Interview / Ombudsman Alex Brenninkmeijer

Op 4 mei zat Alex Brenninkmeijer ‘s avonds aan de televisie gekluisterd toen de politie en burgemeester van Amsterdam een persconferentie gaven. Het was twee uur na het schreeuwincident op de Dam, tijdens de Nationale Dodenherdenking. ‘Iemand stelde de vraag of er niet overal detectiepoortjes moesten komen,’ zegt de ombudsman. ‘De Dam was immers goed afsluitbaar.’

Hij vindt het een ‘buitengewoon boeiend’ voorbeeld van de hang naar een risicoloze samenleving. Die trend ziet Brenninkmeijer overal terug. ‘Als een trein te laat is, vinden we dat al een verstoring van de orde. Op het moment dat een aswolk uit IJsland overwaait, staat het hele systeem te trillen en zegt iedereen: “O, wat is dit erg.” Het zijn afwijkende gebeurtenissen die bij het leven horen, maar die we nog maar moeilijk een plaats kunnen geven.’

Sinds vijf jaar probeert Alex Brenninkmeijer (58) als Nationale Ombudsman de burger te beschermen tegen ‘onbehoorlijk overheidsoptreden’. Meer dan zijn voorgangers is hij aanwezig in de publieke arena. ‘Een herdershond die de boel bij elkaar wil houden,’ zo omschreef een kennis hem ooit in de krant. ‘Maar een goede herdershond bijt indien nodig ook in de benen,’ zegt Brenninkmeijer zelf. Hij leverde de afgelopen jaren felle kritiek op uiteenlopende zaken als het werk van de IND, de organisatie van de jeugdzorg en het politieoptreden in Hoek van Holland. Tegen het zere been van de hoge verantwoordelijken. Haagse zwaargewichten als Balkenende, Bos, Hirsch Ballin en Rouvoet probeerden de oud-rechter neer te zetten als een voor zijn beurt sprekende en niet ter zake kundige blaaskaak.

De ombudsman reageert met gevoel voor understatement.’Mijn kritische functie is in deze tijd wat lastig te vervullen.’

Al vijf jaar lang waarschuwt u voor een kloof tussen overheid en burger. In uw laatste jaarverslag spreekt u zelfs van ‘verzuring’ in de verhouding. Is het zo ernstig?

‘Ja, de overheid escaleert onnodig. Ze heeft een gebrek aan vertrouwen in de burger en daardoor constant de neiging om er direct bovenop te springen. Daardoor loopt de boel uit de hand. Neem het in Den Haag veel gehoorde pleidooi om de politie zero tolerance te laten toepassen. Wat gebeurt er vervolgens? Als je als burger na een overtreding in gesprek wilt met de politie klinkt het: nee. Door die houding escaleert het. Een sprekend voorbeeld las ik laatst in de krant. Een ouder echtpaar was bezig boodschappen naar binnen te brengen toen hun hondje naar buiten holde. Daar schrijft een hondenwacht direct een bekeuring uit wegens loslopende honden. Het baasje probeert de man ervan te overtuigen dat er niets aan de hand is en grijpt daarbij naar de pen van de ambtenaar. Hij is uiteindelijk door zes agenten geboeid afgevoerd naar het politiebureau.’

Het beleid wordt toch vooral door de politiek gemaakt. Ligt daar de oorzaak voor de vertrouwensbreuk?

‘De politiek is de burger als betrouwbare factor in de samenleving kwijtgeraakt. Partijen hebben voor een belangrijk deel geen vaste aanhang meer en die onzekerheid leidt tot onredelijke kritiek op de burgers. Wat politici van burgers willen bereiken, wordt via een negatieve weg benaderd.’

Een sombere boodschap. Wat heeft u dan bereikt de afgelopen jaren?

‘Dat individuele overheden, zoals de Belastingdienst en verschillende gemeenten, investeren in betere verhoudingen. Dat is ook zichtbaar, er zijn minder klachten. In die zin zie ik wel vooruitgang, maar elders wordt de burger niet als positieve partner gezien. En mijn kernboodschap luidt: achtennegentig procent van de burgers deugt. Daar kun je wel wat plussen en minnen bij zetten, maar achtennegentig procent deugt gewoonweg. En als je het politiek-publieke discours aanhoort, is het net alsof het overal misgaat. Bijvoorbeeld dat veel burgers gewelddadig zijn, dat er veel geweld wordt gebruikt tegen agenten en ambulancepersoneel. Dat zijn beweringen die kant noch wal raken. Sterker, de cijfers spreken het tegen. Ik heb allerlei gegevens uit politieonderzoeken op een rijtje gezet en daaruit blijkt: het valt heel erg mee.’

U stelde onlangs: ‘De criminaliteit daalt en de economische situatie is minder ernstig dan wij denken. Het valt eigenlijk wel mee in dit land.’ De burger zal denken: in welk land leeft die man?

Voorzichtig lachend: ‘Ja. dat is het probleem. Dát is het probleem.’

Politici zullen uw boodschap nooit hardop durven te zeggen.

‘Ze moeten zich realiseren dat zij de verantwoordelijkheid dragen voor het gecreëerde beeld van de werkelijkheid. Nu worden keer op keer incidenten aangegrepen om te illustreren dat het allemaal één grote puinzooi is.’

En waar leidt dat volgens u toe?

‘Neem preventief fouilleren. Dat is een vrij zwaar middel tegen burgers, want het gaat er in feite van uit dat iedereen niet deugt. Wat voorheen een uiterste middel was voor bepaalde gevaarlijke gebieden, wordt nu in een hele stad ingezet. Terwijl uit Europees onderzoek blijkt dat mensen zich in steden als Groningen en Amsterdam heel veilig voelen. Toch hoor je in het debat keer op keer dat het onveilig is en dat zeer ingrijpende maatregelen als preventief fouilleren noodzakelijk zijn. Een ander voorbeeld is het plan voor de digitale slotgracht rond steden, waarbij de overheid alle inkomende en uitgaande auto’s fotografeert en die gegevens langdurig bewaart. Waarom doen we dat? Verdienen burgers het om zo te worden bejegend?’

Waarom gebeurt het dan toch?

‘Politici willen zich graag opwerpen als krachtig, doortastend en in staat overal wat aan te doen. Dat is populistisch. De burger is gevoelig voor de boodschap: kijk eens, het deugt allemaal niet. Maar de pretenties zijn vaak veel te vergaand, de politiek zal moeten leren bescheiden te zijn. Een minister moet op een gegeven moment durven zeggen: er is hier iets heel ergs gebeurd. Ik betreur het enorm dat mensen het meemaken, maar het zal opnieuw gebeuren.’

Wanneer had een bestuurder dat bijvoorbeeld moeten zeggen?

‘We hebben een paar keer meegemaakt dat een tbs’er tijdens verlof is weggelopen. De verantwoordelijke politici en de media spreken dan van een ongehoord schandaal en willen het tbs-systeem om zeep helpen. Daar maak ik me zorgen over, samen met Wouter Meurs, de inspecteur voor de strafrechtpleging. Die meldde onlangs dat de druk op tbs zo hoog wordt dat de uitvoerders de verantwoordelijkheid niet meer willen dragen en massaal ontslag nemen. Dat kan toch niet de bedoeling zijn? We zullen moeten accepteren dat op jaarbasis een paar kinderen worden vermoord, dat gevangenen zullen ontsnappen, dat tbs’ers weglopen. De samenleving kent een bepaalde dosis ellende en het is gevaarlijk om te denken dat je dat kunt uitsluiten met behulp van drastische maatregelen.’

Hij schetst een pessimistisch beeld, weet de ombudsman. Toch heeft hij de afgelopen vijf jaar naar eigen zeggen ook successen geboekt. Vooral op gemeentelijk niveau hebben bestuurders en ambtenaren zijn aanbevelingen voor een beter contact met de burger overgenomen. Zijn recept: bellen, bellen, bellen! ‘Iedere burger mag een nummer zijn, als het maar een telefoonnummer is,’ zegt Brenninkmeijer. ‘Het oplossen van problemen begint vaak met goed communiceren vanuit de overheid.’ Bij het UWV hebben ze al goed naar hem geluisterd. Sinds een groot deel van de bezwaarschriften met een telefoontje wordt beantwoord, is het aantal klachten fors afgenomen. Ook bij de Belastingdienst is de ombudsman bezig met een belcursus voor de ambtenaren.

Brenninkmeijer zegt bijna overal warm te worden onthaald. Behalve door de landsbestuurders. Afgelopen jaar kreeg hij het met meerdere bewindslieden aan de stok. Vooral zijn opmerkingen begin december over het ‘excessieve’ politieoptreden tijdens de strandrellen in Hoek van Holland vielen in slechte aarde. ‘Ongepast en onverantwoord,’ noemde oud-vicepremier Wouter Bos de bemoeienis van Brenninkmeijer. Die zei door de media verkeerd geciteerd en begrepen te zijn. Hij sprak vervolgens in een uitzending van Buitenhof over ‘staatsrechtelijke verruwing’: het kabinet reageert volgens hem te snel en grof op korte krantenberichten.

Voor iemand die bellen hoog in het vaandel heeft staan, heeft u zelf wel veel communicatieproblemen.

Lange stilte. Dan steekt hij zijn hand omhoog en houdt zijn wijsvinger en duim dicht bij elkaar: ‘Ik vind het ongelukkig als op basis van zo’n klein berichtje in een krant het hele kabinet over me heen valt. Dat moet je niet doen, dat is niet verstandig.’

Ze hadden u moeten bellen?

‘Ja, zonder meer! Ik heb het zelf wel gedaan.’ Hij pakt een blaadje en begint driftig een tijdslijn te tekenen. ‘Ik hoorde die vrijdag om een uur of twee dat Wouter Bos naar mij had uitgehaald. Om vijf uur belde ik Guusje ter Horst (toen minister van Binnenlandse Zaken, red.) en sprak met haar door wat er aan de hand was. Ik had al de afspraak dat ik die zondag in Buitenhof zou zitten. Natuurlijk zou ik daar vragen over krijgen. Dus ik moest er iets over zeggen. Maandagochtend negen uur had ik Bos aan de telefoon, dezelfde dag nog zat ik weer met Ter Horst aan tafel. Het leek te zijn opgelost. Maar ‘s middags stond in NRC dat ik genoegdoening had geëist. Dat had ik niet gezegd. Dit gaat weer helemaal mis, dacht ik.’

U wordt wel vaak verkeerd begrepen.

‘Ja, dat klopt!’ Besmuikt lachend: ‘Dat is echt zo.’

Hoe kan dat toch?

Met zachte stem: ‘Dat weet ik niet. Ik heb de krant erop aangesproken en die gaf toe dat de kop boven het artikel niet klopte. Maar goed, ik heb daarna nog twee ministers een e-mail gestuurd en toen was de zaak over.’

Heeft het kabinet excuses aangeboden?

‘Nee, en dat heb ik ook niet gevraagd. Ik heb als uitgangspunt: de ombudsman moet niet beledigen, maar is zelf ook niet zo snel beledigd. Als de zaak uit de wereld is geholpen, ben ik heel tevreden.’

U heeft steeds opnieuw aanvaringen met het kabinet, waarbij harde woorden vallen over en weer.

‘Nou, over en weer… De functie van de ombudsman in ons staatsbestel is een wat dwarse. Het is mijn rol om lastige onderwerpen te benoemen. En ik ervaar dat het vermogen om daar op een constructieve manier mee om te gaan niet altijd aanwezig is.’

Toch laat hij zich niet afschrikken door de forse kritiek op zijn uitspraken. Voor hem geldt slechts één belang: dat van de burger. Dat zou volgens Brenninkmeijer ook het doel moeten zijn van de politici, maar die zijn te druk met onderling bekvechten. Terwijl ze juist het goede voorbeeld moeten geven, meent de ombudsman. ‘Als je binnen het parlement allerlei krachttermen gebruikt en elkaar voor rotte vis uitmaakt, dan is het helemaal niet zo gek dat de jongetjes in de straat oom agent ook een keertje uitschelden.’ Juist dat werkt polarisatie in de hand, zegt hij.

Hoe reageren bewindslieden als u dat tegen ze zegt?

‘Het staat ook in ons jaarverslag. De kabinetsreactie is net binnen.’ Met triomfantelijke blik: ‘Die is heel opmerkelijk. Het kabinet is het eens met al mijn punten, met alles wat ik zeg.’

De veranderende politieke mores ergeren hem, naast vele andere curiositeiten die Brenninkmeijer als typisch Haags omschrijft. Hij wijst uit het raam van zijn kantoor op de vijfde verdieping aan de Bezuidenhoutseweg naar wat hij noemt ‘de vierkante kilometer’, het gebied waar het politieke spel wordt gespeeld. ‘Ik kom regelmatig in de Tweede Kamer en zie wat voor verkeer er is.’ Hij heeft het over de vele lobbyisten die proberen parlementariërs voor hun karretje te spannen. ‘Dat gaat haast nooit over belangen van burgers, maar over die van de grote spelers,’ stelt de ombudsman. ‘Als ik hoor dat lobbyisten van banken en grote industrieën toegangspasjes hebben voor de Tweede Kamer, denk ik: hoe bestaat het! Ik zou iedere burger wel zo’n pasje willen geven.’

Brenninkmeijer pleit voor een openbaar register waarin alle contacten tussen lobbyisten en Kamerleden worden vastgelegd. ‘Wat mij betreft mag dat op de website van de Kamer, zodat iedereen het kan zien.’

Hij gruwt van verborgen agenda’s, van politici die de term ‘algemeen belang’ te pas en te onpas gebruiken, bewindslieden die goochelen met cijfers, de oppervlakkige scheldkanonnades tijdens haastig ingelaste spoeddebatten over kleine onderwerpen. Brenninkmeijer: ‘Daardoor is het politieke discours verschraald en verloederd. De feiten en het waarom komen helemaal niet meer aan de orde.’

Politiek is een samenspel van ideologie, woordenstrijd en gegoochel met cijfers. Dat is toch van alle tijden?

‘Misschien ben ik geweldig naïef. Maar ik zie dat burgers zo langzamerhand te intelligent zijn om hier nog in mee te gaan. Dat is echt een heel ernstig punt, voor de burger is de betekenis van de representatieve democratie flinterdun. Wat betekent het nou nog als je een stem uitbrengt? Je stemt op een partij die vervolgens al dan niet deelneemt aan coalitiebesprekingen waar van alles wordt uitgeruild. Daarna wordt alleen nog het regeerakkoord uitgevoerd. Wat is daar nog democratisch aan?’

Hij pleit voor staatskundige vernieuwing, vindt de grondwet een ‘dood document’. Oud-rechter en staatsrechtgeleerde Brenninkmeijer zou graag zien dat wetgeving constitutioneel kan worden getoetst. Daarnaast is hij een groot voorstander van allerlei vormen van burgerparticipatie. ‘En dan niet met dedain spreken over referenda of wat dan ook. Begin nou maar eens te experimenteren, naar wegen te zoeken om burgers te betrekken bij de publieke zaak. Het idee dat je een politiek leider kiest die vervolgens in alle wijsheid keuzen voor je maakt, is niet meer van deze tijd. We moeten naar een systeem waarbij de kiezer meer kiest voor een regering in plaats van voor een partij.’ Hij windt zich er behoorlijk over op dat de broodnodige democratische vernieuwing maar niet van de grond komt. ‘Verdorie, iedereen klaagt erover dat er zo onwaarschijnlijk veel spoeddebatten zijn, en dat de parlementaire discussie verloedert. Doe er toch wat aan!’ Ook over de verkiezingsprogramma’s van de partijen is hij niet te spreken. ‘Die zijn veel te vaag. Het gaat veel over geld, maar dat moet je vertalen naar de maatschappelijke betekenis. We leven in een tijd waarin geld allesoverheersend is. De centrale boodschap zou moeten zijn: hoe gaan we met elkaar om?’

Bijna alle partijen pleitten voor bezuinigingen in het ambtenarenapparaat. Hoe kijkt u daar tegenaan?

‘Ook daar zie je alleen een financiële focus, terwijl het goed functioneren van de overheid en hoe je dat bereikt voorop zou moeten staan. Maar wat ik zonder meer vind, is dat onze overheid te complex en te gefragmenteerd is geworden. Thorbecke zou zich in zijn graf omkeren als hij zou zien hoe het gedecentraliseerde systeem functioneert. Dat geldt voor gemeenten, provincies, waterschappen en voor de zelfstandige bestuursorganisaties, voor al die honderden en honderden overheden waar we in Nederland mee te maken hebben. Het algemeen belang is enorm versplinterd. Het is veel te veel een cultuur van ieder voor zich.’

Er kan dus wel wat gesneden worden bij de provincies en gemeenten?

‘Dat ga ik niet zeggen, maar er kan bij de overheid bezuinigd worden. Weet u wat voor mij de allerbelangrijkste bezuiniging zou zijn? Alle ambtenaren en politici een cursus conflicthantering geven, waardoor ze op een betere manier met elkaar en met de burger leren omgaan. Wij juridiseren in Nederland als een gek. Alles wordt in protocollen gevat, er worden lange stroperige procedures ingericht voor dingen die gewoon binnen een week of een maand opgelost kunnen worden.’

Volgend jaar loopt uw termijn af. Wilt u worden herbenoemd?

‘Zes jaar is redelijk kort om dingen voor elkaar te krijgen. Ik wil nog wel door.’

Waar zou u in de toekomst de nadruk op leggen?

‘De bekendheid van de ombudsman. We hebben begin dit jaar spotjes uitgezonden en het aantal klachten dat we behandelen is het eerste kwartaal vijfentwintig procent hoger dan vorig jaar.’

Wellicht ook een eigen tv-programma?

‘Daar is geen sprake van. Maar ik zou dat heel mooi vinden. Natuurlijk!’

En dat u in een cape van paars krokodillenleer aanbelt bij het ministerie.

‘Nee, zo’n vorm zou ik zeker niet kiezen. Maar de Oostenrijkse ombudsman heeft een eigen programma. Zo gek is het niet. We zouden zaken goed over het voetlicht kunnen brengen.’

Hoewel de ombudsman al van vele markten thuis is, zou Brenninkmeijer de komende jaren het takenpakket graag wat breder trekken. Bijvoorbeeld als luis in de pels van de rechterlijke macht. Dat is een van de overheidsdiensten die moeite hebben hun beleid aan de burger uit te leggen. Zowel de rechters als het Openbaar Ministerie krijgen er wegens vermeende blunders keer op keer van langs in de publieke arena. Voor datzelfde publiek is het echter onduidelijk of en welke maatregelen en sancties er van binnenuit genomen worden. ‘Daar zijn we in Nederland niet heel goed in,’ zegt Brenninkmeijer. ‘In bijvoorbeeld Zweden kan de ombudsman rechters en officieren van justitie tucht- en strafrechtelijk aanspreken.’

Dat vindt hij niet meteen nodig. ‘Ik ben niet zo’n krachtpatser. En een van de krachten van het instituut ombudsman is juist dat hij gezag heeft en geen macht.’ Maar meer invloed op dit terrein zou hij wel graag willen. ‘Als er fouten worden gemaakt, moet ook zichtbaar zijn wat de consequenties zijn, omdat dat heel sterk verbonden is met het rechtvaardigheidsgevoel van mensen. Daarom zou het geen kwaad kunnen als de ombudsman een actievere rol vervult ten aanzien van de rechterlijke macht en het OM. De huidige minister van Justitie heeft een wetsontwerp bij de Tweede Kamer neergelegd waarbij dat toezicht bij de rechterlijke macht zelf komt te liggen, namelijk bij de Hoge Raad. Dat vind ik een heel ongelukkige ontwikkeling, want die is absoluut niet onafhankelijk. Als ombudsman kun je die onafhankelijke rol wel vervullen.’

Hij heeft meer wensen. Ook de klachten over de Autoriteit Financiële Marken en De Nederlandsche Bank wil de ombudsman graag kunnen behandelen. Brenninkmeijer ziet actuele aanleidingen in de wijze waarop deze overheidsinstituties zijn omgegaan met de situatie bij banken als DSB en Icesave. ‘Maar in deze tijd heeft uitbreiding van mijn takenpakket geen politieke prioriteit. De Kamer heeft recent besloten dat er een kinderombudsman komt, die bij ons wordt ondergebracht. Alleen zei het CDA daarbij dat we er geen extra budget voor hoefden te verwachten. Nou, dat moeten we nog maar zien!’

Is dat een pure geldkwestie?

‘Nee, nee, nee, dat is niet om financiële redenen.’

Omdat u al lastig genoeg bent.

‘Ja, zoiets.’

Hij zegt ‘geen minuut’ wakker te liggen van zijn aanvaringen met de politiek. ‘Dat is onderdeel van het spel.’ Bovendien staat hij zijn mannetje wel, vindt hij zelf. Maar dat geldt volgens hem niet voor veel burgers. Die komen er bekaaid vanaf. Vooral doordat politici binnen het kabinet en het parlement steeds slaags met elkaar raken en daardoor nauwelijks meer oog hebben voor de buitenwereld. Dat aanpakken zal altijd een van zijn grootste strijdpunten blijven. Brenninkmeijer: ‘Met al die conflicten verliezen we ongelooflijk veel energie. Die onderlinge omgang moet écht anders.’

Over een aantal maanden zit er een fris kabinet. Misschien is het verstandig ze meteen een cursus conflicthantering te geven?

Schaterend: ‘Ja! En bij deze bied ik ze dat als welkomstcadeau aan.’

De Nationale ombudsman

De Nationale ombudsman bestaat sinds 1982 en is een Hoog College van Staat, net als de beide Kamers van de Staten-Generaal, de Raad van State en de Algemene Rekenkamer. De Hoge Colleges zijn onafhankelijk ten opzichte van de regering. De ombudsman wordt benoemd door de Tweede Kamer voor een termijn van zes jaar. Hij biedt de burger de mogelijkheid om klachten over de uitvoering van overheidstaken voor te leggen aan een onafhankelijke en deskundige instantie.

Afgelopen jaar ontving de ombudsman ruim twaalfduizend klachten. Een groot deel van de klachten gaat over de Belastingdienst, de

ministeries van Justitie, SZW en VWS en over de politie. Uitspraken van de Nationale ombudsman kunnen niet worden afgedwongen.

Alex Brenninkmeijer is de vierde nationale ombudsman in Nederland en trad aan in oktober 2005. Daarvoor was hij onder meer raadsheer en vice-president van de Centrale Raad van Beroep, hoogleraar burgerlijk procesrecht aan de Universiteit van Amsterdam en hoogleraar staats- en bestuursrecht in Leiden.

Gerelateerd