Deugt WikiLeaks?

Waar zijn Assange en zijn site mee bezig? Zeven manieren om naar het fenomeen te kijken.

Assange als held

Hij is een klokkenluider van Mul­ta­tuliaanse allure die de hypocrisie van de macht blootlegt. Een vaandeldrager van de vrijheid van meningsuiting. Een Robin Hood die in zijn eentje grootmacht Amerika doet schudden op zijn grondvesten. In hun aanbidding van Julian Assange sluiten opiniemakers van links tot rechts de wonderlijkste allianties. Volks­krant-columniste Nausi­caa Mar­be schrijft dat de ‘rebel en briljante geest’ onze volledige steun verdient. Ze riep Rutte op, een week voordat Assange in Groot-Britannië werd gearresteerd, hem politiek asiel te verlenen. Was de premier niet de man, riep Marbe in herinnering, die pleitte voor ‘absolute vrijheid van meningsuiting’?

Francisco van Jole, hoofdredacteur van de VARA-debatsite Joop, schaarde zich aan haar zijde en startte de internetpetitie ‘Rutte, Red WikiLeaks’. Nederland is, lezen we erin, ‘van oudsher een land dat onderdak biedt aan mensen die zich inzetten voor de vrijheid van meningsuiting’. Ook Van Jole wees Rutte op diens eigen woorden. ‘Het kabinet bevordert een vrij en open internet,’ las hij in de regeringsverklaring. Nota bene bij PowNews mocht Van Jole zeggen dat Assange een held is. Zijn vroegere vijand van GeenStijl, Dominique Weesie, verklaarde: ‘Het is oorlog.’ De inzet van de grote strijd? Internetvrijheid.

Marbe, Van Jole en Weesie vinden elkaar in het gemak waarmee ze een verband leggen tussen de vrijheid van meningsuiting en WikiLeaks. Maar is dat wel zo vanzelfsprekend? Valt het openbaar maken van de meningen van anderen tegen hun wil onder onze eigen vrijheid om meningen te uiten? Betekent een ‘vrij en open internet’ ook het ongelimiteerd kunnen openbaren van vertrouwelijke documenten?

WikiLeaks als ondermijning van de democratie

Natuurlijk niet, betoogt hoogleraar natuurkunde en blogger Ad Lagendijk op Van Joles eigen site Joop. De WikiLeaks-adepten vergissen zich als ze het schenden van vertrouwelijkheid als een goed op zich beschouwen. ‘Schenders vinden dat iedere burger het recht heeft op de inhoud van elk overheidsdocument, ook als democratisch bepaald is dat niet iedereen daar recht op heeft,’ schrijft Lagendijk. De lekkers achten zich verheven boven de wet en boven de democratische meerderheid.

Ook volgens The Daily Beast-blogger en hoogleraar Tunku Varadarajan is Assange een gevaarlijke vandaal die zich als moraalridder vermomt. ‘De sleutel tot begrip van het fenomeen WikiLeaks ligt in het onderscheid tussen het publieke en het niet publieke,’ stelt Varadarajan. De diplomatie gedijt juist bij het in vertrouwelijkheid ideeën uitproberen en vrijelijk over elkaar roddelen, als een verkenningsfase voordat officiële, openbare posities worden ingenomen. Ten grondslag aan de weigering dit onderscheid te zien, ligt naar de overtuiging van Varadarajan de marxistische opvatting dat bezit de wortel van al het kwaad is. In de ogen van Assange is zelfs het hebben van eigen gedachten verboden.

WikiLeaks als samenzweringsfilosofie

Inderdaad ontzegt Assange regeringen het recht op geheimen. In zijn manifest Conspiracy as Governance (pdf-bestand) uit 2006, dat te lezen is als een blauwdruk voor WikiLeaks, schrijft hij dat regimes als de VS ‘autoritaire samenzweringen’ zijn, die informatie voor burgers proberen achter te houden.

De manier om het complot te ontmantelen is door geheime informatiestromen aan het licht te brengen. ‘Massaal lekken maakt de samenzweerders uitermate kwetsbaar voor degenen die hen willen vervangen door een meer open regering,’ denkt Assange. Het is een soort marxistische Verelendung. Door het lekken zullen de samenzweerders nog geheimzinniger gaan opereren en ook in eigen kringen de informatiestromen tot een minimum beperken. In een veelbesproken analyse typeerde blogger Aaron Bady Assanges strategie als volgt: ‘Je vernietigt de samenzwering door die zo paranoïde jegens zichzelf te maken dat ze niet langer kan samenzweren.’

De eerste reactie van diplomaten op cablegate was dat hun werk nooit meer hetzelfde zou zijn. Dat is dus precies wat Julian Assange voor ogen had toen hij WikiLeaks oprichtte.

Alleen gedraagt WikiLeaks zichzelf niet naar de ideologie van de transparantie. Sterker nog, het past perfect in Assanges schets van ‘autoritaire samenzweringen’. Hij doet alles in het geheim en gedraagt zich volgens bronnen als een despoot. Om zich voor die geheimhouding te verantwoorden, zegt hij dat WikiLeaks echte vijanden heeft en dus noodgedwongen zo moet opereren. ‘Je verslaat je tegenstander op een manier die het onmogelijk maakt je van hen te onderscheiden,’ becommentarieert mediatheoreticus Geert Lovink.

WikiLeaks als ’s werelds eerste statenloze nieuwsorganisatie

Deze manier van opereren kan WikiLeaks zich ook permitteren omdat het als statenloze organisatie niet aan de wetten van een bepaald land hoeft te gehoorzamen en uiterst lastig is af te sluiten. Het heeft geen hoofdkantoor. Haar servers staan in verschillende landen.

De organisatie werkte bij de laatste lekken samen met een aantal grote kranten wereldwijd, waaronder The New York Times. Bij het lekken van de documenten over Afghanistan riep de NYT op aandringen van het Witte Huis in het hoofdredactioneel commentaar WikiLeaks op geen materiaal te publiceren dat schadelijk kan zijn voor personen. Volgens mediaprofessor Jay Rosen toont dit aan dat de machtsverhoudingen compleet anders zijn komen te liggen. ‘In het nieuwe plaatje zien we de staat, die geheimen bezit maar machteloos is de publicatie ervan tegen te gaan; de staatloze nieuwsorganisatie, die beslist hoe ze te publiceren; en de nationale krant in het midden, die tussen de twee onderhandelt over wat legitiem is.’

WikiLeaks als spiegel voor de overheid

‘Door de kenmerken van het internet – grensoverschrijdendheid, snelheid, massaliteit, laagdrempeligheid – heeft lekken een heel andere dynamiek gekregen,’ zegt Corien Prins, hoogleraar recht en informatisering aan de Universiteit van Tilburg en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. ‘Een druk op de knop en heel de wereld kan het bekijken.’
In het debat over de betekenis van WikiLeaks gaat het volgens Prins te veel over het openbaar maken van de gegevens. ‘Maar voor mij is het juist een mooi voorbeeld van hoe kwetsbaar de overheid is.’

Ook overheden blijken in tijden van internet behoefte te hebben aan iets wat ze de burger steeds meer afpakken: privacy. Prins: ‘Steeds vaker horen we de boodschap dat privacy niet van deze tijd is. De vorige minister van Binnenlandse Zaken Guusje ter Horst zei ronduit dat ze er niet zo veel mee had. Nu heeft de overheid zelf opeens behoefte aan privacy.’

Dat WikiLeaks de overheid een spiegel voorhoudt, sluit mooi aan bij de observatie van de Italiaanse schrijver Umberto Eco in Libération: ‘De staat houdt elke burger in de gaten, maar elke burger, of in ieder geval elke hacker – zelfbenoemde wrekers van de burgers – kan snuffelen in alle geheimen van de staat.’

WikiLeaks als teken van de tijd

Ook hoogleraar filosofie van mens en cultuur aan de Erasmus Universiteit Rotterdam Jos de Mul heeft ‘ambigue gevoelens’ over WikiLeaks. Aan de ene kant weet hij niet of de organisatie haar bronnen en klokkenluiders wel goed weet te beschermen. Aan de andere kant zijn ‘informatiestromen het zenuwstelsel van de informatiesamenleving waar we in leven’. Macht in die informatiesamenleving heeft alles te maken met de beheersing en de manipulatie van informatie. Om de macht inzichtelijk te maken, ‘is het van groot belang dat de informatiestromen zo transparant mogelijk zijn’.

Geert Lovink spreekt over WikiLeaks als ‘bijproduct van de hardware-industrie’, die de explosie van informatie mogelijk heeft gemaakt. Het gebruik van informatietechnologie heeft zich als een razende verspreid, de kosten zijn dramatisch omlaag gegaan en de opslag van enorme hoeveelheid data is mogelijk geworden.

Bovendien, legt Lovink uit, zijn staats-, bedrijfs- en privégeheimen moeilijk te bewaren in een tijd dat informatie als vanzelf wordt gereproduceerd en verspreid.

The New York Times trok een parallel tussen WikiLeaks en Facebook. Beide passen in een samenleving waarin alles open en bloot moet komen te liggen, niets tot een afgeschermd, privédomein behoort. Corien Prins ziet juist een heropleving van het belang van privacy: ‘Uit recent onderzoek blijkt dat Facebookgebruikers steeds alerter worden wat ze er wel en wat ze er niet opzetten. Mensen gaan beseffen dat ze kwetsbaar zijn en dat ze iets te verbergen hebben.’ Ze hoopt dat WikiLeaks ook dit effect op overheden zal hebben. ‘Ze staan nu voor schut. Ik denk dat het ertoe zal leiden dat ze meer aandacht krijgen voor de beveiliging van haar systemen.’

WikiLeaks als keerpunt

Julian Assange verwacht juist dat WikiLeaks het tijdperk van de klokkenluiders zal inluiden: WikiLeaks als wenkend perspectief voor mensen die geheime documenten in hun bezit hebben. ‘Ik hoop dat de ideeën van WikiLeaks blijven en er een meer democratische en verantwoordelijke versie van ontstaat, mocht Julian Assange worden veroordeeld of vermoord en WikiLeaks stoppen,’ zegt Geert Lovink.

Veel zal volgens de internetdenker afhangen van de mogelijke veroordeling van de jonge militair Bradley Manning, die ervan verdacht wordt het grote lek te zijn. Als die een forse straf krijgt en als bovendien blijkt dat niet alleen hijzelf maar ook WikiLeaks slordig is geweest bij het laten uitlekken van zijn identiteit, dan denken potentiële klokkenluiders wel twee keer na voordat zij naar de site lekken. Lovink: ‘Dat is D-Day voor WikiLeaks.’

De digitale burgerrechtenorganisatie Bits of Freedom ziet nog een ander gevaar. WikiLeaks kan ertoe leiden dat overheden het internet in toenemende mate zullen gaan censureren, uit angst voor onwelgevallige informatie. Assanges filosofie van radicale transparantie zou dan het omgekeerde effect sorteren: meer geheimen, meer controle, meer censuur. Volgens Assange is dat juist de eerste stap richting de instorting van het systeem. Maar of die voorspelling uitkomt moet hij maar eens aan Marx vragen.