<div class="lead">
Er is al veel te doen geweest over het boek White Innocence van Gloria Wekker. Maar vooral op basis van horen zeggen. Carel Peeters bekeek de inhoud van de nu verschenen Nederlandse vertaling.
</div>
In Witte onschuld. Paradoxen van kolonialisme en ras, de Nederlandse vertaling van White Innocence, heeft Gloria Wekker een hoofdstuk toegevoegd over de ontvangst van het boek in de zomer van 2016. Ze schrijft dat aan de inhoud toen ‘niet of nauwelijks aandacht is besteed’. Het was alsof men twee of drie steekwoorden had opgepikt en daarop ‘merkwaardige conclusies’ baseerde die aan haar werden toegeschreven, maar niet van haar waren.
Wekker zou niet vinden dat ‘het witte superioriteitsgevoel in elke Nederlander zit ingebakken’, zoals Robert Vuijsje in het Algemeen Dagblad had geschreven. Toch is die conclusie van Vuijsje in allerlei variaties terug te vinden in het boek, op elke pagina wel. Op pagina 245 schrijft Wekker dat mensen die het liever over ‘blank’ dan over ‘wit’ hebben niet moeten denken dat ze ‘de koloniale baggage’ zo makkelijk van zich af kunnen werpen: ‘Alsof de koloniale baggage van reinheid, zuiverheid, onbevlektheid, van goede kwaliteit, onschuld, superioriteit (Van Dale, 1992) die de term “wit” met zich meedraagt door louter wilskracht afgeworpen of weggedacht zou kunnen worden.’
Hoe het met de editie van 1992 is weet ik niet, maar in die van 2005 komen de woorden ‘superioriteit’ en ‘van goede kwaliteit’ in verband met ‘blank’ of ‘wit’ zover ik heb kunnen zien niet voor. Die moet Wekker erbij gedacht hebben om de Nederlanders van de door haar gewenste superioriteit te voorzien. Van enige associatie van wit met kolonialisme is evenmin sprake. Wat niet wil zeggen dat het kolonialisme niet veel verderfelijks omvatte, maar op grond van wat Wekker schrijft is het heel begrijpelijk dat Vuijsje schreef wat hij schreef: Wekker vindt wel degelijk dat witte Nederlanders zich superieur voelen. Dat doortrekt ook haar hele boek.
<figure id="post-377905 media-377905" class="align-none"><img srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/HH-61687349-320x320.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/HH-61687349-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/HH-61687349-1280x1280.jpg 1280w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/HH-61687349-1920x1920.jpg 1920w" alt="" /><figcaption>Gloria Wekker. Foto: Dingena Mol/HH</figcaption></figure>
Vergelijkbaar gedraai doet zich voor bij de titel Witte onschuld. Die titel zou niet het verwijt bevatten dat de witte Nederlanders tijdens vierhonderd jaar kolonialisme de witte onschuld hebben uitgehangen door te doen alsof er geen wantoestanden (zoals slavenhandel) hebben plaatsgehad. De titel zou niet inhouden dat alle witte Nederlanders door Wekker van een collectief schuldgevoel worden voorzien. Terwijl elke humor en relativering in Witte onschuld juist afwezig is, schrijft Wekker nu: ‘Terwijl ik White Innocence bedoelde als een speelse, een beetje plagerige samenvatting van de dominante Nederlandse houding met betrekking tot ras, vallen veel schrijvers en reaguurders mijn spotternij op als een beschuldiging.’
Toch is het moeilijk anders dan als een beschuldiging te zien. Zoals in zulke zinnen: ‘Een van de sleutelinzichten die ik in het boek naar voren breng, is dat het koloniale verleden niet alleen consequenties heeft voor afstammelingen van gekoloniseerden en migranten, maar voor alle Nederlanders, ook witte.’ Bovendien is racisme voor Wekker een ‘collectief erfgoed’, opgeslagen ‘in een cultureeel archief dat tot stand gekomen is op basis van vierhonderd jaar imperiaal rijk.’
<q class="pull-left">In Witte onschuld wordt gebruik gemaakt van een indrukwekkend en pompeus arsenaal aan sociologische, historische en psychoanalytische kennis.</q>
In Witte onschuld wordt gebruik gemaakt van een indrukwekkend en pompeus arsenaal aan sociologische, historische en psychoanalytische kennis. En van een persoonlijke belevingswereld die alles dwangmatig in termen van ras ziet. Daar probeer je je in te verplaatsen, maar dat lukt niet altijd. Al die kennis is bedoeld om verschillende uitingen van racisme te beschrijven en te kunnen analyseren. Maar de ‘case studies’ die Wekker geeft om alledaags en structureel racisme mee te illustreren en te analyseren zijn weinig solide. Ze zijn als voorbeelden uiterst zwak, terwijl er helaas genoeg gevallen van racisme zijn die haar punt krachtiger kunnen illustreren. Zoals het uit 2008 daterende incident met Martin Bril in een uitzending van De wereld draait door. Bril had het over zijn twee dochters, die de leeftijd aan het bereiken waren dat ze met vriendjes thuis zouden kunnen komen. Dat was spannend: ‘Stel dat ze een grote neger mee naar huis neemt’, zei Bril in zijn verbeelding vooruitlopend. Gloria Wekker ontplofte toen ze dit hoorde en analyseert de uitspraak uitputtend als een geval van structureel racisme. Vanuit haar belevenswereld lukt het haar niet om met de mogelijkheid rekening te houden dat Brils voorbeeld ook heel anders had kunnen luiden, Bril kennende: ‘Stel dat ze met een overtuigde corpsbal aankomt.’ Of: ‘Stel dat ze met een geitenwollensokken nerd thuiskomt.’
Het tweede verhaal gaat over een zwarte moeder die met haar blank uitziende dochtertje naar de speeltuin gaat. Het meisje valt van de schommel. De moeder haast zich naar het huilende en schreeuwende meisje. Een andere moeder is er eerder bij. Wanneer de moeder van het meisje haar zelf wil troosten zegt de vrouw dat ze de moeder van het kind moet roepen, waarmee ze haar beschouwt als de nanny van het kind. Wekker verbindt aan dit ongelukkige, maar door de blankheid van het kleine meisje ook enigszins begrijpelijke misverstand, vergaande consequenties: ‘Het dominante waarheidsregime is dat gezinsleden dezelfde fenotypen zouden moeten hebben, dezelfde huidskleur.’ Er is natuurlijk helemaal geen ‘dominant waarheidsregime’; er zijn wel allerlei menselijke verhoudingen die niet altijd meteen duidelijk hoeven te zijn en dus voor misverstand kunnen zorgen. Je kunt achter alles wel kwade trouw zien.
Het derde voorbeeld van ‘alledaags gegenderd racisme’ wordt door Wekker niet gezien als een half grappig/half pijnlijk misverstand, maar als ‘een van de talloze, pijnlijke momenten waarbij je botst op een dominante, gegenderde en geracialiseerde keten van associaties en ermee gepaard gaande sociale verwachtingen.’ Aan het begin van een vergadering in 1982 met vertegenwoordigers van het ministerie waar Wekker werkte als beleidsmedewerker en een werkgroep uit de provincie staan wat deelnemers in groepjes te praten wanneer een zwarte vrouw binnenkomt en naar een van de groepjes toegaat. Om zich aan een man dichtbij haar voor te stellen steekt ze haar hand uit. De man ‘buigt zich over de stoel waar hij zojuist zijn jasje heeft opgehangen, pakt het en geeft het aan haar.’ De tijd bevriest even.  Dan zegt de vrouw: ‘Ik werk niet in de garderobe. Ik ben de vertegenwoordiger van het ministerie.’ De man schaamt zich dood, ‘bloedrode tongen van ongemak lekken uit zijn hoofd’, schrijft Wekker. Ook al is het een voorbeeld met een behoorlijk gehalte aan onwaarschijnlijkheid, het jaar 1982 waarin het zich afspeelt betekent dat Gloria Wekker toen nog tamelijk jong was en er voor de man nog uitgezien kan hebben als een werkstudente.
Nóg een graadje minder solide is het voorbeeld van de lezing die in 2013 werd gegeven door Amerikaanse hoogleraar in de  literatuurwetenschap Saidya Hartman. Zij vertelt het verhaal van een tot slaaf gemaakt meisje op het slavenschip Recovery. Ze wordt door de kapitein van het schip lichamelijk en geestelijk misbruikt en uiteindelijk doodgeranseld. Bij het proces tegen de kapitein wordt hij vrijgesproken.
Na deze lezing valt er een tijdje een diepe stilte. ‘Voordat de stilte ongemakkelijk kan worden, wordt deze doorbroken’, schrijft Wekker, ‘door een witte man van middelbare leeftijd die zonder omhaal vraagt: “Maar hoe zit het met de kapitein?”’. Wat deze vraag precies behelst is niet duidelijk en vertelt Wekker ook niet. Wel zegt ze dat hij ongepast is en speculeert wat de vragensteller ermee bedoeld kan hebben. Ze speculeert er pagina’s over door, maar is niet op het idee gekomen de man zelf te vragen wat hij bedoelde. Het blijft bij die onduidelijke vraag. De man blijkt een politicus van de Partij van de Arbeid en heel actief ten behoeve van etnische minderheden. Voor Wekker geen reden om vertrouwen in hem te hebben, integendeel. De schaamteloosheid: dat hij alleen al als witte man als eerste het woord voerde! De man zou zich identificeren met de kapitein, ‘een andere witte man.’ Hij zou hem in bescherming nemen. Deze paranoïde veronderstelling is op niets gebaseerd. Wekker heeft de man niet gesproken, ze heeft hem niets gevraagd. Wel speculeert ze door: ‘Witte mannen, vooral oudere witte mannen, die naar verhalen over slavernij kijken of erover lezen, identificeren zich met andere witte mannen in de film of het verhaal’, schrijft Wekker met de air alsof ze het onderzocht heeft. In werkelijkheid is het een uit de duim gezogen incriminerende suggestie. En beschamend als beoefening van wetenschap.
Er is veel racisme dat altijd en overal aan de kaak gesteld moet worden, maar niet op de manier van Gloria Wekker. Wekker ziet overal, structureel racisme. Ze denkt voortdurend in termen van ‘ras’. Ieder individu zou een ‘raspositie’ innemen, zich tot anderen verhouden in zijn of haar hoedanigheid als vertegenwoordiger van zijn bruine, witte, gele of zwarte ‘ras’. ‘Witheid’ zou volgens Wekker ook als ‘een raciale of etnische positionering beschouwd moeten worden.’ Wekker begrijpt niet waarom potentiële ‘bondgenoten’ van de afdeling vrouwenstudies aan de Nederlandse universiteit de wereld niet willen zien in het licht van ras. De verklaring daarvoor is dat ‘ras’ in Nederland bestaat uit kwalijke incidenten, en niet uit structureel racisme. Men is in Nederland in hoge mate kleurenblind. En als men niet kleurenblind is beleeft men vooral plezier aan de kleuren. Aan dat plezier helpt Witte onschuld niet bepaald mee.
<div class="info-box-red-border">
Witte onschuld. Paradoxen van kolonialisme en ras door Gloria Wekker is uitgegeven door Amsterdam University Press.
</div>

Gerelateerd