Achtergrond / Het verdwenen Mogadishu
Aan een van de drukste straten van de Somalische hoofdstad Mogadishu ligt het ministerie van Onderwijs. Voor de ingang stonden op dinsdag 4 oktober honderden jongeren. De stemming was verwachtingsvol. Ze hadden toelatingsexamen gedaan om te kunnen studeren in Turkije, en op die dag zouden ze te horen krijgen wie werd toegelaten. Vijfhonderd beurzen had de Turkse regering ter beschikking gesteld, een unieke kans, een ticket naar een beter leven.
En toen ontplofte er een vrachtwagen volgestouwd met explosieven. Een bloedbad. Honderd wachtende studenten in spe en toevallige voorbijgangers kwamen om het leven, er vielen tientallen gewonden. De extremistische organisatie Al Shabaab eiste de aanslag op. En liet weten met opzet de studenten als doelwit gekozen te hebben. Want studeren aan seculiere Turkse universiteiten? Dat vindt Al Shabaab in strijd met de islam. En dus waren de studenten verraders en afvalligen die het verdienden te sterven.
Aanslagen, burgeroorlog en nu ook nog de ernstigste hongersnood in jaren, niets blijft Mogadishu bespaart. De stad wordt bevolkt door honderdduizenden vluchtelingen die bezit hebben genomen van verlaten ministeries en samenscholen in tijdelijke kampjes. Ziektes als cholera en mazelen waren door de straten. Massale uitbraken van malaria en diarree dreigen nu het regenseizoen is aangebroken. De stad is sinds augustus officieel een hongerzone, code rood. Mogadishu is de hoofdstad van een failed state waar een buitenlandse bezoeker zich alleen met een contigent bodyguards kan verplaatsen, en waar de door de internationale gemeenschap gesteunde regering, verschanst achter versperringen, regeert over niet meer dan het centrum van de stad.
De laatste bisschop
De stad aan de Arabische Golf is niet altijd zo&#8217;n hellhole geweest. Vijfentwintig jaar geleden nog was het de trotse, kosmopolitische hoofdstad van een jonge Afrikaanse natie. De Nederlands-Somalische schrijfster Yasmine Allas groeide er op. De schrijfster van boeken als De Generaal met de zes vingers en het recente Een nagelaten verhaal heeft warme herinneringen aan haar jeugd. &#8216;De vrijheid, de lust in het leven die daar toen heerste,&#8217; zegt ze. &#8216;De stad ademde liefde. Vrouwen droegen korte rokjes of prachtige jurken van dunne stof. We flaneerden in de namiddag, als het koeler was, over straat.&#8217;
Yasmine Allas ging er naar het door de Chinezen gebouwde Nationale Theater, droomde er van toneelspeelster te worden (wat nog niet makkelijk was, want actrices waren al snel hoeren, de moderniteit had dus zijn grenzen). De schrijfster beleefde er haar eerste liefdes, ze glipte stiekem het huis uit met aanbidders die haar ophaalden met de auto. De grote baai bij de oude stad was een uitgelezen plek om ongezien met vriendjes te slenteren, &#8216;op blote voeten langs de branding&#8217;. En daarna naar de bioscoop, waar uitbundige Indiase liefdesfilms draaiden, en Italiaanse. &#8216;Mijn generatie sprak niet echt Italiaans meer. Dus keken we naar de beelden en probeerden we zo&#8217;n beetje het verhaal te volgen.&#8217;
In Mogadishu waren in de jaren zeventig en tachtig nog overal sporen te vinden van de Italianen die het land tot 1960 bestuurden, eerst als koloniale mogendheid, later namens de Verenigde Naties. Aan de centrale boulevard stond de in 1928 voltooide kathedraal in romaans-gotische stijl. In 1989 werd de laatste bisschop vermoord terwijl hij de mis voorging. Nadat het gebouw was verlaten, trokken er vluchtelingen in. In 1991 werd het geplunderd en verwoest. In de ruïnes huizen nu opnieuw vluchtelingen. &#8216;In de jaren zeventig maakte niemand er een punt van dat er christenen waren,&#8217; zegt Allas. &#8216;Integendeel, mensen die uit andere delen van het land kwamen, gingen juist een kijkje nemen bij de kathedraal, het was een bezienswaardigheid. Het religieuze fanatisme dat nu geassocieerd wordt met Somalië, bestond toen niet.&#8217;
In die jaren liepen Italiaanse nonnetjes over straat die na de onafhankelijkheid gebleven waren, ondanks het zonnige klimaat bleek en mager omdat ze zoveel binnen zaten. Ook in de oude stad waren nog Italianen die een autogarage uitbaatten of een winkel runden. En er waren Italiaanse mannen die waren getrouwd met Somalische vrouwen. Allas: &#8216;Je keek even op als je hoorde dat een meisje met een Italiaan trouwde, maar niet meer dan dat. Er waren ook Turkse en Griekse mannen die met Somalische vrouwen trouwden. Mogadishu was echt een kosmopolitische stad.&#8217;
Allas woonde destijds met haar familie in een ruim huis in de wijk Medina, op de weg naar het vliegveld. Haar moeder was verpleegster, haar vader legerofficier. Op dat moment was Siad Barre president van Somalië. Hij was in 1969 na een coup aan de macht gekomen. Barre, die als een dictator zou eindigen, was de eerste jaren van zijn bewind populair. Hij streefde naar ontwikkeling van zijn land volgens het &#8216;wetenschappelijk socialisme&#8217;, streed tegen corruptie en voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Tribalisme was hem een gruwel en het was dan ook verboden in het openbaar te spreken over clans of afkomst, traditioneel splijtzwammen in Somalië.
In 1972 introduceerde Barre het geschreven Somalisch &#8211; tot die tijd kende het land alleen een orale cultuur. Ook organiseerde hij grootscheepse alfabeteringscampagnes, waardoor in een paar jaar tijd een groot deel van de bevolking leerde lezen en schrijven. Yasmine Allas herinnert zich dat nog goed. &#8216;Mijn oudere broer en zijn vriend zaten te popelen om naar het platteland te gaan,&#8217; zegt ze. &#8216;Ik was net te jong. Ze leerden mensen lezen en schrijven. Een mooier cadeau kan je iemand toch niet geven? Je kunt veel van Siad Barre zeggen, maar dat heeft hij goed gedaan.&#8217;
Vrouwen flaneerden
Lidwien Kapteijns is hoogleraar geschiedenis van Afrika en het Midden-Oosten aan de Amerikaanse Wellesley Universiteit en gespecialiseerd in Somalië. Zij herkent het verhaal van Yasmine Allas: &#8216;In de jaren zestig en zeventig had je in Mogadishu veel mensen die oprecht geloofden in een natiestaat waar clantegenstellingen zouden verdwijnen,&#8217; zegt ze. Er was een opkomende middenklasse die veel hoop had voor de toekomst. Ze waren antikoloniaal, maar niet antiwesters, veel mensen bewonderden volgens Kapteijns het westerse onderwijs. De stadse cultuur bestond alleen in Mogadishu. Iedereen was er moslim, maar niet dogmatisch. Dat vrouwen flaneerden met gouden sieraden, hun schoonheid uitdroegen, wordt nu door Al Shabaab misschien als onislamitisch afgewezen, toen was het volledig geaccepteerd. In het Somalisch werd dat ilbaxnimo genoemd. Iemand die ilbax was, was gesofisticeerd. Kapteijns: &#8216;Dan wist je als jeugd hoe je elkaar het hof moest maken op een moderne manier. Mogadishu was een tolerante stad, er bestond een zekere elegantie.&#8217;
Nuruddin Farah is de beroemdste schrijver die Somalië heeft voortgebracht. Onlangs is van hem een Nederlandse vertaling uitgekomen van zijn boek Links, vertaald als Terug naar Mogadishu. Het is een magistrale roman waarin Jeebleh, een universitair medewerker van Somalische afkomst die in New York woont, terugkeert naar zijn vaderland. Bij aankomst op het vliegveld ziet hij hoe een groepje bewapende jongeren voor de lol een jongetje doodschiet dat in het vliegtuig wil stappen. Zomaar. Niemand grijpt in.
Wat een verschil met de jeugdjaren van de hoofdpersoon. &#8216;De stad was toen nog zo vredig dat hij er op elk moment van de dag of de nacht in rond kon wandelen zonder gewelddadig beroofd of op een andere manier lastig gevallen te worden.&#8217; Wat verderop schrijft Farah: &#8216;De stad was weliswaar arm geweest, maar had zijn armoede waardig gedragen, en niemand was erop uit geweest te plunderen of kapot te maken wat hij niet bezitten kon.&#8217;
Net als Farah romantiseert de Canadees-Somalische rapper K&#8217;naan zijn verloren leven in Mogadishu. In het nummer &#8216;My old home&#8217; mijmert hij over de stad waar boeren, vissers, vechters en zelfs dwazen hun plek hadden, waar de vloedlijn een oord van verleiding was, waar de vrouwen met gratie liepen.
De rooskleurige beschrijvingen van Mogadishu door Allas en ook door Farah en K&#8217;naan zullen voor een groot deel kloppen, maar ze laten ook dingen weg, aldus hoogleraar Kapteijns. Volgens haar neigen veel Somalische schrijvers en dichters in de diaspora er toe hun herinneringen iets te mooi voor te stellen. &#8216;In Mogadishu zijn altijd krottenwijken geweest waar gezinnen zonder vaders opgroeiden, waar een bendecultuur bestond. Dat was de broedplaats voor het latere geweld. Daar groeiden de jongens die later op de &#8220;technicals&#8221; zouden zitten, de omgebouwde pick-up trucks met machinegeweer die de stad terroriseerden.&#8217;
Staat van beleg
Er waren meer signalen dat het de verkeerde kant op ging met de jonge socialistische republiek. In 1975 bijvoorbeeld werden door Barre tien religieuze leiders geëxecuteerd die zich verzetten tegen de invoering van een wet die vrouwen meer rechten gaf. Het leidde tot grote verontwaardiging. In 1976 verbood Barre alle politieke partijen. Hij vond dat die niets anders deden dan clanbelangen behartigen en dus onnodig waren.
In 1977 viel Somalië buurland Ethiopië binnen om de Ogaden in te lijven. Hier woonden Somalisch sprekende nomaden. Na een succesvolle opmars keerden de kansen toen de Sovjet-Unie de kant van Ethiopië koos en dus Barre in de steek liet. Bondgenoot Cuba stuurde zelfs tienduizend militairen naar de Ogaden. Het Somalische leger werd verslagen en het land stroomde vol met vluchtelingen. Yasmine Allas: &#8216;Mijn moeder en haar zus hielpen met het uitdelen van voedselpakketten. Het was de eerste keer dat we buitenlandse hulpverleners zagen en poedermelk, in van die grote zakken. Je moest het aanlengen met water. Ik heb het geproefd, het was ontzettend smerig, en daar stonden die mensen voor in de rij!&#8217;
Een jaar later pleegden ontevreden clans die vonden dat de macht ongelijk was verdeeld een coup. Barre overleefde. Zeventien coupplegers werd geëxecuteerd, vijfhonderd soldaten kwamen om het leven bij gevechten. In 1980 riep Barre de staat van beleg uit en installeerde een Opperste Revolutionaire Raad, hij ontpopte zich steeds meer tot een dictator. In Mogadishu ging het leven nog lange tijd op de oude voet door. Bij zonsondergang werd er geflaneerd, de restaurants zaten vol. Sterker nog, in de stad werd volop gebouwd aan wegen en bruggen en verrees het ene na het andere gebouw. Barre mocht dan geen steun meer hebben van de Russen, nu waren het de Amerikanen die hem in het zadel hielden, in ruil voor strategische bases aan de kust.
Italiaanse films
Een andere Nederlands-Somalische schrijver, de 38-jarige Mohamed Hersi, arriveerde midden jaren tachtig in Mogadishu. Van de auteur, die schrijft onder de naam Sayadin Hersi, verscheen onlangs Verloren vader, een vlot geschreven en goed opgebouwd verhaal waarin een Nederlandse Somaliër terugkeert naar zijn geboortestad. Ook Hersi omschrijft de jaren zestig en zeventig als de periode waarin &#8216;het geluk van ons volk niet op kon&#8217;. Maar in de jaren tachtig is dat gevoel verdwenen. &#8216;We hebben het fascisme van Mussolini ingeruild voor het communisme van de nazaten van Stalin. Ondanks alle drukte van mensen en auto&#8217;s lijkt het doodstil in Mogadishu. Zoals een van onze beroemde dichters zei: &#8220;Houd je mond, aap de dictator na, of ga de gevangenis in.&#8221;&#8216;
Hersi, in het dagelijks leven schoolarts bij de Amsterdamse GGD, is zoon van een nomadische veehoeder en groeide op in het grensgebied van Somalië en Ethiopië. Hij was een goede leerling en sloeg op de lagere school twee klassen over. In 1986, op zijn veertiende, ging hij bij zijn nicht in de grote stad wonen. &#8216;Het was een hele overgang,&#8217; zegt hij. &#8216;Wij aten kamelenvlees en dronken kamelenmelk, maar fruit? Dat had ik nog nooit geproefd. In Mogadishu at ik voor de eerste keer een banaan.&#8217;
Hij werd met open armen ontvangen bij zijn gastgezin. Zijn nicht was getrouwd met de burgemeester van de stad Kismayo, die een groot deel van de tijd in de hoofdstad woonde. Dat was heel gewoon, omdat je alleen in Mogadishu iets gedaan kon krijgen bij de verstikkende bureaucratie van het land. &#8216;Ik kreeg een eigen kamer met een eigen televisie,&#8217; zegt Hersi. Hij maakte zich de ilbaxnimo manieren snel eigen: ook hij ging naar Indiase en Italiaanse films en slenterde met vrienden langs de vloedlijn.
Hersi komt uit de Marjerteen-clan, die door Siad Barre stelselmatig buiten de macht werd gehouden. Gefrustreerde politici van die stam weken uit naar het buitenland. Een van hen was Hirsi Magan, de vader van Ayaan Hirsi Ali. &#8216;Hij was binnen onze clan een invloedrijk man,&#8217; zegt Hersi. &#8216;Ik luisterde altijd naar zijn radiopraatjes.&#8217; Hersi&#8217;s nicht behoorde tot dezelfde clan als hijzelf, haar man de burgemeester was van de Marehan-clan van president Siad Barre. Het &#8216;voelde soms wel eens raar&#8217; om omringd te zijn door leden van een andere clan, vindt Hersi terugkijkend. Maar niet meer dan dat.
Op school lag dat heel anders. Daar liepen de spanningen tussen scholieren van verschillende clans steeds verder op. Al sinds begin jaren tachtig waren er incidentele aanslagen door groepen opstandelingen die zich verzetten tegen Siad Barre. Zij werden gesteund door aartsvijand Ethiopië. Het land gleed steeds verder af naar een burgeroorlog. &#8216;In de klas en op het schoolplein trokken kinderen van dezelfde clan naar elkaar toe, iets wat vroeger nooit gebeurde,&#8217; zegt Hersi. &#8216;En als een jongen van de ene clan met een jongen van een andere clan ruzie kreeg, wachtte de ene groep de andere groep na schooltijd op.&#8217; In deze periode, eind jaren tachtig, verslechterden de verhoudingen in Mogadishu heel snel. Gewapende mannen haalden zonder omhaal leden van hun clan uit de gevangenis. Er waren opstootjes in de stad, er werden banden in brand gestoken.
Overal lichtsporen
Dat de sfeer gespannen was, merkte ook academica Lidwien Kapteijns, die Mogadishu in 1987 voor het eerst bezocht. &#8216;Het was niet de gezellige stad die ik kende uit de verhalen. Mensen waren angstig, je werd bespioneerd, alles was gepolitiseerd. En dan had je ook nog de inflatie. Een maandsalaris was nog maar goed voor drie dagen eten. Je had er een dagtaak aan om te overleven.&#8217;
In het noorden van Somalië streden de troepen van Barre tegen de Somali National Movement, een rebellenbeweging die voornamelijk werd gesteund door de Isaaq-clan. &#8216;Op dat moment was de burgeroorlog eigenlijk al in volle gang,&#8217; zegt Kapteijns. &#8216;Maar de mensen in Mogadishu konden zich niet voorstellen dat de oorlog ook hen zou kunnen raken. Het was allemaal erg ver weg.&#8217; Dat veranderde in 1988 toen president Barre de stad Hargeisa liet bombarderen. Daarbij kwamen duizenden burgers om het leven. In de twee jaar die volgden rukten de rebellen steeds verder op. Barre werd door zijn tegenstanders op het laatst spottend &#8216;de burgemeester van Mogadishu&#8217; genoemd.
Schrijfster Yasmine Allas was toen al weg uit Somalië en kwam in 1989 na enige omzwervingen in Nederland terecht. Mohamed Hersi was nog wel in de stad. &#8216;Mijn nicht en haar man de burgemeester maakten zich aanvankelijk geen zorgen,&#8217; zegt hij. &#8216;Ze konden zich niet voorstellen dat het de verkeerde kant op ging. We merkten ook niet zo veel. Af en toe was er een opstootje.&#8217; Maar op een avond in december 1990 stond de burgemeester op de veranda bij zijn huis. Hij zag tegen de avondlucht overal lichtsporen van kogels. &#8216;Het gaat niet goed, het gaat niet goed,&#8217; hoorde Hersi hem mompelen. &#8216;Dat was het moment dat ook wij de stad ontvluchtten.&#8217;
De familie vertrok naar Kismayo, waar ze haar intrek nam in de burgermeesterswoning. Maar niet voor lang. Hersi vocht een paar dagen aan het front om de rebellenopmars tot staan te brengen. Dat bleek vergeefs. Hij vluchtte de grens over naar Kenia en reisde vervolgens naar Nederland, waar hij op 20 december 1992 (&#8216;die datum weet ik nog precies&#8217;) aankwam.
Diepe, diepe haat
Hoe moet het verder met Mogadishu? Zal de stad uit haar as herrijzen? Ban Ki-moon, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, is ondanks de hongersnood voorzichtig optimistisch in zijn laatste rapportage aan de Veiligheidsraad. Al Shabaab is volgens hem verzwakt door de voortdurende nederlagen die haar worden toegebracht door vredestroepen van de Afrikaanse Unie. Verder worden er vorderingen gemaakt met het opstellen van een tijdelijke grondwet, en er komen het komende jaar verkiezingen.
Yasmine Allas moet het allemaal nog zien. &#8216;Ik had hoop voor de jonge generatie, maar nee. De diepe, diepe haat, de stammenverschillen, worden via de moedermelk doorgegeven. Het land is ziek. Er moet een hek omheen. En de Verenigde Naties moeten het gaan besturen.&#8217;
Zelf draagt Allas op bescheiden schaal bij aan de leniging van de nood in haar vaderland. Een paar jaar geleden heeft ze vier weeskinderen geadopteerd aan wie ze maandelijks geld overmaakt. Het is haar droom een weeshuis voor Somalische meisjes op te zetten. Sayadin Hersi is betrokken bij een nieuwe democratische beweging genaamd Hiil Qaran, opgezet door een groep academici, zakenmensen en ex-politici zoals Abdirizak Haji Hussein, premier van 1964 tot 1967. Maar terug naar Mogadishu? Dat nog niet. &#8216;Het is te gevaarlijk.&#8217;
Honger en ziektes
Meer dan honderdvijftigduizend hongerigen hebben de afgelopen maanden hun toevlucht gezocht tot Mogadishu. In totaal wonen er een miljoen mensen in de stad, waarvan de helft vluchteling is. De voedselhulp komt wel de stad binnen, maar is volgens Artsen zonder Grenzen te onregelmatig en te weinig. &#8216;Sommige mensen hebben nog helemaal geen voedsel ontvangen sinds ze hier zijn en zijn afhankelijk van hulp van de mensen uit hun omgeving,&#8217; aldus Eymeric Laurent-Gascon, hulpcoördinator van Artsen zonder Grenzen.
Naast de honger is de kans op de uitbraak van ziektes een groot probleem. &#8216;Door ziektes als mazelen en cholera vallen er steeds meer doden,&#8217; zegt Bob Kitchen van International Rescue Committee, een Amerikaanse organisatie die net terug is uit Mogadishu en die vier gezondheidscentra heeft opgezet. &#8216;Het is niet zo dat er duizenden doden vallen, maar in de grotere kampen gaat het om tientallen kinderen per dag. En het zal erger worden nu de regens zijn gearriveerd en de kans op diarree en malaria dus groter wordt.&#8217; Hoe de situatie is in door Al Shabaab gecontroleerd gebied blijft onduidelijk, want toegang voor internationale ngo&#8217;s verloopt nog steeds moeizaam.

Gerelateerd