Geld verdienen met het redden van de wereld: voor Elon Musk is het logisch. Deze week presenteerde de miljardair de Tesla Model 3, een betaalbare auto die elektrisch rijden cool moet maken. Altruïsme bestaat voor Musk niet en het doel heiligt de middelen. Inderdaad: alle middelen.

Hoeveel tijd kost een vrouw? Zo luidde de vraag van Elon Musk, directeur van Tesla (iPhone onder de elektrische auto’s) en SpaceX (rakettenfabriek die de mensheid naar Mars wil emigreren); een rijke vent die het beste met de mensheid voor heeft.

Hij zat met een probleem, zo vertrouwde hij zijn biograaf toe, hij was net voor de tweede keer gescheiden en zocht nu een nieuwe vriendin, maar hij vreesde dat een object van liefde tijd zou kosten. ‘Hoeveel tijd denk je dat een vrouw per week verlangt? Tien uur misschien? Is dat zo’n beetje het minimum? Ik weet het niet.’

Doel: een vriendin die weinig tijd kost.
Middel: een nog te vinden vrouw.

Instrumenteel

Ook de wijze waarop Musk met zijn personeel omgaat, is instrumenteel: alsof het productiemiddelen zijn. Hij jaagt er veel werknemers doorheen, na trouwe dienst en opoffering van het privéleven kan ontslag nog gemakkelijk volgen. En toch zijn er velen die graag voor hem werken, want het is niet zo dat hij zijn personeel structureel slecht behandelt. Van eerdere kritiek leerde hij zijn les: hij wil productiviteit van ze en komt die niet kwaad- schiks, dan maar goedschiks. Nieuwe ingenieurs spreekt hij zelf, maar vooraf worden ze wel gewaarschuwd in een mailtje:

De kans is groot dat Elon gewoon doorgaat met het opstellen van e-mails en andere werkzaamheden in het begin van het gesprek en dat hij niet veel zegt. Geen paniek. Dat is normaal. Uiteindelijk zal hij zich omdraaien in zijn stoel om je aan te kijken. Zelfs dan maakt hij vaak nog geen echt oogcontact met je en lijkt hij je aanwezigheid nauwelijks op te merken. Geen paniek. Dat is normaal. Uiteindelijk zal hij met je praten.

Doel: productie.
Middel: arbeiders.

Stoer kuifje

De mens als middel. Musk schendt het tweede gebod van Kants categorische imperatief ook wanneer hij zichzelf gebruikt. In de tijd dat hij zijn ruimtebedrijf SpaceX oprichtte, hing hij opeens rond met patsers, met andere internet-miljonairs, met filmsterren, hij ging wonen in Bel Air naast Quincy Jones. Hij mat zich een strakkere kledingstijl aan, er verscheen een stoer kuifje op zijn voorheen kalende hoofd, zijn nieuwe vrouw werd de Engelse filmster Talulah Riley – hij werd die excentrieke uitvinder met de naam van een exotische aftershave. Verbaasd vroeg zijn moeder hem waarom hij opeens een celebrity wilde zijn. Zijn antwoord: ‘Nobody will sell me any parts if they do not know who I am.’

Middel: hijzelf.
Doel: daar gaan we het nu over hebben.

1.

‘Hij doet wat hij wil en hij is daar meedogenloos in. Het is Elons wereld, en de rest van ons leeft daarin,’ zegt zijn eerste ex-vrouw Justine.

Waarom? Wat wil hij? En waarom slaagt hij, althans zakelijk? Wat is zijn succes? In honderden artikelen wordt hij ontleed en dat brengt een feest van nooit heel overtuigende interpretaties en analyses. Steevast wordt Musk voorgesteld volgens het bekende patroon van uitzonderlijk genie, met unieke ervaringen in de jeugd, aparte karaktereigenschappen en excentriciteit – en niettemin zijn er altijd lessen voor wie ook eens een keertje succes wil.

Maar hoe zit dat met de overtuiging van een eigen gelijk, zo diep dat je er iedereen en alles, inclusief jezelf, aan ondergeschikt mag maken? Ashlee Vance’s recent verschenen biografie, interviews en transcripten van vergaderingen napluizend op existentiële vragen, rijst wel een consistent beeld.

De enige redding voor de mens is de techniek, gelooft Musk, maar anders dan de techno-utopisten uit Silicon Valley is hij ook bang voor haar ontsporingen. Het creëren van artificiële intelligentie, bijvoorbeeld, noemt hij het verzoeken van de duivel. Het raakt zijn grootste zorg: de uitroeiing van de mens hier op aarde, zonder dat we op tijd een nieuwe plek hebben gevonden, op Mars of elders.
Die zorg schijnt oprecht. En contrasteert met de achtergrond waartegen zijn zegetocht is begonnen. Die kan gekenschetst worden in een aantal citaten uit de biografie:

Een Facebook-ingenieur tegen biograaf Vance: ‘De scherpste geesten van mijn generatie zijn alleen maar bezig met bedenken hoe ze mensen advertenties kunnen laten aanklikken.’
Peter Thiel, medeoprichter van PayPal en investeerder in Facebook: ‘We wilden vliegende auto’s en we kregen in plaats daarvan honderdveertig tekens.’
Elon Musk zelf: ‘Ik denk dat slimme mensen zich misschien wel te veel storten op dat hele internetgebeuren, de financiële dienstverlening en de advocatuur. Dat is deels ook de reden dat we niet zoveel innovatie meer zien.’
En Vance voegt eraan toe: ‘Waar Mark Zuckerberg je wil helpen je babyfoto’s te delen, wil Musk… nou ja… de mensheid beschermen.’

2.

Hij werd gepest en in elkaar geslagen op school in Pretoria, Zuid-Afrika. School, straat, land – ze waren extreem gewelddadig. Over zijn vader willen hij en zijn familie niet praten, maar dat was duidelijk een tirannieke man. Edoch, er zijn meer mensen met een harde jeugd, zegt broer Kimbal: ‘Wij hebben het losgelaten. We hebben het achter ons gelaten.’

Achterlaten en verder trekken, het zal het thema in het leven van Elon worden.
Hij vluchtte in de boeken. Verslond hele encyclopedieën en strips over superhelden die de wereld redden. Op zijn veertiende raakte hij bevangen door, in zijn eigen woorden: een existentiële crisis. Wat deed hij hier op aarde? Hoe moest hij leven? Hij zocht steun bij de grote filosofen, maar kwam van een kouwe kermis thuis: ‘Ik las Schopenhauer en Nietzsche en het was vreselijk. Niemand zou hen moeten lezen. Veel te deprimerend. Dat waren geen gelukkige mensen.’

De filosofen konden hem niks vertellen over de zin van het leven. Toen kwam hij The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy tegen. Daar kon hij wel wat mee, dat leerde hem dat de antwoorden voor het oprapen liggen, het gaat erom de juiste vragen te vinden. Maar hoe moet hij dat dan doen, vragen zoeken? Hij sloeg aan het nadenken en dat is in zijn geval een vaak als magisch voorgesteld proces: als Elon nadenkt, zeggen vrienden, slaagt hij erin zich heel lang te concentreren op één probleem. Die keer was dat dus de zin van het leven.

Zijn conclusie luidde dat we ‘ernaar zouden moeten streven om de reikwijdte en de schaal van het menselijk bewustzijn te vergroten, zodat we beter begrijpen welke vragen we moeten stellen’.
Klinkt logisch.

Musk verhaalt erover in de biografie, in interviews, hij gebruikt verschillende formuleringen en dan valt opeens op dat hij er ook een morele dimensie mee betreedt.
Hij zegt: ‘Het enige zinnige om naar te streven, is een grotere collectieve verlichting.’
Ergens anders: ‘Als we streven naar verlichting, kunnen we beter begrijpen welke vragen we moeten stellen over het universum. It seems like there’s a fundamental good in that.’
Het fundamenteel goede voor de mens. Niets minder. Daarop zullen zijn doelen zijn gebaseerd.

Obama bezoekt ruimtebedrijf SpaceX | Foto: Luke Sharrett / The New York Times
Permanente expansie

Verder. Op zijn negende krijgt hij zijn eerste Commodore computer. Op zijn twaalfde wint hij een prijs met een zelf geschreven computerspel. Op zijn zeventiende verlaat hij het gewelddadige Zuid-Afrika voorgoed. Met 100 dollar trekt hij via Canada (zijn moeder is Canadees) naar Amerika en gaat voor de Amerikaanse droom. Go West young man, go West. Voorbij de grenzen van het Westen, voorbij álle grenzen.

Hij stelt zichzelf de vraag: wat kan de toekomst van de mensheid het meest beïnvloeden? En komt met een lijstje:
– internet;
– duurzame energie;
– ruimtevaart met in het bijzonder het zoeken naar permanente expansie van het leven buiten de aardbol;
– kunstmatige intelligentie;
– het herprogrammeren van de menselijke genetische code.
Nou, tot nu toe zijn alleen de laatste twee nog niet behandeld.

Rentenieren?

Met zijn broer begint hij een bedrijf dat een soort Gouden Gids op internet moet zijn. Het klassieke start-upverhaal: geen geld, alleen maar werken, geen huis maar slapen in het kantoor en vlák voor de internetbubbel barst in 1999 koopt Compaq zijn bedrijf. De dan 27-jarige Musk schrijft zijn eerste 22 miljoen dollar bij. Rentenieren? Hij probeert met het geld een internetbank op te richten. Die gaat op in PayPal, dat wordt gekocht door Ebay en in 2002 kan Musk 180 miljoen dollar netto bijschrijven op zijn rekening. Rentenieren? Hij is 31 en het echte werk kan beginnen: op naar Mars.

Elon Musk steekt een slordige 100 miljoen in SpaceX, een bedrijf dat ruimtevaart goedkoper moet maken en de mensheid in staat moet stellen de planeet Mars te koloniseren. (Het zal nu ver boven de 10 miljard waard zijn.) In 2004 pompt hij nog eens 70 miljoen in een ander project: Tesla, de elektrische auto (waarde: nu vele tientallen miljarden, of, als het vorige week gepresenteerde nieuwe model mislukt: bijna niks.) Hij heeft nog 10 miljoen over, die stopt hij in SolarCity, een bedrijf geleid door zijn twee neven, dat huizen op zonne-energie moet laten draaien (waarde: nu boven de 5 miljard).

Herbruikbare raketten

In 2008 dreigt het flink mis te gaan. Er is een kredietcrisis. De eerste drie raketten zijn bij lancering geëxplodeerd en het geld van SpaceX is op. Zo ook bij Tesla. Zijn huwelijk (vijf kinderen) breekt, de bedrijven kunnen elk moment imploderen, persoonlijk bankroet komt in zicht. En dan… SpaceX lanceert haar vierde raket en… die verdwijnt de ruimte in. Niet veel later zal het internationale ruimtestation (ISS) worden bevoorraad, grote contracten van de Amerikaanse overheid volgen. En Tesla zal met zijn supercoole model S in één klap met een elektrische auto naast de stoerste Audi’s, BMW’s en Mercedessen staan.

Go West young man, go West, zei men in de negentiende eeuw. To infinity and beyond werd het credo van deze tijd. Eertijds had je de settlers op land, nu op Mars. Musk verwijst er rechtstreeks naar als hij zegt dat Mars alleen gekoloniseerd kan worden met herbruikbare raketten: ‘Er zouden nooit pioniers in de Amerikaanse koloniën zijn geweest als de schepen die de oceaan over voeren niet herbruikbaar waren geweest.’

3.

Hij wil alleen de beste talenten. Ging langs topuniversiteiten om de beste studenten te ronselen, belde hen gewoon op in hun studentenhuizen. Zet zijn mensen onder immense druk. Iedereen wordt afgeknepen en alles moet snel, snel, sneller. En hij is de snelste. ‘Hij pist zelfs snel,’ zegt een medewerker, ‘het lijkt wel een brandweerslang – drie seconden en klaar.’ Obstakels worden geslecht door beter te denken, langer te werken of door te dure onderdelen zelf te maken. Niks assemblage: liever heel grote fabrieken met alles en iedereen vlak bij elkaar want dat betekent: niet wachten, geen tijdverlies, directe communicatie. Binnenkort opent hij de Gigafactory, een nieuwe batterijenfabriek met de grootste omtrek ter wereld en nul giftige uitstoot.

Alles lijkt onconventioneel: geen reclame maken – met de ideologische reden dat reclame manipuleert en oneerlijk is. Auto’s moeten niet jaarlijks met een nieuw model komen, nee, het huidige model wordt constant beter – als je wilt wachten op een nieuw model kun je voor altijd wachten. Bovendien ondergaat je Tesla continu software-updates. Iets als automatisch van rijbaan verwisselen is een nachtelijke download. Over vijf jaar, denkt Musk, zijn die zover dat de Tesla’s zichzelf kunnen rijden.

Ook onconventioneel: raketten maken en lanceren vanaf het afgelegen atol Kwajalein in de Grote Oceaan. Alles kan hij ook en onderzoekt hij zelf. De technische handboeken over ruimtevaart leest hij zelf. Dat de werkdruk gigantisch is, moge duidelijk zijn, maar hij blijft vrienden en tevreden werknemers houden. En respect. Als je tachtig uur per week voor een baas werkt, blijf je dat eerder doen wanneer die er zelf honderd werkt. Maar, waar het om gaat: ze doen het niet voor Elon, ze doen het voor dé mensheid. Het doel is zo groot. Wie gaat er nou zeuren over vrije uren als het lot van de mensheid op spel staat? Het doel maakt elke klacht futiel, heiligt alle middelen.

Musk stelt simpel: ‘Je gaat geen revolutionaire auto’s of raketten creëren in veertig uur per week, het koloniseren van Mars gaat niet gebeuren in veertig uur per week.’
Opofferen, allemaal.

4.

Musk schijnt zichzelf en de anderen als een soort computers te beschouwen. Hij spreekt over leren als het ‘downloaden van data en algoritmen in je brein’ en op scholen leren kinderen met een ‘belachelijk langzame downloadsnelheid’. Mensen op Mars zetten noemt hij een backup: ‘Je maakt een backup van je harddrive. Misschien moeten we het leven ook backuppen?’

Wel is de mens een wat beperkte computer: als hij oud wordt, stort het hele systeem in elkaar, ‘The whole system is shutting down.’ De enige oplossing: het herprogrammeren van onze genen, maar sleutelen aan het DNA ligt wat gevoelig. Musk: ‘Ik noem dat het Hitler-probleem. Hitler was erg bezig met het creëren van de Übermensch en genetische zuiverheid, en het is… hoe vermijd je het Hitler-probleem? Ik weet het niet.’

Musk met zijn tweede echtegenote, filmster Talulah Riley | Foto: Joshua Roberts / Reuters / ANP
Snel weer verder

Er zijn mooie verhalen over hoe hij liever dan in hotels bij zijn vrienden, zoals Google-CEO Larry Page, op de bank crasht en dat bijna wekelijks doet. Het is een complex en uitzonderlijk leven, en ja, hij had niet alleen verscheidene nanny’s in dienst maar er was zelfs een nanny-manager. Hij heeft dan ook vijf jonge zonen (een tweeling en een drieling; van wie één autistisch, de tweede misschien) die vier dagen per week bij hem zijn. Hij gaat misschien niet met ze naar honkbal op zaterdag, maar neemt ze dan wel weer zomaar mee naar Shanghai in papa’s eigen vliegtuig. Omdat de scholen hem niks aanstonden, kocht hij een eigen gebouw, nam drie leraren in dienst, regelde vijftien andere leerlingen en creëerde zo een eigen school voor ze, die hij Ad Astra (naar de sterren!) doopte.

Ex-vrouw Justine – na hun scheiding schreef ze blogs over Musk en een illuster artikel in Marie Claire getiteld: ‘Ik was de vrouw van een starter: een inkijkje in Amerika’s smerigste scheiding’ – vertelde dat hun eerste kindje na tien weken stierf, wiegendood. Musk wilde er niet over praten. He doesn’t do well in the dark places, zegt zij nu. Maar hij repliceert dat hij niet inziet waarom je over deze dingen moet praten, het helpt je niet en je belast er anderen mee. Hij ging snel weer verder. Go West young man, go West.

Toen Justine hem zei dat ze ongelukkig was, ging het paar in huwelijkstherapie. Na een maand waren ze niks opgeschoten en Musk zei: accepteer het huwelijk dan zoals het is. Justine weigerde en de volgende dag vroeg hij de scheiding aan. Zes weken later verloofde hij zich met zijn nieuwe vriendin Talulah Riley. We moeten rennen, springen, vliegen, duiken, vallen, opstaan en weer doorgaan, we kunnen hier niet blijven, we kunnen hier niet langer blijven staan.

Onhandige opmerkingen

Hij heeft haast, een haast waar je als werknemer niets tegenin kunt brengen. Hij houdt serieus rekening met de Derde Wereldoorlog, een nucleaire, en hij noemt andere mogelijke obstakels: een sociale beweging tegen technologie, religieus extremisme. Dus moeten we naar Mars, en over het leven daar heeft hij ook nagedacht: hij denkt dat de planeet een ‘fixer-upper’ nodig heeft. ‘Drop thermonuclear weapons over the poles’ teneinde de planeet op te warmen en een gunstiger atmosfeer te creëren.

Dat soort opmerkingen ontmoet natuurlijk kritiek. Ook omdat hij ze soms nogal onhandig doet. Na een belangrijke software-update waarbij de Tesla meer zelfstandig kon, sprak hij de woorden: ‘Hij zou geen voetgangers moeten raken, hopelijk.’

En er valt natuurlijk een hoop af te dingen op zijn succesverhaal. Afgelopen week, voor de lancering van Model 3, verscheen een serieus rapport dat beweerde dat Tesla’s veel minder goed voor het milieu zijn dan gedacht. En voorlopig heeft hij met zijn raketten vooral geld verdiend door goedkope diensten te leveren aan de Amerikaanse overheid. Mariana Mazzucato, die The Entrepreneurial State schreef (over hoe het succes van blitse ondernemingen als die van Musk indirect vooral door de overheid wordt gefinancierd), zegt daarover: ‘SpaceX surft op jaren en jaren van met overheidsgeld ontwikkelde techniek met steun van de publieke sector.’

5.

Het heeft hem geen windeieren gelegd, dat redden van de mensheid. Maar ik wil hem wel geloven als hij zichzelf in het openbaar de vraag stelt of hij de Tesla maakt uit altruïstische redenen en vraagt: bestaat altruïsme eigenlijk wel? Ook al komt hij dan met een redenering als: ‘Ik denk dat we in de gaten moeten blijven houden dat we allemaal in hetzelfde schip zitten, weet je wel, van samen de Aarde zijn. En dat als Tesla slaagt maar het klimaat wordt geruïneerd, ik niet zeker ben of Tesla daar dan wel wat aan heeft.’

Twee jaar geleden gooide hij de patenten van alle Tesla-software open en maakte die gratis beschikbaar voor jan en alleman, onder het mom: spreid de kennis, het doel is niet geld maar de wereld beter maken.

De onthulling van Model 3 van de Tesla. Binnen een dag waren er 100.000 reserveringen. | Foto: Justin Prichard / AP / HH
Iets tastbaars

De consument laat zich kennelijk graag moreel leiden. Afgelopen week zei een Nederlander die Model 3 kwam reserveren, en die waarschijnlijk een groot gat had op de plek waar vroeger de meningen van kerk en minister-president heersten: ‘Ik doe het voornamelijk voor het milieu. De gadgets komen er mooi bij.’

Dat Model 3 werd binnen 24 uur zo’n 115.000 keer gereserveerd à raison van duizend dollar of euro direct te voldoen. Dat is een mooi kapitaal voor Tesla, dat de auto’s pas volgend jaar in Amerika en in 2018 in Europa gaat afleveren, maar dan zullen ze maar 30.000 euro kosten en is het de bedoeling dat ze de wereld veroveren. Volgens plan. In augustus 2006 schreef Musk op de Tesla-website:
So, in short, the master plan is: Build sports car. Use that money to build affordable car. Use that money to build more affordable car.
Financieel slaagt Model 3 alleen als heel veel exemplaren worden verkocht, maar dan heeft Musk wel iets tastbaars gedaan in de strijd voor een duurzamer vervoer.
En een betere wereld.

Zijn biograaf, die ervan overtuigd is dat Musk de wereld aan het veranderen is, zegt dat tientallen mensen hem vertelden dat Musk in het autistische spectrum zit, maar zelf heeft hij een soort theorie dat Musk een unieke vorm van empathie heeft die niet is gericht op één mens maar op de mensheid zelf.

Doel: de mensheid.
Middel: de mens.

Ashlee Vance, ‘Elon Musk; hoe de topman van SpaceX en Tesla onze toekomst vormgeeft’, Vertaald door Henk Popken, A.W. Bruna, 448 p., € 24,99.