Portret / 300 jaar Jean-Jacques Rousseau
In het jaar 1750 bezorgde Jean-Jacques Rousseau de ontwikkelde Europeaan een slecht geweten. In dat jaar won hij de prijsvraag uitgeschreven door de Academie van Dijon over de vraag of de kunsten en de wetenschappen hebben bijgedragen aan de bevordering van de zeden. Tot verrassing van de mensen in zijn omgeving beantwoordde Rousseau de vraag ontkennend: de maatschappij en de cultuur hebben de mens weggevoerd van zijn oorspronkelijke goede en natuurlijke staat. Hij heeft zichzelf verstrikt in regels, beperkingen, onderscheidingen en afgunsten en is daardoor van zichzelf vervreemd. Van een nobel mens is hij geleidelijk veranderd in iets wat nog het meest lijkt op een schurk, voortdurend bezig zijn eigenbelang veilig te stellen. Zijn primaire gevoelens werden overwoekerd door een woud van eisen, plichten en horigheden. De beschaving is nergens goed voor geweest. &#8216;De mens is vrij geboren en overal is hij in ketenen.&#8217;
Het slechte geweten, dat hem herinnert aan zijn oorspronkelijke paradijselijke staat, volgt de ontwikkelde Europeaan sindsdien als een hond die te weinig te eten krijgt. Wanneer die Europeaan achterom kijkt, ziet hij verwijtende ogen: hij heeft gebouwen opgetrokken, hiërarchische verhoudingen laten ontstaan, roofbouw gepleegd op de natuur en meesters en slaven gecreëerd. Het slechte geweten zorgt voor een kritische zin die niet alles van &#8216;de beschaving&#8217; zomaar voor lief neemt.
Oefening in weerbaarheid
Rousseau is de uitvinder van de natuur. Dat zou je niet zeggen als je weet dat de natuur in de zestiende eeuw door schilders als Herrie met de Bles luisterrijk werd geschilderd, en in de zeventiende eeuw door Jan van Goyen tot Jacob van Ruysdael. Maar Rousseau vond de natuur uit als niet-cultuur, als een toevluchtsoord om weg te zijn van eisen, wetten, gewoonten, verplichtingen. In de natuur kon hij zich ongestoord overgeven aan zijn overpeinzingen. De natuur, dat waren niet alleen de bomen, bossen, bergen en dalen, het was vooral een plaats om dicht bij jezelf te komen, niet vervreemd te zijn van jezelf. Wanneer mensen in deze tijd &#8216;naar buiten&#8217; gaan, dan steekt daar Jean-Jacques achter.
Rousseau is ook de uitvinder van het kind. Er waren altijd al kinderen, maar geen kinderen die ouders en verzorgers hadden die werden geïnspireerd door Emile of over de opvoeding van Rousseau. Het kind van Rousseau groeit op zonder dwang, wordt niet elk moment op de vingers getikt, wordt niet gekweld door sadistische verzorgers, hoeft zich niet aan de lopende band te conformeren aan regels. Het kind van Rousseau haalt alles uit zichzelf; Emile leeft dan ook geïsoleerd van de maatschappij. Hij kan zijn nieuwsgierigheid de ruimte geven, hij is vrij, persoonlijk en creatief. Zijn opvoeding is een oefening in weerbaarheid: &#8216;Als men hem dwingt te gehoorzamen en hij niet het nut ziet van wat men hem beveelt, dan ontwaart hij in zo&#8217;n bevel louter grilligheid, de intentie hem te kwellen, zodat hij in verzet komt.&#8217; Alle pedagogische richtingen die de natuurlijke ontplooiing van het kind voorstaan, zijn schatplichtig aan Rousseau.
Toen de Academie van Dijon in 1752 weer een prijsvraag uitschreef, werd Rousseau de uitvinder van de gelijkheid. Vertoog over de ongelijkheid, zijn uitvoerige antwoord op de vraag wat de oorzaak is van de ongelijkheid onder de mensen, won de prijs niet, maar heeft de mensheid sindsdien niet losgelaten, en niet alleen in positieve zin. Het idee dat mensen in principe gelijk konden zijn, was nog niet eerder opgekomen, en zeker niet bij Machiavelli of Hobbes. Volgens Rousseau was het ontstaan van het privébezit de oorzaak van alle ellende. Privébezit zorgde voor naijver, voor zich meer voelen dan een ander: &#8216;Zo worden mensen ten slotte verteerd door eerzucht, branden ze van verlangen om hun eigen vermogen te vergroten, niet zozeer omdat ze dit echt nodig hebben als wel om zich boven de anderen te verheffen: het geeft hun allen de duistere neiging in om elkaar over en weer schade te berokkenen, een geheime jaloezie te koesteren.&#8217; Rousseau pleitte niet met zoveel woorden voor afschaffing van het privébezit, maar Marx werd erdoor geïnspireerd en het communisme heeft het fataal in de praktijk gebracht. Zijn verhandeling over de ongelijkheid heeft er indirect voor gezorgd dat mensen in ieder geval gelijk werden voor de wet, te beginnen met de Declaratie van de rechten van de mens van de Franse Revolutie: &#8216;Alle mensen zijn vrij en met gelijke rechten geboren.&#8217;
De &#8216;uitvindingen&#8217; van Rousseau zijn voor een deel zo vanzelfsprekend geworden dat men zich nauwelijks realiseert dat ze van hem afkomstig zijn. Rousseau heeft het gevoel geïntroduceerd als gelijkwaardig aan de rede. Hij heeft ervoor gezorgd dat het persoonlijke een aparte waarde werd. &#8216;Authenticiteit&#8217; maakte hij tot een nastrevenswaardige deugd. Hij heeft ervoor gezorgd dat veel mensen zijn gaan denken dat de mens in wezen goed is. Wanneer in de huidige samenleving sprake is van zelfzuchtig egoïsme, hedonisme en narcisme, dan gaat dat ver terug naar Rousseaus &#8216;culte de moi&#8217;, de cultus van het ik, die hij beoefende in zijn Bekentenissen, de eerste autobiografie waarin iemand zonder enige schaamte over zijn leven schrijft, inclusief de dingen die hem niet in een gunstig daglicht zetten, zoals diefstallen, exhibitionisme, verraad, ontrouw en leugenachtigheid.
In het kraambed overleden
Rousseaus staat van dienst in de geschiedenis der ideeën is aanzienlijk, maar al zijn ideeën hebben een máár, of kregen onbedoelde gevolgen. Wanneer hij in zijn Maatschappelijk verdrag een hypothetische samenleving schetst, wordt zijn vrijgeboren mens wel erg aan banden gelegd. Hij introduceert de &#8216;algemene wil&#8217; waar de individuele wil in verdwijnt en waaraan iedereen moet beantwoorden. Een mogelijkheid ervan af te wijken is er niet. De staat is de verpersoonlijking van de volkswil. Bij Rousseau ontstaat het collectivisme. De eerste tekenen van een totalitaire staat duiken bij hem op.
Rousseaus ongedurige temperament verdroeg geen enkele dwang. Hij zag zelfs overal dwang, ook als die er niet was. Desondanks zou hij willen dat in elk land een &#8216;Wetboek der zedelijkheid&#8217; werd ingevoerd, &#8216;een soort burgerlijke geloofsbelijdenis, waarin de sociale grondslagen die ieder verplicht zou zijn te erkennen nadrukkelijk waren vastgelegd. En waarin aan de andere kant de intolerante basisstellingen genoemd werden die men moest verwerpen, niet als goddeloze, maar als oproerige denkbeelden.&#8217; Geen wonder dat de radicalen van de Franse Revolutie zich een aantal jaren later onder leiding van Robespierre op Rousseau beriepen om de Terreur en het werk van de guillotine te verantwoorden.
Bij Rousseau is alles dubbel. De man die niet afhankelijk wilde zijn, maakte zich aan de lopende band afhankelijk van hooggeplaatste begunstigers. Hij logeerde, of verbleef voor langere tijd, bij de ene gravin na de andere. Toch schreef hij: &#8216;Ik haat hooggeplaatsten, ik haat hun status, hun hardheid, hun benepenheid en hun ondeugden, en ik zou ze zelfs nog meer haten als ik niet zo op ze neerkeek.&#8217; De man die openhartig, waarachtig en &#8216;transparant&#8217; wilde zijn, had een uiterst selectief geheugen. Er is geen biograaf die niet verrast wordt door het verschil tussen wat Rousseau in zijn Bekentenissen schrijft en wat de archieven hebben te vertellen. Hij beeldde zich in dat hij een idyllische jeugd had gehad, maar dat was maar heel betrekkelijk. Zijn vader, die Genève had moeten ontvluchten, had weinig contact met en gevoel voor zijn zoon. Het belangrijkste aan zijn zoon was dat hij hem herinnerde aan zijn vrouw, die in het kraambed was overleden. Rousseau doet alsof hij een heel goede verhouding met hem heeft, tot en met de beschrijving van de vele tranen die worden geplengd bij hun weerzien. Maar in werkelijkheid beschouwde die vader hem helemaal niet meer als zijn zoon. Wat Rousseau er niet van weerhoudt om hem toch &#8216;de beste van alle vaders&#8217; te noemen.
Billenkoek
Dat Rousseau het authentieke zelf wilde bevrijden van de hypocrisie en de kunstgrepen van de samenleving, wilde ook zeggen dat hij de vader werd van het navelstaren en het moderne narcisme. Hij schrok ook niet terug voor enige zelfverheerlijking. In 1762 schreef hij aan Malesherbes, de man die kon bepalen welke boeken er mochten verschijnen: &#8216;Van alle mensen die ik in mijn leven gekend heb, is er geen betere geweest dan ikzelf.&#8217; Hoe waardevol Rousseaus transparantie ook blijft, in zijn geval ging het ook gepaard met een nieuw soort hypocrisie. Hij bekent de verschrikkelijkste daden, zegt dat ze niet deugen, en gaat over tot de orde van de dag. Het is een soort biechten voor ongelovigen. Als zestienjarige in dienst van de comtesse de Vercellis steelt hij een waardevol lint. Wanneer men gaat uitzoeken wie het gestolen kan hebben, zegt hij dat het dienstmeisje Marion (waar hij verliefd op is) het heeft gedaan en het daarna aan hem heeft gegeven. &#8216;Met duivelse onbeschaamdheid herhaalde ik mijn beschuldiging.&#8217; Ze werden allebei ontslagen.
Voor Rousseau was dit stelen niet de eerste keer, hij deed het vaker en hij was ook gewend om te liegen. Inmiddels zijn zulke afschuwelijke streken van Rousseau natuurlijk uit en te na bestudeerd. Wat stak erachter? Hij werd opgewonden van de accessoires waarmee vrouwen zich sierden, schrijft zijn biograaf Leo Damrosch, &#8216;vooral als het elitaire elegantie uitstraalde, en misschien heeft hij Marion in zijn fantasie ermee gekleed als een dame.&#8217; Rousseau was een fetisjist. Hij was ook al jong een masochist die ervan hield om billenkoek te krijgen. Op even jonge leeftijd was hij al paranoïde, zag overal en altijd complotten. Als twee mensen in een koets naar elkaar keken dacht hij dat ze hem in de maling namen. Rousseau heeft het over zijn &#8216;hoogdravende geest&#8217;. Hij tilde zichzelf over het paard, hij was een meester in emotionele chantage. Hij schiep er genoegen in zijn unieke kwaliteiten op te sommen wanneer iemand twijfelde aan zijn karakter: hij heeft het over zijn &#8216;innerlijke warmte, die zo levendige gevoeligheid, het gemak waarmee ik banden aanknoop, (…) die ingeboren welwillendheid tegenover mijn gelijken, die afkeer van ieder soort kwaad, die onmogelijkheid te haten (…) die genegenheid, die levendige en heerlijke emotie die ik voel tegenover al wat deugdzaam, edelmoedig en beminnenswaardig is.&#8217; Hij schrijft dit als een verdediging van het feit dat hij al zijn vijf kinderen te vondeling heeft gelegd. Misschien heb ik me vergist door dat te doen, schrijft hij, maar ik deed het niet met kwade bedoelingen. Daar waren zijn vrienden het niet mee eens. Zelfs het aanbod van twee adellijke vriendinnen om de zorg voor hen op zich te nemen, sloeg hij af. Hij wilde niet afhankelijk van hen zijn.
Hoeveel ideeën Rousseau ook heeft uitgevonden en hoe waardevol het slechte geweten ook is omdat het een kritische zin heeft gekweekt ten aanzien van alles wat een &#8216;beschaving&#8217; voortbrengt, hij blijft een filosoof waar te veel maars aan kleven. Maar je kunt het ook iets milder bekijken, zoals Belle van Zuylen, die in 1790 geholpen heeft het laatste deel van de Bekentenissen uit te geven. Ze schreef toen ook een Eloge de Jean-Jacques Rousseau. Haar lof betrof vooral dat hij een groot schrijver was. En iemand die tenminste voor dromen zorgde: &#8216;Dromen, grootse plannen, sublieme verbeeldingen. Ook al worden ze niet aanvaard, laten tenminste een golfbeweging achter in de ziel die zij geraakt hebben&#8217;.
Rousseau over vrijheid
&#8216;Zie ik een rivier? Ik volg haar loop. Een lommerrijk bos? Ik begeef me in zijn schaduw. Een grot? Ik ga naar binnen. Ik ben van paarden nog postiljons afhankelijk. Ik hoef geen keurig aangelegde wegen te kiezen, ik loop overal waar een mens kan lopen en geniet van alle vrijheid die een mens maar genieten kan, want ik ben alleen van mezelf afhankelijk&#8217; 
Rousseau over eigendom
&#8216;De ware grondlegger van de burgerlijke maatschappij was hij die als eerste een stuk grond omheinde en zich verstoutte te zeggen &#8220;Dit is van mij,&#8221; en onnozelaars trof die hem geloofden.&#8217;
Rousseau over zichzelf
&#8216;De deugd bestaat erin zijn neigingen te overwinnen als de plicht dat gebiedt en te doen wat deze ons voorschrijft, en daartoe was ik altijd minder goed in staat dan wie ook ter wereld&#8217;

Gerelateerd