<div class="lead">
<p>Het is volgens Tim Parks juist goed dat de lezer de biografie van de schrijver kent, betoogt hij in zijn nieuwe boek. Carel Peeters vindt van niet: de lezer is echt niet alleen maar uit op herkenning en bevestiging van wat hij denkt en vindt.</p>
</div>
<p>Is het autobiografisch? Deze vraag is op menige schrijver afgevuurd als hij voorlas uit eigen werk. En meestal kromp hij dan even in elkaar, om zich al gauw te herstellen met een antwoord dat de kool en de geit spaarde. Geen enkele schrijver wil dat zijn werk wordt teruggebracht tot autobiografische gebeurtenissen uit zijn leven, ook al vinden veel lezers een boek levensechter en pas echt goed wanneer dat wel het geval is. Een boek dat alleen maar aan de fantasie is ontsproten hangt voor hen in de lucht, terwijl een roman met een autobiografische achtergrond met beide benen in de modder van het leven staat.</p>
<p>Dat leidt tot herkennend lezen. Het is een bevestiging van wat bekend en vertrouwd is, en daarom een amateuristische en luie manier van lezen. Een boek op deze gronden goed en mooi vinden, wordt als een ‘biografische drogreden’ beschouwd. Ook al schrijft geen schrijver uit het niets, dit autobiografische lezen gaat voorbij aan de ingewikkelde bewerkingen die de ervaringen, gedachten en gevoelens van een schrijver ondergaan tijdens het bedenken en het schrijven van een roman. Het is blijven steken in de kleuterschool van het lezen.</p>
<h3>Psychologisch op de been blijven</h3>
<p>Toch wordt over het vissen naar autobiografische achtergronden van romans de laatste jaren veel minder spastisch gedaan. Zie de onbekommerdheid waarmee schrijvers als Arnon Grunberg en A.F. Th. van der Heijden opening van zaken geven over de achtergrond van hun werk. Er worden zelfs tochtjes georganiseerd naar de plaatsen waar Van der Heijdens romancyclus <em>De tandeloze tijd</em> zich afspeelt.</p>
<p>De Engelse, in Italië wonende schrijver Tim Parks heeft nog minder biografische scrupules. Zijn boek <em>De roman als overlevingsstrategie</em> is ‘een nieuwe kijk op de relatie tussen schrijver, tekst en lezer’ omdat hij de biografie van de schrijver verhelderend vindt bij het lezen van romans.</p>
<p>De opvallende titel suggereert al dat het schrijven van een roman voor een schrijver een ernstige zaak is: het is een onderdeel van het psychologisch op de been blijven in het leven. Het is volgens Parks juist goed dat de lezer de biografie van de schrijver kent, dan weet hij welke conflicten, spanningen en frustraties de achtergrond vormen van wat hij in de romans leest. De schrijver gebruikt de roman om de moeilijkste dingen te onderzoeken.</p>
<h3>Duivelsuitdrijving</h3>
<p>Parks maakt voor zijn benadering van literatuur gebruik van de psychologie van de Italiaanse Valeria Ugazio, die een boek schreef over psychologische tegenstellingen in gezinnen. Het gaat in gezinnen altijd om het vinden van je plaats. En dat vinden gebeurt door positie te kiezen tussen de polariteiten afhankelijk/onafhankelijk, succes/falen, goed/slecht, erbij horen/uitsluiting. Volgens Parks heeft elke lezer in zijn jeugd met een of meer van deze tegenstellingen te maken gehad en voelt hij onmiddellijk affiniteit wanneer zo’n tegenstelling in een roman een dominante rol speelt.</p>
<p>Waarom vindt Parks Dostojevski zo’n goede schrijver? Omdat het bij Dostojevski (in zijn leven en in zijn romans) altijd gaat om het kiezen tussen goed en kwaad. Dat katapulteert Parks terug naar zijn jeugd als zoon van een dominee die samen met zijn vrouw aan duivelsuitdrijving deed. Alles stond elke dag in het teken van het goede en kwade. Hij keek jaloers naar zijn broer, die recalcitrant de slechte zoon uithing, en gefascineerd naar zijn zus, die gitaar spelend de vroomheid zelf was.</p>
<h3>&#8216;Kijk-mij-eens-stijl&#8217;</h3>
<p>Deze persoonlijke preoccupatie met goed en kwaad speelt Parks ook parten wanneer het gaat om zijn waardering voor James Joyce. Die loopt niet zo’n vaart omdat Joyce zijn hoofdpersoon Bloom in <em>Ulysses</em> iets laat doen dat Parks tegen de borst stuit. Bloom is aan het masturberen wanneer hij heimelijk kijkt naar de net zichtbare onderbroek van Gerty MacDowell. Deze volgens Parks stuitende scène slikken de lezers van Joyce omdat ze geïntimideerd worden door Joyce’ stijl: de manier van schrijven maakt het acceptabel. Die stijl van Joyce bewondert Parks, al heeft hij het ook over ‘die flagrante kijk-mij-eens-stijl’ van Joyce. Bij de ‘voortdurende bewieroking van Joyce’ staat Parks ook niet te trappelen. In <em>Ulysses</em> en in het leven van Joyce gaat het altijd om competitie, om winnen of verliezen. Joyce wilde zijn lezers ‘een ergerlijk gevoel van inferioriteit’ bezorgen met zijn veeleisende stijl. Vond men <em>Finnegans Wake</em> moeilijk te lezen? Dan maakte hij het nog iets moeilijker zodat hij altijd won.</p>
<h3>Een zelfgenoegzame manier van lezen</h3>
<p><em>De Roman, een overlevingsstrategie</em> is overigens geen eenvoudige exercitie. Om te laten zien hoe gebeurtenissen in het leven van schrijvers rechtstreeks worden verwerkt in hun romans, moet Parks grote delen van hun biografie vertellen, alleen maar om, zoals in het geval van Charles Dickens, te kunnen concluderen dat het in zijn romans altijd draait om ‘erbij horen’ en ‘uitsluiten’. Dickens zette bijvoorbeeld zijn vrouw, de moeder van zijn tien kinderen, het huis uit omdat hij haar een slechte moeder vond. Ze hoorde niet meer bij het gezellige gezin. Er waren ook kinderen die zich in het gezin buitengesloten voelde – een bron van herkenning.</p>
<p>Dit lezen op basis van affiniteit is onmiskenbaar een vitaal en bevredigend onderdeel van het lezen. Maar Parks beperkt het te veel tot de tegenstellingen van Ugazio. Er is veel meer waar een roman mee te maken krijgt bij een lezer. Terwijl elke lezer een roman ter hand neemt om die recht te doen en daardoor <em>iets nieuws</em> te weten te komen en te ervaren, krijgt de roman met de inhoud van de lezer te maken en met alles waar die voor staat: zijn psychologische habitus (grofweg: pessimist of optimist), de manier waarop hij in het leven staat (monter of angstig), wat hij van de mens denkt (slecht of goed), bij welke cultuurwereld hij zich thuis voelt (Romantiek of Verlichting), welke schrijfstijl hem bevalt (Borges of Bellow), welke filosofie hem aanspreekt (Sloterdijk of Deleuze), welke moraal hij aanhangt (streng of relativerend). Door dit alles gaat de roman heen. Tegelijk moet de lezer ervoor zorgen dat de roman zelf alle ruimte krijgt. Het gaat tenslotte om die roman. De lezer is niet alleen maar op herkenning en bevestiging uit van wat hij denkt en vindt. Dat zou een zelfgenoegzame manier van lezen zijn. Voor de duur van het lezen heeft de roman het voor het zeggen, niet de lezer.</p>
<p><q class="pull-left">Voor de duur van het lezen heeft de roman het voor het zeggen, niet de lezer.  </q></p>
<p>Het verbaast mij dat Parks in <em>De roman</em> zoveel werk maakt van het lezen op basis van affiniteit. Hij is juist een nieuwsgierig en ongeremd lezer van de wereldliteratuur, tot en met de actueelste boeken. Het is Parks die alles altijd gelezen heeft, getuige zijn column op de website van <em>The New York Review of Books</em>, verzameld in zijn boek <em>Waarom ik lees</em>. Dit nieuwe boek heeft te veel het karakter van uitgewerkte aantekeningen voor colleges. Hele hoofdstukken gaan een eigen leven leiden en verliezen het contact met de hoofdlijn. Je moet ook het een en ander gelezen hebben van James Joyce, Thomas Hardy, D.H. Lawrence en Charles Dickens om Parks’ betoog te kunnen volgen. Dat Parks de traditionele literaire kritiek ‘radicaal’ zou ondermijnen, zoals wordt gesuggereerd, is zwaar overdreven.</p>
<div class="info-box">
<p><em>De roman als overlevingsstrategie</em> door Tim Parks is uitgegeven door De Arbeiderspers.</p>
</div>
