Beschouwing / Leven en werk van Wilhelm Busch
Wat zouden de Ameri­kaan­se comics geweest zijn zonder Wilhelm Busch? De krantenmagnaat Wil­liam Randolph Hearst stuitte op zijn reizen door Europa op Busch’ Max und Moritz, de getekende verhalen voorzien van tweeregelige rijmpjes over twee hardboiled deugnieten die in het tijdschrift Fliegende Blätter waren verschenen en sinds 1865 in boekvorm Europa hadden veroverd. Zoiets moest hij ook voor zijn kranten hebben. In 1897 gaf hij Rudolph Dirks opdracht een wekelijkse aflevering te bedenken voor de ‘The American Humorist’, de zondagse bijlage van de New York Journal. Dat werd The Katzenjammer Kids, een strip van een pagina over de twee stronteigenwijze en onhandelbare jongens Hans en Fritz. Om het komische effect te verhogen, werd hun taal gelardeerd met quasi-Duitse woorden. Groot verschil met Max und Moritz: de dialogen verschenen nu in tekstballonnen en de knapen gaan aan het eind van elk verhaal steevast over de knie en krijgen ongenadig op hun donder voor hun streken. In de zeven verhaaltjes over Max en Moritz gaan de heren daarentegen zes keer vrijuit, de laatste keer krijgen ze geen pak slaag, maar worden ze vermalen tot eendenvoer. Maar het succes van de Katzenjammer Kids was het begin van de opmars van het stripverhaal.
Wat William Randolph Hearst zo in Max und Moritz moet hebben aangetrokken, is de no-nonsense slechtigheid van de jongens en de chaos, consternatie en rampspoed die ze veroorzaken. Dat zorgde voor visueel aantrekkelijke taferelen: wanhopige volwassenen, ontploffingen, gebroken meubilair en paniek alom. Max en Moritz gaan bij hun streken te werk alsof ze even een karweitje klaren: de houten brug van kleermaker Bok wordt gewoon op een centimeter na doorgezaagd, zodat die het begeeft zodra hij erover zal lopen. De gebraden kippen van Vrouw de Milde worden eenvoudig vanuit de schoorsteen van het fornuis gelicht en door hen soldaat gemaakt. Het bed van Oom Fritz krijgt te maken met een door hen veroorzaakte invasie van meikevers. De pijp van Meester Lempel wordt gevuld met buskruit in plaats van tabak, alsof ze hem een dienst bewijzen. Na de verschrikkelijke ontploffing is Lempel er bijna geweest. In de vertaling van Bertus Aafjes:
Waar de damp was opgetrokken,
Lag heer Lempel van de sokken.
Levend weliswaar, maar hoe
Vreeslijk was hij er aan toe.
Het aantrekkelijke van deze radicale streken was dat ze bij Wilhelm Busch een ongekend virtuoze manier van tekenen losmaakte. Wie een album met zijn beeldverhalen doorbladert, ziet een en al beweging. Het zijn filmische scènes waarvoor de camera zich steeds verplaatst heeft. Om van ze af te komen, voert de door meikevers geplaagde Oom Fritz ?bijvoorbeeld in en buiten zijn bed een even komische als panische dans uit, in zes tekeningen.
Wilhelm Busch gaf niet alleen de aanzet tot het ontstaan van het stripverhaal, maar ook van de slapstick. Hij introduceerde de kettingreactie, waarbij een kleine aanleiding een niet te stuiten rampzalig gevolg heeft. Wanneer ze tijdens hun zesde streek krakelingen willen stelen, vallen Max en Moritz in de deegtrog van de bakker. De bakker is ook niet kinderachtig: wanneer hij ziet dat de jongens daardoor een en al deeg zijn geworden, stopt hij ze met sardonisch genoegen in de oven om lekker gaar te worden. En wanneer ze in het laatste verhaal zonder scrupules zakken met graan stuksnijden en worden gesnapt door de handelaar, gaan ze zelf in de zak. De molenaar kijkt nergens van op en gooit de schavuiten gewoon in de graanmolen. Daar komen ze fijngemalen uit.
Geen gebiedermaier
Met deze harde humor had Wilhelm Busch vrijwel meteen succes, vergelijkbaar met het enthousiasme voor Alice in Wonderland van Lewis Carroll (ook in 1865 verschenen). Daarin ging het er ook hardhandig aan toe, zoals wanneer wordt verordonneerd dat iemands hoofd maar eens afgehakt moet worden. Busch ging net iets verder dan de humor die te vinden was in satirische tijdschriften als Kladderadatsch en – tot hij er zelf aan ging meewerken – de Fliegende Blätter. Die moesten ook al niets hebben van het gebruikelijke gebiedermaier waardoor de Duitse cultuur werd gekenmerkt, maar Busch had bovendien een uitgesproken amoralistische kant, zoals blijkt uit zijn sympathie voor de streken van Max en Moritz. Busch’ Bilderpossen (beeldkluchten, zoals zijn verhalen werden genoemd) hadden geen duidelijke moralistische strekking, behalve dat ze verre van optimistisch waren. Zijn langere beeldverhalen, zoals De vrome Helena, Fips de aap, Schilder Klecksel of De heilige Antonius zijn allemaal bittere verhalen vol komische voorvallen en wendingen, waarvan de strekking kortweg samen is te vatten met wat Busch eens in een brief schreef: ‘Was lebt, dat leidet; leidet weil es lebt, und leben will es’.
Dat is goed te zien aan het treurige leven van Hans Huckebein, de ongeluksraaf. Hij wordt door een jongetje gevangen en in huis genomen, maar niet in een kooi gezet. Daardoor kan hij alles doen wat hij niet mag doen. Hij zet het hele huis op stelten, alles valt om, alles gaat kapot door zijn gefladder. Het ellendige slot is dat hij zichzelf ophangt omdat hij verstrikt raakt in een draad uit de breimand. De onfortuinlijke raaf treft natuurlijk geen enkele blaam, hij deed gewoon wat zijn natuur hem ingaf. Busch, die niets moest hebben van ‘philisterhafte Geselligkeit’ en de ‘dressuurbehoefte’ van de bourgeoisie, laat een schijnheilige volwassene aan het eind met opgeheven vingertje over het lot van de raaf zeggen: ‘Die Bosheit war sein Hauptpläsier, / Drum, hängt er hier!’. Dit is een verhaal waarvan de strekking niet voor de hand ligt, maar die zou kunnen luiden: wanneer kinderen onnatuurlijk worden opgevoed (gedresseerd naar de burgerlijkste normen), gaan ze onvermijdelijk rare dingen doen, zoals de raaf Hans Huckebein.
Busch’ langste getekende verhaal, De Jobsiade, is de geschiedenis van het totale echec van de hoofdpersoon Hans Jobs. Het zijn meer dan honderd pagina’s neergang: een verhalende litanie van domheid, luiheid en onbetrouwbaarheid. Zo’n komisch-treurig verhaal moest een catharsische, zuiverende en opluchtende werking op de lezer hebben. De lapzwans Hans Jobs was een afschrikwekkend voorbeeld, maar dat legde Busch er niet dik op. Deze verbeelde wereld was een verhevigde wereld die emoties van afkeer of instemming moest mobiliseren. De werkelijkheid was daarna draaglijker, want minder erg.
Eer boven de navel
Wilhelm Busch was zijn hele leven vrijgezel. Een paar keer heeft het ernaar uit gezien dat hij zou gaan trouwen, maar dan liep het toch nog mis. Hij woonde bij zijn ouders, later bij een broer en nog later bij een zuster, steeds in de buurt van Hannover. In 1875 begon hij een informele correspondentie en ‘platonische vriendschap’ van een paar jaar met Marie Anderson, een Nederlandse bewonderaarster uit de kring van Multatuli. In de – half schertsende, half ernstige – zeventig brieven en kaarten die bewaard zijn gebleven, laat hij zich er soms toe verleiden iets te zeggen over de bronnen van zijn illusieloze manier van denken. Marie Anderson legde hem de uitspraak van Multatuli voor dat ‘de eer boven de navel zit’. Busch zegt dat zo op te vatten: de eer zit inderdaad boven de navel, maar de slechtheid (‘das Gemeine’) overal.
Busch was een lachende pessimist. Wat hem betreft, bestond het leven uit een begeren dat nooit bevredigd zal worden. De begerende Wil (die hij ontleende aan Schopenhauers Die Welt als Wille und Vorstellung) wordt voortdurend tegengewerkt, door onszelf – want ‘we deugen in de wortel niet’ – of door anderen, dan wel door de omstandigheden. Wij hebben wel een bovenkamer waar het Intellect zit, schrijft hij in een brief aan Anderson, maar als dat tegen de Wil zegt: ‘laat dat, dat zorgt voor verdriet!’, dan houdt de Wil zich stokdoof. De natuur is sterker dan de leer: ‘Der Wille ist der Starke, Böse, Wirkungsvolle, Erste’. De wil is de kracht, het intellect de vorm. Niet-willen zou het beste zijn, maar hoe dat moet, is een mysterie. Busch dacht in Darwin-termen: het zou nog miljarden jaren duren voor het orgaan van het inzicht verder ontwikkeld zou zijn dan het orgaan van het begeren.
Uit deze denkbeelden komen al die beeldverhalen voort waarin een schijnbaar rustige of idyllische situatie ineens ruw wordt verstoord. Busch presenteert zulke verstoringen met een sardonisch gebrek aan omhaal. ‘Ja, ja! – Men is ook nooit eens blij / Of een suprise hoort erbij!’, staat in Een onaangename verrassing (te vinden in de selectie Beeldverhalen die Gerrit Komrij in 1982 vertaalde). Een man zit rustig een biertje te drinken. Tot hij zich na de tweede slok een beetje raar voelt en zomaar een dooie muis in zijn pul vindt.
Koude wraak
Door de aardige manier van tekenen dringt het soms niet direct tot je door dat het er bij Busch wreed toe kan gaan. Soms moet je je ogen uitwrijven, zoals in het beeldverhaal met de lange titel De behendige haarkunstenaar en zijn verstandige hond. Daarin komt een man met zijn hond bij de kapper. Die begint hem te knippen en te scheren, maar doet dat zo wild dat het bloed in de rondte spat. De hond likt het op. Dan pakt de kapper nog eens zijn mes (slagersformaat) en snijdt zonder meer het topje van de neus van de klant. Het vliegt in de lucht en wordt opgevangen door de hond, die het tevreden oppeuzelt. De klant danst in het rond van ellende. Hij krijgt een pleister, en een blik in de spiegel.
Dit is goed beschouwd zo’n bizar simpel-wreed verhaal dat je voor een verklaring bijna te rade zou gaan bij de psychoanalyse (jaloezie om de lange neus van de klant?). Dat is nog niet zo gek, want Sigmund Freud was een groot liefhebber van Busch’ werk. In een brief aan Jung heeft hij het in 1907 over ‘onze vriend Busch’. Busch liet de Wil spreken, wat bijna hetzelfde is als Freuds Onbewuste.
Koude wraak is bijvoorbeeld een terugkerend motief in Busch’ werk. Wanneer de poes Mizi in De vrome Helena bezoek krijgt van buurpoes Moortje, besluiten zij samen om de kanaries Miep en Piep van Helena op te eten (het zijn ‘moordenaars zonder erbarmen’). Wanneer ze uitgeraasd zijn (ze hebben ook nog het theeservies vermorzeld en de kroonluchter gesloopt), neemt Helena wraak. Ze vangt Mizi, zet hem met zijn staart klem tussen de deur, draait een papieren zak om de staart en steekt hem aan. Brandend vlucht Mizi weg. That’s it. In De boer en de molenaar bindt een boer even zijn ezel aan een wiek van een molen. Wanneer de molenaar dat ziet, zet hij de molen aan. De ezel vliegt zo vaak door de lucht dat hij ten slotte dood neervalt. De boer sleept het dode dier naar huis, maar keert met een grote zaag terug naar de molen. Met een paar flinke halen zaagt hij de complete molen van zijn voetstuk. That’s it.
Dronkemansverhalen
Dat Busch striptekenaars en cartoonisten zo aanspreekt, heeft alles te maken met de dynamiek in zijn tekeningen. Busch wist elke emotie om te zetten in een houding of beweging. Elke lijn stond bij hem in het teken van de expressie van begeerte, wraak, jaloezie, genot, verbijstering, paniek, leedvermaak of kwaadaardigheid. Dat kon een simpele gedaante aannemen, zoals in De vlieg: de slapende man die gestoord wordt door een vlieg. Of iets ingewikkelder in De virtuoos, de briljante reeks tekeningen van een klavierleeuw. Op elke tekening is te zien in welk tempo de pianist aan het spelen is (‘Fugo del diavolo’, ‘Finale furioso’).
Busch heeft wel vijf keer in verschillende variaties verhalen getekend waarin mannen diep in de nacht dronken thuiskomen. Van Busch zelf is zoiets niet bekend (hij paste zich aan het gezinsleven van zijn broer of zijn zuster aan). Deze dronken types, maar ook alle andere mannen bij Busch, lijden aan een ongelukkig bewustzijn. Ze zijn allemaal bezig ergens compensatie voor te zoeken. Hun dronken nachtbraken leidt tot virtuoze tekeningen: niet meer weten waar het licht zit, niet meer weten waar het slot zit, welke deur je moet hebben, hoe de treden van de trap zitten, de kaars niet aan krijgen, het verkeerde bed kiezen. Al die dronkemansverhalen zeggen één ding: ik weet de weg niet meer in het leven. In Busch’ tot nog toe onderschatte gedichtenbundel Kritik des Herzens (1874) staat het gedicht dat begint met de regel ‘Es sitzt ein Vogel auf dem Leim’. De vogel zit vast, zoals al die treurige mannen. Hij kan geen kant op, en onder hem sluipt een kat naar hem toe. En dan denkt de vogel: als dit zo is, als de kat mij zeker op zal vreten,
So will ich keine Zeit verlieren,
Will noch ein wenig quinquilieren
Und lustig pfeifen wie zuvor.
Der Vogel, scheint mir, hat Humor.
Daar, op de rand van de tak, terwijl onder hen de kat aan komt sluipen, moet men de figuren in Wilhelm Busch’ beeldverhalen situeren. Voor ze er aan gaan, willen ze nog iets van zich laten horen, zoals Max en Moritz nog wilden doen wat hun natuur hen ingaf voordat ze werden vermalen.

Gerelateerd