<div class="lead">De memoires van Richard Dawkins en hoe de bekendste atheïst ter wereld ten onrechte tot pleitbezorger van het egoïsme werd uitgeroepen</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dat uitgerekend John Keats in zijn gedicht <i>Lamia</i> de natuurwetenschap verweet de vleugels van de engelen van de verbeelding te hebben geknipt, vond de Darwinist en wetenschapsfilosoof Richard Dawkins wel heel teleurstellend. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Hij hield meer van Keats dan van Wordsworth, maar Wordsworth had wel in het voorwoord van zijn <i>Lyrical Ballads</i> geschreven dat zelfs de geringste ontdekking in de scheikunde voor een gedicht kon zorgen. Voor Keats had Newton de regenboog verpest door met zijn ‘cold philosophy’ het geheim ervan te ontrafelen. In 1999 wilde Dawkins’ met zijn boek <i>Unweaving the Rainbow</i> juist aantonen dat de wetenschap de poëzie van de werkelijkheid is. </p>
<p>Om aan te geven hoe Dawkins naar de werkelijkheid kijkt had zijn collega Matt Ridley het over Dawkins’ ‘wonderstanding’, een samentrekking van wonder en understanding. Dat was niet slecht gezien: ook in <i>Verwondering</i>, het nu bij Nieuw Amsterdam verschenen eerste deel van zijn memoires, duikt het woord ‘wonder’ weer regelmatig op. Net als in Nederland Rudy Kousbroek heeft Dawkins nooit de religie nodig gehad om de werkelijkheid als vol wonderen te beschouwen (Kousbroek noemde een van zijn laatste boeken <i>Opgespoorde wonderen</i>). Dawkins is door zijn boek <i>The God Delusion</i> zelfs uitgegroeid tot de bekendste atheïst van de wereld. Eerder was hij met <i>Onze zelfzuchtige genen</i> (1976) ten onrechte tot pleitbezorger van het egoïsme uitgeroepen. De titel was een vergissing, die had Onze onsterfelijke genen moeten zijn, vertelt hij nu.  </p>
<p>Niets geloven en de wereld toch als een wonder beschrijven, dat is de kracht van Dawkins. In <i>Verwondering</i> (<i>An Appetite for Wonder</i> in het Engels) vertelt hij op een ontspannen manier de geschiedenis van een jongen die (geboren in 1941) in Kenia op kostschool braaf in God geloofde, maar die zich via de ‘halfgoddelijke’ Elvis Presley geleidelijk liet overtuigen dat Darwin gelijk had. Op zijn zestiende liet hij zijn ‘laatste restje theïstische goedgelovigheid’ varen en zat hij in de kerk ostentatief met zijn vriend rechtop terwijl iedereen devoot knielde. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Aan egoïsme kunnen we door middel van moraal en cultuur iets doen. ‘De mens is het enige dier dat wordt beheerst door cultuur’, schrijft Dawkins.</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De woest enthousiaste intelligentie van Dawkins zorgt ervoor dat hij binnen de kortste keren eind jaren zestig hoogleraar in Berkeley is. Maar die positie geeft hij na twee jaar weer op voor een leerstoel in Oxford, waar zijn halve familie studeerde. Dat Dawkins in welk opzicht ook ooit een ‘egoïst’ zou zijn geweest (met de zelfzuchtigheid van de genen was niets moreels bedoeld), wordt hier eclatant ontkracht. <i>Verwondering</i> is onder meer een hommage aan iedereen die Dawkins iets heeft geleerd, van zijn middelbare schoolleraren tot aan Niko Tinbergen, van wie hij in Oxford, dixit Tinbergen, ‘de beste student’ was. </p>
<p>Hoe goed Dawkins ook als student was, uit wat hij vertelt over zijn computerverslaving en de onderzoeken die hij als etholoog deed, valt op te maken dat die nogal eens op niets uitliepen. Hij wilde in dieren een vast actiepatroon (VAP) aantonen en onderzocht daarvoor het drinkgedrag van kuikens, het poetsgedrag van vliegen en de krekelzang. Maar het bleven ‘methodische verkenningen’ die uiteindelijk niet veel vertelden over dierenhersens. Het bestaan van een ‘grammatica van gedrag’, die het neurologisch fundament van de taal had moeten zijn, kon hij niet aantonen. </p>
</p></div>
<div class="figure--left">
<figure id="post-28927 media-28927" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/11/337f92b7-72ab-4912-bfa6-17928066c488_verwondering.jpg" alt="Niets geloven en de wereld toch als een wonder beschrijven, dat is de kracht van Dawkins." /><figcaption>Niets geloven en de wereld toch als een wonder beschrijven, dat is de kracht van Dawkins.</figcaption></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dawkins is begin dertig wanneer hij serieus gaat denken over de rol van de genen. Dan ontstaat Onze zelfzuchtige genen en krijgt zijn werk zijn eigen stempel. Met die zelfzuchtigheid bedoelde Dawkins alleen maar dat genen mechanisch tewerk gaan, alleen maar aan zichzelf denken. Daar is niets moreels mee bedoeld. De moraal is voor de cultuur. Aan egoïsme kunnen we door middel van moraal en cultuur iets doen. ‘De mens is het enige dier dat wordt beheerst door cultuur’, schrijft Dawkins. En ‘laten we proberen onbaatzuchtigheid en altruïsme aan te leren, omdat we zelfzuchtig geboren zijn.’ De cultuur kan tegen ongewenste vormen van natuur (zoals agressie) iets doen. </p>
<p>Met <i>Onze zelfzuchtige</i> genen had Dawlins ook een missie: de schade herstellen die Konrad Lorenz en Robert Ardrey hadden aangericht door hun bewering dat het in de evolutie (natuurlijke selectie) zou gaan om het welzijn van de soort (of de groep) en niet van het individu (of het gen). Dat was ‘slechte poëtische wetenschap’ volgens Dawkins, omdat er de suggestie vanuit ging dat bij de natuurlijke selectie op een of andere manier gedacht zou worden, terwijl het een zuiver mechanisch, automatisch proces is. Hersenen denken, genen niet. ‘Natuurlijke selectie is niet in staat om over wat dan ook te piekeren.’ </p>
<p>Dawkins is dan wel een Darwinist (met alle verbeteringen die in de loop der tijd in de evolutietheorie zijn aangebracht), in zijn boek Kapelaan van de duivel schrijft hij dat we alles wat Darwin heeft ontdekt niet moeten beschouwen als leefregels. Er kan geen sprake zijn van sociaal-Darwinisme, want dat leidt tot ongewenste toestanden. ‘Wat een boek zou een kapelaan van de duivel kunnen schrijven over de onhandige, verspillende, stompzinnige en afschuwelijk wrede werken van de natuur’, schrijft Darwin in 1856 aan een vriend. De mens is zich in de loop van de evolutie van zichzelf bewust geworden, en dat heeft hem in staat gesteld om zich te verzetten tegen de ongewenste kanten van de natuur. Hij kan, zoals Dawkins zegt, ‘de darwinistische schema’s dwarsbomen’, tegen ‘onze scheppers opstaan’. Met de menselijke verbeelding zijn we in staat om precies het tegenovergestelde van verspilling, wreedheid en stompzinnigheid te bewerkstelligen. Dat is ongetwijfeld het onderwerp van het tweede deel van deze memoires, de tijd waarin Dawkins <i>Kapelaan van de duivel</i> (2003) en <i>De betoverende werkelijkheid</i> (2011) schreef.</p>
<p><i>Richard Dawkins, Verwondering of hoe ik wetenschapper werd, Nieuw Amsterdam, p. 256. Oorspronkelijk titel: An Appetite for Wonder. The Making of a Scientist, vertaling: Bart Voorzanger.</i></p>
</p></div>


Gerelateerd