Beeldende kunst / Trompe-l’oeuil tentoonstelling
Een trompe-l&#8217;oeil, een schilderij dat wil dat de toeschouwer denkt dat het echt is wat hij ziet terwijl het geschilderd is, onthult iets dat doorgaans diep is weggestopt in de ziel van de kunstenaar. Het onthult de rivaliteit tussen de werkelijkheid en de schilder. Die twee staan op gespannen voet met elkaar. De werkelijkheid is zo van zichzelf vervuld en zo zelfverzekerd, dat zij bij wijze van spreken met een arrogante opgetrokken kin naar de schilder kijkt. Die houding spreekt boekdelen: ik ben de werkelijkheid, zegt zij, zo echt als ik ben, zal je nooit kunnen schilderen, er is niets dat mij kan evenaren in waarachtigheid.
De kunstenaar weet maar al te goed dat die werkelijkheid gelijk heeft. Maar hij weet ook dat het zijn geheime ambitie is dat hij het daar niet bij kan laten: het liefst zou hij de arrogantie van de werkelijkheid een lesje willen leren door dingen zo akelig getrouw weer te geven dat een toeschouwer niet weet of hij iets echts voor zich heeft of een schilderij. De eigengereide alleenheerschappij van de werkelijkheid moet doorbroken worden. Door de trompe-l&#8217;oeil.
De arrogantie van de werkelijkheid moet afgelopen zijn, want de kunstenaar wil dat de werkelijkheid van hem is, door hemzelf voortgebracht, bijna alsof hij hem zelf heeft geschapen. Iedere trompe-l&#8217;oeilschilder wil de machtsverhoudingen herstellen: hij wil de werkelijkheid evenaren, en het bewijs dat het hem is gelukt, is het moment waarop de toeschouwer niet weet wat hij ziet.
Het spelen met de werkelijkheid op deze manier begon met de aartsvaders van het genre, de Grieken Zeuxis en Parrharios: de een schilderde druiven zo echt dat de vogels erop afkwamen, de ander bedroog Zeuxis door hem te vragen een gordijn weg te trekken dat van verf bleek te zijn. Daarna schilderde Giotto in de dertiende eeuw zo natuurgetrouw een vlieg op de neus van een figuur van zijn leermeester Cimabue dat die hem probeerde weg te jagen toen hij met het schilderij verder wilde gaan. En vloog Rembrandt er niet in toen een leerling een geldstuk op de vloer van zijn atelier had geschilderd? Altijd tuk op geld bukte Rembrandt zich&#8230;
Ezelsoor
Op de tentoonstelling van trompe-l&#8217;oeils van de oudheid tot heden in het Palazzo Strozzi in Florence hangt de Boekenkastdeur, het schilderij van de Franse schilder Gaspard Gresly uit 1750. Wat we hier hebben, is een geschilderde glas-in-looddeur waardoor oude boeken en wat voorwerpen te zien zijn. Voor het glas is een dunne ijzeren roe aangebracht waaraan van alles bedrieglijk realistisch is opgehangen: een envelop met lakstempel, een muziekboekje, een bundeltje gravures, tekeningen, een passer, een ets en een bosje ganzenveren. Wanneer dit schilderij bij wijze van echte deur aan de boekenkast zou worden gespijkerd, zou je niet snel zien dat het een schilderij is. Wat je ziet, zou je voor echt aannemen: de deur van de boekenkast. De werkelijkheid heeft het nakijken.
Omdat de schilderijen op een tentoonstelling hangen die Art and Illusion heet, is de kans klein dat de toeschouwer zich nog echt laat bedriegen. Hij weet immers wat hem te wachten staat. Maar dan heeft men buiten het vernuft van de tentoonstellingmakers gerekend. De tentoonstelling bestaat uit verschillende afdelingen die elk een variant van het genre trompe-l&#8217;oeil vertegenwoordigen: stillevens die er bedrieglijk echt uitzien, tafels waarop schijnbaar echte papieren liggen, figuren die zich half buiten een schilderij bevinden, schilderijen van rekken waar schijnbaar echte brieven aan hangen en driedimensionale wassen beelden die je voor echt zou houden als je niet beter wist.
Al deze varianten zijn te vinden in even zovele kamerachtige ruimten die je door een deur met een drempel betreedt. Die drempel, die is niet echt, maar wordt door menige bezoeker wel voor echt gehouden als je ziet dat hij even een voet optilt en die dan, lichtelijk komisch, in het luchtledige laat terugvallen. Mij overkwam dit niet. Maar ik dacht dat ik me ook niet moest laten bedriegen toen ik zag dat een deel van zo&#8217;n nepdrempel stuk was gegaan en er slordig bij lag. Ik werd bedrogen, want het kapotte van die &#8216;drempel&#8217; was nu eens wel echt.
En wat te denken van de ezelsoren op de informatiepapieren van de tentoonstelling? Vooral het ezelsoor dat over de afbeelding van het schilderij hangt dat tot icoon van de tentoonstelling is gemaakt, speelt mij parten: ik wil het steeds terugbuigen. Maar er is geen echt ezelsoor.
Het bedrog doet zich altijd voor op momenten dat je niet op je qui-vive bent.
Ophelia met ingewanden
De geheimen van de trompe l&#8217;oeil-meesterwerken in het Palazzo Strozzi werden mij persoonlijk uit de doeken gedaan door de directeur van het museum, James Bradburne. Voor het maximale effect, legde hij bij het begin van de expositie uit, moest ik op een bepaalde manier voor het icoon van de tentoonstelling gaan staan: het schilderij uit 1874 van de Spaanse schilder Pere Borrell del Caso van een jongen die uit de lijst van een schilderij klimt. Toen hij dat zei, stond er een vrouw met haar rug naar mij toe schuin voor het schilderij. Ik besloot daarom het schilderij later te bekijken. Na de rondgang door de tentoonstelling kwam ik terug bij het begin en wilde gaan staan waar de vrouw stond. Maar de plaats was bezet, nog steeds door dezelfde vrouw, die ik nu in haar gezicht kon kijken. Ze keek niet terug. Het was een wassen beeld. Het tekstbordje vermeldde dat dit Woman with Child in Stroller van de Amerikaan Duane Hanson (1925-1996) was, gemaakt in 1986. Natuurlijk, Hanson, de man van de hyperrealistische beelden van toeristen, bedelaars en schoonmakers.
Het schilderij waar de vrouw naar kijkt, de jongen die uit de lijst klimt, heeft wel enige uitleg nodig. Waarom stapt hij met zulke schrikogen de lijst uit? Het schilderij heeft een titel die je niet zou kunnen bedenken: De kritiek ontvluchten. Pere Borrell del Caso zou het met veel metaforische ironie geschilderd hebben omdat hij moe was geworden van de kritische ogen die altijd maar op zijn werk waren gericht. Hij had er zoveel succes mee dat hij er verschillende versies van maakte.
Het incident met de Woman with Child in Stroller laat zien dat het op de tentoonstelling niet alleen om schilderijen gaat. Er zijn ook levensechte beelden van was, een techniek die al uit de zeventiende eeuw dateert en toen speciaal in Bologna tot bloei kwam. Maar in de achttiende eeuw kreeg hij pas een toepassing die aansloot bij de toegenomen kennis, waarvoor de wetenschappers en denkers van de Verlichting verantwoordelijk waren. Door de vermeerdering van kennis werd men in die tijd ook minder puriteins, zodat het menselijk lichaam in al zijn anatomische onderdelen getoond kon worden. Zoals aan de Uitklapbare Venus uit 1782 van Clemente Susini te zien is. In perfecte proporties ligt ze er met haar hoofd achterover bij als een Ophelia. Haar benen en armen maken een ontspannen indruk. Het deel van haar nek tot de vagina kan opgetild worden, waardoor alle ingewanden zichtbaar worden. Die kunnen er allemaal afzonderlijk uit. In de uterus bevindt zich dan een foetus.
Geen lijst
De bedrieglijke echtheid van een trompe-l&#8217;oeil ontstaat vaak wanneer de voorstelling geen lijst heeft. Een schilderij van een nis waarin een vaas staat, is een nis met een vaas. De voorstelling is dan wat het moet suggereren, en geen schilderij. Dat is ook het geval met een van de pronkstukken van de tentoonstelling, het Kabinet van curiositeiten van de Vlaming Domenico Remps uit de tweede helft van de zeventiende eeuw. Het werd in opdracht van markies Francesco di Cosimo Riccardi gemaakt, zoals te zien is aan het adres op het briefje dat tussen het glas en de horizontale roe hangt. Dit schilderij heeft de vorm van een kast met opengeslagen deuren. Geen lijst te bekennen. De vele voorwerpen die door het glas te zien zijn, hebben hun werkelijke formaat. Het is allemaal geschilderd, terwijl het erbij staat alsof je de dingen zo kunt pakken. Het is een kleine Kunst- und Wunderkammer. De voorwerpen hebben allemaal iets te vertellen, alsof ze een deel van de autobiografie van de markies vertegenwoordigen. Je kunt de inhoud van de kast met die ogen lezen. Er is veel koraal te zien. Er is veel optica. Er is liefde op het ronde schilderijtje. Erotiek in de vorm van het beeldje van de Slapende nymf. De cameeën stellen Athene en Minerva voor. De schedel staat er ook niet voor niets, want de kast als geheel is een vanitas, te zien aan de objecten die het verval uitdrukken: het gebroken glas, de schedel, het zakhorloge, de ets rechts met een dode en een levende boom.
Gebroken glas
Een geliefde variant van de trompe-l&#8217;oeil is die waarop de kunstenaar zijn eigen tools of his trade afbeeldt, of die van zijn opdrachtgever. Het schilderij is dan een kleine inventaris. Op twee schilderijen van Antonio Cioci uit 1789 zie je zijn passers, potloden, pennen, kwasten, zelfportret, tekeningen en palet. Ze zijn op een schijnbaar echte houten plank bevestigd. Dat is de beste en vaak gebruikte manier om bedrieglijke echtheid van de voorwerpen te suggereren, aangezien er dan minimale schaduw nodig is om ervoor te zorgen dat ze een driedimensionale indruk maken.
Zoals een schilderij met diepte niet zonder perspectief kan, zo kan een trompe-l&#8217;oeil niet bestaan zonder schaduw. Die moet het geschilderde voorwerp zijn plaats in de ruimte geven. Er moeten reliëf en diepte zijn om een tastbare, echte indruk te maken. De schilderijen op de afdeling met papieren voorwerpen zijn zo bedrieglijk omdat dingen als brieven, kaarten, etsen en papiergeld maar een minimum aan schaduw nodig hebben voor een maximaal echt effect. Cornelis Gijsbrechts, de vaardigste bedrieger uit de Nederlandse schilderkunst, schilderde rond 1670 ettelijke keren brievenrekken waarop tussen rode linten een orgie aan briefjes en kattebelletjes was gestoken. Gijsbrechts leefde van de schaduw, het stelde hem in staat om leven in een doods tafereel aan te brengen.
Gijsbrechts was ook de schilder die een schilderij maakte van de achterkant van een schilderij. Wanneer het geëxposeerd wordt, staat het met die achterkant tegen de muur op de grond, alsof het ook een voorkant heeft. Gijsbrechts was verder niet zo&#8217;n humorist. Dat is anders met Louis-Léopold Boilly, over wie Marc Fumaroli schrijft in de catalogus. Boilly maakte rond 1800 pervers-echte voorstellingen, bijvoorbeeld van een stapel tekeningen achter (gebroken) glas. Iedere toeschouwer had de aanvechting om te voelen of dat glas echt gebroken glas was. Het sardonische is dat Boilly bovenop de schijnbaar echte stapel tekeningen een zelfportret schilderde waarop hij de toeschouwer uitlacht.
‘Art and Illusions. Masterpieces of Trompe l’oeil from Antiquity to the Present Day’ is tot 24 januari 2010 te zien in Palazzo Strozzi in Florence. Catalogus, 318 p., € 38,–

Carel Peeters

Gerelateerd