechters, maakte grappen en knipoogde naar het publiek. Het was soms moeilijk te bevatten dat de voorbeeldige verdachte dezelfde was als het monster dat het Openbaar Ministerie schetste in het door haar aangelegde dossier. Wie krijgen we straks te zien? En waar? Hoe zal Holleeder reageren als hij in de PC Hooftstraat door een brutale voorbijganger wordt aangesproken? Wat zal hij doen als hij iemand uit het vastgoedcircuit van Endstra tegen het lijf loopt? Haalt hij de parkeerplaats? En zo ja, kiest hij voor de stranden van de Costa del Sol, de oevers van de Donau of de kade van de Brouwersgracht? De ontknoping nadert, eind januari is nog maar dertien streepjes in zijn beddenplank.

'Liefst voor moord'

'Ken je die en die? Blijf dan maar even uit de buurt!' Die dreigende woorden gebruikte Holleeder om Willem Endstra onder druk te zetten. Volgens de geplaagde vastgoedman hadden zijn kwelgeest en diens trawanten het adembenemende aantal van vijfentwintig liquidaties op hun geweten. 'Dat is ook de reden dat ik met jullie praat,' zei Endstra tegen de rechercheurs die hij in het geheim ontmoette. Hij wilde dat ze z'n afperser zouden oppakken. Endstra: 'Ik zou niets liever hebben. Niet voor iets kinderachtigs als wildplassen of een wietplantje, maar voor moord. Want dat hebben ze niet te doen.'

Rechercheur Jan: 'Moord is sowieso een probleem hè, daar moet je bewijzen voor hebben.'

Moord is een probleem. Daarom wordt Willem Holleeder – vooralsnog – niet vervolgd voor liquidaties. Toch is zijn naam al vele malen in verband gebracht met de lange reeks doden in de onderwereld. Niet alleen door Endstra, maar ook door getuigen in het zich al drie jaar voortslepende liquidatieproces tegen meerdere verdachten. Dat Holleeder vrijuit gaat voor moord is voor velen ondenkbaar. Toen onlangs naar buiten kwam dat hij eind deze maand de gevangenis mag verlaten, reageerde het Openbaar Ministerie op de maatschappelijke verontwaardiging. 'Holleeder is en blijft een verdachte van liquidaties,' zei OM-topman Herman Bolhaar twee weken geleden in Vrij Nederland.

Verdacht, maar met te weinig bewijs om hem ook daadwerkelijk te vervolgen. Hoewel het OM de lippen stijf op elkaar houdt over de inhoud van die verdenkingen, heeft het waarschijnlijk geen technisch steunbewijs – bijvoorbeeld telefoontaps, vingerafdrukken of beeldmateriaal. Dus lijkt het niet meer dan redelijk dat Holleeder naar huis mag als zijn straf voor de afpersingen erop zit.

Toch zit er een addertje onder het gras. Andere moordverdachten, zoals Dino Soerel en Ali A., worden wél vervolgd. Het bewijs tegen hen bestaat uit niet veel meer dan de verklaringen van kroongetuige Peter la Serpe, die hen heeft aangewezen als opdrachtgevers voor de moorden op vastgoedhandelaar Kees Houtman (2005) en kroegbaas Thomas van der Bijl (2006). Dat maakt de afweging van het OM om Holleeder niet te vervolgen pikant. Want eind vorig jaar kwam La Serpe met een verrassing. Tijdens een zitting in de Bunker – de extra beveiligde rechtbank in Amsterdam – liet de kroongetuige weten dat hij tot dan toe Holleeder opzettelijk uit z'n relaas had gehouden. De reden? Hij was bang geweest voor de veiligheid van z'n familie. De mededeling sloeg in als een bom. Zeker toen La Serpe alsnog vertelde hoe Holleeder opdracht had gegeven voor de liquidaties op Van der Bijl en Houtman. De kroongetuige – die eerder zelf z'n betrokkenheid bij de moord op Houtman heeft bekend – vertelde onder meer dat hij van zijn mededader Jessy R. had gehoord dat deze bij een Chinees restaurant een nieuwe opdracht had ontvangen. Die luidde 'dat Van der Bijl prioriteit had en dat het (de opdracht, red.) van Willem afkomstig was.' Dat was nieuw. In de voorgaande drie jaar had de kroongetuige keer op keer beweerd dat Ali A. de 'moordboodschap' had doorgegeven in opdracht van Dino Soerel.

Nog verrassender bleek het achtergehouden verhaal van La Serpe waarin hij beschrijft dat hij zelf samen met z'n Jessy R. toevallig Willem Holleeder tegen het lijf liep in een Amsterdams winkelcentrum. Bij die gelegenheid had Holleeder tegen huurmoordenaar La Serpe gezegd: 'Osdorp eerst.' Met Osdorp werd de wijk bedoeld waar beoogd slachtoffer Houtman woonde. Met de voorbereiding voor die afrekening 'waren wij al bezig,' zei La Serpe. Een directe moordopdracht dus van Holleeder zelf, lijkt het.

'Ik begrijp de beslissing om Willem Holleeder niet te vervolgen vanwege het ontbreken van overtuigend bewijs,' zei advocaat Nico Meijering na afloop van een zitting in de Bunker. 'Daardoor is het des te bizar dat mijn cliënt Dino Soerel wel wordt vervolgd en vastzit als vermeende opdrachtgever van de liquidaties en Holleeder niet. Dat is aan niemand uit te leggen.' Meijering – dat laat zich raden – vindt dat ook Soerel op vrije voeten moet komen. 'Want wat La Serpe zegt over Holleeder is aanzienlijk belastender dan wat hij over Soerel heeft geroepen.'

De recente ontboezemingen van La Serpe geven Holleeder een rol van betekenis in het liquidatieproces. Toch wordt zijn naam niet voor het eerst genoemd. Nabestaanden van Houtman en Van der Bijl wezen eerder naar de Heineken-ontvoerder. De later vermoorde Van der Bijl had het in 2005 in een gesprek met de recherche al voorspeld: 'Als Holleeder of iemand van zijn groep hoort dat ik met jullie praat word ik neergeschoten.' Van der Bijl hield Holleeder ook verantwoordelijk voor de moord op diens vroegere kompaan Cor van Hout. 'Die (Holleeder) heeft mensen vermoord. Dat heb ik van horen zeggen, van andere mensen die het aan mij hebben verteld. Ik weet dat hij er zes heeft vermoord.'

Van horen zeggen. Daar zit de crux. Veel verhalen over de mogelijke betrokkenheid van De Neus zijn vaak uit derde hand en afkomstig van aantoonbare vijanden van Holleeder (Endstra, Van der Bijl, Houtman). Dat is geen stevige bodem voor een succesvolle vervolging. Aan de andere kant is de eerdere veroordeling van Holleeder voor afpersing ook zo goed als helemaal gestut met verklaringen van niet bepaald onafhankelijke getuigen (met als belangrijkste de nagelaten woorden van Endstra). Holleeder kreeg er negen jaar voor.En het zijn niet alleen de moorden op Van der Bijl en Houtman waarbij de naam van Holleeder valt. Zowel in het liquidatieproces als daarbuiten wordt hij genoemd als opdrachtgever voor de gewelddadige moord op onder meer topcrimineel John Mieremet, onderwereldadvocaat Evert Hingst en de Montenegrijn Serge Miranovic. Voor die laatste moord werd Holleeder in 2008 zelfs in zijn cel aangehouden. Die zaak tegen hem is inmiddels geseponeerd.

Met die 'bagage' staat Willem Frederik Holleeder straks buiten. Chrisje Zuur, een van zijn advocaten, begrijpt goed waarom het OM die keuze maakt: 'Politie, justitie en de advocaten in dit proces vragen de verdachten telkens naar de rol van Holleeder. Zijn naam kom je dus meermalen tegen in de processen-verbaal. Maar als er concrete en harde bewijzen tegen onze cliënt waren, was hij heus al aangehouden.'

Er doet ook aan ander verhaal de ronde, een meer banale reden waarom De Neus vooralsnog buiten schot blijft. Frits Lauwaars, de voorzitter van de rechtbank, had al lang met pensioen gewild. Het liquidatieproces zou de laatste zaak worden van de 69-jarige rechter. Inmiddels heeft hij z'n afscheid meerdere keren uitgesteld gezien, door allerlei complicerende factoren in de rechtszaak. Zou Holleeder ook nog eens worden 'gevoegd', dan kan de voorzitter er zo een half jaar wachttijd bij optellen. Dat het zo plat zou zijn, lijkt onwaarschijnlijk. Maar het zou zo maar kunnen dat het OM eerst de ongewisse uitkomst van het liquidatieproces afwacht, waarbij de wispelturige kroongetuige meer en meer roet in het eten lijkt te gooien – La Serpe stelt allerlei eisen omtrent zijn bescherming en leeft op voet van oorlog met het OM. Mocht het resultaat gunstig uitpakken voor justitie, dan kan de verdachte Holleeder alsnog ter verantwoording worden geroepen. Eindigt het proces in een justitiële zeperd dan heeft het OM zich tenminste geen buil gevallen aan een mislukte vervolging van 's lands bekendste crimineel.

Gerelateerd