<div class="lead">
Niet Shakespeares King Lear geregisseerd door festivaldirecteur Olivier Py, maar de viereneenhalf uur durende bewerking van Thomas Bernhards roman Holzfällen door de Poolse regisseur Krystian Lupa is de meest spraakmakende voorstelling waarmee het 69e Theater Festival in Avignon opende. Een voorstelling als een manifest voor de kunst die op het Hollands Festival niet had misstaan.
</div>
‘Je gaat het toch niet opschrijven, hè?’, vraagt mevrouw Auersberger in de theaterbewerking die de Poolse regisseur Krystian Lupa van Thomas Bernhards roman Holzfällen (1984) heeft gemaakt. Ze zegt het helemaal aan het eind, wanneer ze het personage Thomas Bernhard – die zowel heeft deelgenomen aan het diner als de andere gasten vanaf het zijtoneel van sarcastisch commentaar heeft voorzien &#8211; diep in de nacht als laatste uitlaat na een rampzalig verlopen ‘diner artistique’. Het is een prachtig sardonisch slot, want Thomas Bernhard was er de schrijver niet naar om de kans niet aan te grijpen om over het samenzijn van zo’n uitgelezen gezelschap pseudo-artiesten te schrijven. De heel lang ingetogen maar uiteindelijk genadeloze voorstelling van Des arbres à abattre (bomen om te kappen), zoals de Franse titel luidt, wordt er ironisch mee afgesloten.
Dat Bernard maar niet op moet schrijven wat er die avond allemaal is gezegd en voorgevallen, is maar al te begrijpelijk. In de uitdagende viereneenhalf uur van de voorstelling laat Krystian Lupa Thomas Bernards monumentale ergernis (de roman heeft als ondertitel ‘Een irritatie’) de vrije loop om de gearriveerde en tegelijkertijd kleinburgerlijke Weners, plus de reputatie van het brave Nationale Toneel, te hekelen. Bernhard had een bloedhekel aan Oostenrijk, Wenen en de bespelers van het Burgtheater aan de Heldenplatz. Model voor het soort kunstliefhebbers dat zo veel van kunst en kunstenaars houdt dat het op apenliefde lijkt, staat het echtpaar Auersberger. Dat vindt alles mooi, en wil tijdens het diner goede sier maken met de aanwezigheid van de acteur die in het Burgtheater in Dewilde eend van Ibsen Ekdal speelt; een rol waarvan hij zelf hoog opgeeft tijdens het diner. Dat doet hij in een monoloog waarbij hij ook steeds een hap neemt, zodat elke zin vooraf gaat aan een korte stilte. Daardoor krijgt elke zin een extra accent, wat op den duur hilarisch uitpakt, omdat hij zich steeds opnieuw begint aan te prijzen. Mevrouw Auersberger, herhaalt op haar beurt steeds hoe grandioos en ontroerend ze hem in die rol vindt.
<q class="pull-right">Lupa wisselt het spel op het toneel af met filmbeelden en zowel de Cold song van Purcell als de Bolero van Ravel laat hij het tempo van de voorstelling mede bepalen</q>
In zijn sarcastische commentaar zegt het personage Thomas Bernhard dat hij er spijt van heeft dat hij de uitnodiging van mevrouw Auersberger heeft aangenomen. Dat was een domme zet van hem. Hij had – en dit tot zijn grote tevredenheid &#8211; het echtpaar al in geen twintig jaar gezien. Hij accepteerde de uitnodiging in een zwak moment, tijdens de begrafenis van de actrice Joana Thul. Zij was een intieme vriendin van hem. Ze pleegde zelfmoord. Joana stond voor de niet door hypocrisie gecorrumpeerde acteur. Zij zou tijdens dit ‘diner artistique’ niet op haar plaats zijn geweest, zoals Bernhard nu niet op zijn plaats is tussen de andere gasten: een schrijfster die poseert als de Oostenrijkse Virginia Woolf, een andere de vrouw die zich aanstelt om op Gertrude Stein te lijken. En twee jonge schrijvers die zich voorstellen als James en Joyce. Voor de gastvrouw zijn het aanstormende talenten. Meer dan voortdurend gelach om alles wat er gezegd wordt, brengen zij niet voort. De schrijver van dit alles, Thomas Bernhard, zit er zelf bij, terwijl hij hoort hoe de gasten zichzelf met hun eigen woorden, beweringen, ijdelheden, jaloezie en lichaamstaal ongenadig portretteren. De ongelukkige Joanna Thul, die als actrice niet kon doorbreken, keert met regelmaat terug in de tafelgesprekken. In flashbacks wordt duidelijk hoe ze aftakelde, aan de drank raakte om zich ten slotte op te hangen. Ze deed niet mee aan de ons-kent-ons-sfeer. Ze had kritiek op de toneelpolitiek van de managers die geen enkele feeling hebben met theater. Die richten zich vooral op de wensen van het even onwetende publiek. Daardoor gingen de voor haar geschikte rollen aan haar voorbij.
Het bewonderenswaardige van Lupa’s voorstelling is de tijd die hij neemt om deze menselijke komedie in de wereld van het theater en de bourgeoisie uit te rollen. In het begin wordt er bijna gefluisterd en is de toon nog beleefd. De gasten zitten in gemakkelijke fauteuils, voorzien van een drankje, wachtend op de hoofdrolspeler uit De wilde eend. Als hij arriveert gaat het gezelschap aan tafel, waarbij de weemoedige sfeer steeds meedogenlozer wordt. Lupa wisselt het spel op het toneel af met filmbeelden en zowel de Cold song van Purcell als de Bolero van Ravel laat hij het tempo van de voorstelling mede bepalen. Maar het indrukwekkends zijn toch zijn acteurs, die – ook als zij lange tijd moeten luisteren naar degene die het woord voert – ongelooflijk present zijn en daardoor de spanning gezamenlijk weten vast te houden. Dat gebeurt dan ook: door de manier waarop de gasten roken, hun glas vasthouden, in stoelen liggen, op elkaar reageren, nadrukkelijk zwijgen. Er wordt veel gezwegen omdat er ook veel is om perplex van te staan, vooral als de Grote Acteur aan het woord is. Maar ook de dienstmeid, die maar een kleine rol heeft, werkt mee aan het subtiele afbreken van de façades. Ze is geїrriteerd omdat ze midden in de nacht een diner moet serveren en laat dat zien in de manier waarop ze de vuile borden verzamelt en de vis opdient. De hooggestemde, ingetogen, maar sentimentele mevrouw Auersberger doet de hele voorstelling niet veel anders dan er zijn, maar dat is toch veel. Ze is een zwijgende aanwezigheid, die elk uur een andere zwarte avondjurk aantrekt. Ze raakt steeds meer geschokt, omdat haar diner gaandeweg wordt bedorven.
Na bijna vijf uur laat Lupa spel en film samengaan en heden en verleden in elkaar overlopen. De personages hebben elkaar op de zenuwen gewerkt en roepen en schreeuwen nu door elkaar. Er ontstaat een pandemonie waarin de Grote Acteur in een vlaag van zelfkennis roept dat het bos volstaat met hoge bomen waarin de bijl gezet moet worden. Zo bereikt Krystian Lupa wat Bernard bepleitte: dat kunst onder het tapijt kijkt.