<div class="lead">De achttiende eeuw was helemaal niet zo rationeel als men doorgaans denkt.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>De boeken van Jonathan Israel hebben ervoor gezorgd dat de achttiende-eeuwse Verlichting niet langer bekend stond als de bakermat van de totalitaire regimes van de twintigste eeuw. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Integendeel: daar, te beginnen bij Spinoza  in de tweede helft van de zeventiende eeuw, moest juist de oorsprong van de moderne democratie worden gezocht. Ook de boeken van Philipp Blom over de radicale filosofen van die tijd, zoals <i>Het verdorven genootschap</i>, hielpen het negatieve beeld te vervangen dat door <i>De dialektiek van de Verlichting</i> van Theodor Adorno en Max Horkheimer was ontstaan. </p>
</p></div>
<figure id="post-33901 media-33901" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/a75dc602-db8c-4b70-b291-77dd3714dbf2_israel.png" alt="Jonathan Israel" /><figcaption>Jonathan Israel</figcaption></figure>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Maar Israel schoof Spinoza zo nadrukkelijk naar voren als de filosoof van de radicale vrijheid, dat het ten koste ging van anderen. Volgens Jabik Veenbaas, in zijn boek <i>De Verlichting als kraamkamer</i> (Nieuw Amsterdam), maakt Israel zich schuldig aan ‘een grove vorm van historische bluf’ wanneer hij Spinoza in zijn eentje verantwoordelijk houdt voor de seculiere kernwaarden van de hedendaagse samenleving. Spinoza was helemaal niet zo seculier, en al helemaal geen atheïst, ook al stond hij als zodanig bekend. Hij was geen voorstander van de scheiding van kerk en staat, en God ‘staat aan het begin en eind van Spinoza’s wijsbegeerte.’ Hij zou in zijn <i>Ethica</i> het bestaan van God hebben ‘bewezen’. Al geloofde Henry Oldenburg, de secretaris van de Royal Society met wie hij bevriend was, er niets van, Spinoza blijft doen alsof hij met het definiëren van God ook zijn bestaan heeft bewezen. Oldenburg, duidelijk een empiricus, schrijft hem fijntjes: ‘In onze filosofische kring leggen wij ons volijverig zoveel als in ons vermogen ligt, toe op het doen van proeven en waarnemingen.’ Dat had Spinoza niet gedaan. </p>
<p>Veenbaas beschouwt Spinoza, met Descartes en Leibniz, als een van de uitgesproken rationalisten van de zeventiende eeuw waar de achttiende-eeuwse verlichte filosofen zich tegen afzetten. In vijftien essays over Spinoza, Hume, Condillac, Lamettrie, Rousseau, Kant, Paine, Smith, De Sade en Condorcet, probeert Veenbaas aan te tonen dat de achttiende eeuw helemaal niet zo rationeel was als men doorgaans denkt. En dat lukt hem, met veel kennis van zaken, aardig, zeker wanneer hij David Hume en Adam Smith min of meer als kroongetuigen opvoert. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Het verwerven van op de ervaring gebaseerde vormen van kennis, dat is volgens Veenbaas rode draad van de Verlichting</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Dat waren geen rationalisten die dachten aan de hand van abstracte begrippen, maar empirici die hun ideeën proefondervindelijk opdeden aan de hand van de ervaring. Het verwerven van op de ervaring gebaseerde vormen van kennis, dat is volgens Veenbaas rode draad van de Verlichting: opgedaan in de praktijk, door waarneming, in de natuur, door de passies, met de aarde. Hume beschouwde het verstand als de slaaf van de passies, Smith ontdekte dat mensen handelen op basis van morele sentimenten, Condillac verzette zich tegen de ‘systeemdwang’ van de rationalisten, Rousseau ging terug naar de natuur, Kant beschouwde het ‘praktische leven’ als het speelveld van de vrijheid.</p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-33901 media-33901" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2013/08/df1ca7f3-d0d0-429d-9edd-2dec5a429444_17229685-Verlichting-als-kraamkamer-Jabik-Veenbaas.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Wat we de Verlichting noemen heeft een paar vaste kenmerken (kritische instelling, afkeer van dogmatische godsdienst, grotere gelijkheid), maar bestaat verder uit een waaier van eigenschappen waar elke filosoof iets aan bijdraagt. Rousseau levert de natuur aan (maar niet de vergoddelijking ervan), Hume de hartstochten, Condorcet de vooruitgang (maar niet zijn utopische neigingen), Bayle zijn kritische zin en de moraal in seculiere vorm, de conservatief Edmund Burke zijn scepsis. </p>
<p>Veenbaas houdt niet van ‘de pretenties van de rede’. Die hebben te veel de neiging zich los te zingen van de werkelijkheid. Lamettrie, de arts die de mens als machine beschouwde, ging dan ook een stap te ver door het morele zintuig over het hoofd te zien. De mens moet met zijn moraal iets te beslissen hebben, een beetje in verwarring zijn. Het is geen machine. </p>
<p><i> De Verlichting als kraamkamer</i> is uitgegeven door Nieuw Amsterdam</p>
</p></div>


Carel Peeters

Gerelateerd