Brieven / Voltaire bleef ‘in Catharina’
De correspondentie tussen de keizerin van Rusland Catharina de Grote en de Franse filosoof/ schrijver Voltaire begint in 1765 met een staaltje wederzijdse clownerie. Na wat briefjes van haar secretaris die het contact legde, stuurde Voltaire haar zijn Philosophie de l&#8217;histoire, gepubliceerd onder het pseudoniem &#8216;wijlen abbé Bazin&#8217; aangezien bijna elke zin van Voltaire goed was voor een verblijf in de Bastille. Meteen doet Catharina of die abbé echt heeft bestaan. Voltaire vermomt zich als &#8216;de neef van de abbé&#8217; die het boek moet verdedigen. Zowel de abbé als zijn neef krijgen de vleiendste complimenten van de keizerin, en de zogenaamd in afzondering levende neef krijgt zelfs cadeautjes &#8216;als teken van mijn erkentelijkheid voor de aardige dingen die hij tegen mij zegt&#8217;. Deze ironische, maar oprechte bewondering voor elkaar zal niet meer verdwijnen. Het wordt het muziekje van deze brieven.
In 1759 verscheen het eerste deel van Voltaires boek over de geschiedenis van Rusland onder Peter de Grote. In 1763, het jaar dat Catharina de eerste keer aan Voltaire schrijft, het tweede deel. Deze aandacht voor haar land maakte des te meer indruk omdat Catharina (die 34 is in 1763) het werk van Voltaire al als jong meisje las en al intensief contact had met Verlichtingsfilosofen als d&#8217;Alembert, Grimm en Diderot. Natuurlijk had Catharina ook een zakelijk politiek belang bij contact met Voltaire. Zij bracht veel van de verlichte ideeën van hem en zijn geestverwanten in de praktijk, net als haar buurman Frederik de Grote van Pruisen, met wie Voltaire al sinds 1736 een nog uitvoeriger correspondentie voerde. De voltairiaanse tolerantie in de ruimste zin werd door haar ingevoerd. Ze stichtte scholen, onteigende land van de Kerk, schafte grotendeels het lijfeigenschap af en voerde godsdienstvrijheid in (&#8216;wij laten iedereen geloven wat hij wil&#8217;). Ze voerde ook oorlogen, maar dat had de hartelijke instemming van Voltaire; zeker die tegen de Turken, die in een groot deel van Oost-Europa een dictatoriaal islamisme in stand hielden. Hij bood haar zijn ontwerp van een gepantserde strijdwagen aan.
Voltaire bewonderde in Catharina haar daadkracht en haar vaste wil om van Rusland een verlicht land te maken, hoezeer dat ook bemoeilijkt werd door diepgewortelde tradities. Ze schreef een Instructie voor nieuwe wetgeving die zo vooruitstrevend was dat hij in Frankrijk verboden lectuur was. Voltaire vond hem &#8216;duidelijk, nauwkeurig, rechtvaardig, vastberaden en mannelijk&#8217;. Eerder had hij Frederik de Grote al &#8216;de roem van de eeuw&#8217; genoemd, haar noemde hij nu &#8216;de heldin van de eeuw&#8217;.
Catharina en Voltaire vormden een bijzondere tweepersoons mutual admiration society. Hij negeert haar minder edele eigenschappen.&#8217;Ik ben in Catharina en in Catharina blijf ik tot mijn dood,&#8217; schrijft hij haar. &#8216;Geroerd als ik ben door de blijken van vriendschap die u mij geeft, hoop ik dat u niet twijfelt aan mijn gevoelens van diepe dankbaarheid,&#8217; schrijft zij hem. Na zijn dood in 1778 koopt zij meteen zijn bibliotheek en laat zijn bibliothecaris naar Sint Petersburg komen om hem precies zo in te richten als in Ferney. Aan Grimm schrijft zij dat er nooit meer iemand op zal staan die groter is dan Voltaire.
*** &#8216;Voltaire. Briefwisseling met Catharina de Grote 1763-1778&#8217;, vertaald en ingeleid door Hannie Vermeer-Pardoen, Van Gennep, 381 p., € 39,95

Carel Peeters

Gerelateerd