<div class="lead">
De stroom vluchtelingen die dagelijks naar Europa probeert te komen, doet zich voor in een tijd dat gedacht en geschreven wordt over de vraag of schrijvers eigenlijk geen ‘nomaden’ zijn; de voorhoede van een op drift geraakte mensheid.
</div>
Terugkijkend met de ogen van 2015 gaat het boek Vaderland in de verbeelding, dat Salman Rushdie in 1991 publiceerde, over een nog overzichtelijke wereld. Imaginary Homelands, zoals de Engelse titel luidde, bevatte essays over grensoverschrijdende schrijvers en literatuur: over schrijvers die naar andere landen verhuisden, zoals James Joyce (van Dublin naar Parijs), Günter Grass (van Dantzig naar Berlijn), Milan Kundera (van Praag naar Parijs) en Edward Said (van Beiroet naar New York). Rushdie, die als student van Bombay naar Cambridge verhuisde, voelde zich met deze schrijvers verwant: ook zij beschouwden het land waar ze geboren waren niet als hun vaderland. Dat vaderland was hun verbeelding, die ze overal mee naar toe konden nemen.
<blockquote>Dat vaderland was hun verbeelding, die ze overal mee naar toe konden nemen.</blockquote>
Bijna vijfentwintig jaar geleden beschouwde Rushdie de migrant in het algemeen, dus niet alleen de verhuizende schrijver, als ‘de rijkste metafoor’ van de twintigste eeuw. Daarbij dacht hij niet alleen aan de geografische verplaatsing van het ene land naar het andere, maar ook aan het overschrijden van grenzen in het algemeen: van culturen, gewoonten, van religies en ideeën. De schrijvende migrant stond voor verandering, voor nieuwe inzichten, voor de ‘herschrijving van de wereld’. Door de migrant was er sprake van een permanente metamorfose. Het andere land, de andere cultuur, de andere religie en literatuur waren er niet om je tegen af te zetten, maar als inspiratiebron. Iemand uit een hindoecultuur, gaf Rushdie als voorbeeld, die de boeken van Rudyard Kipling leest zal op een aangename manier huiveren (‘anger and delight’) bij het lezen van Kiplings Britse spierballenproza. Hij zal zich er niet tegen afzetten, maar er uit halen wat hem bevalt. Rushdie ontwikkelde een ‘nomadische’ manier van denken en schrijven: hij verplaatste zich soepel in twee culturen, de Pakistaanse en de Engelse.
De wereld van de schrijvers en kunstenaars die zich laten inspireren door andere gewoonten, tradities en culturen, is natuurlijk een andere dan die van mensen die niet dagelijks met hun verbeelding werken: mensen die al of niet als vluchteling vanuit Syrië, Libanon, Irak of Jemen naar Europa proberen te komen, zoals nu op grote schaal het geval is. Terwijl die vluchtelingenstroom aanhoudt en iedereen zich afvraagt hoe hier het beste mee om gegaan kan worden door de Europese landen, is op hetzelfde moment de schrijver als nomade een van de belangrijkste thema’s in de beschouwingen over de hedendaagse literatuur. Dat blijkt ook uit Ontworteld, een door Klement uitgegeven boek met essays van Yra van Dijk, Jaap Goedegebuure, Elsbeth Etty, Ieme van der Poel, Ton Naaijkens, Jos Joosten, Ernst van den Hemel en Abdelkader Benali over ‘de schrijver als nomade’. In vergelijking met de dagelijkse schrijnende beelden van de vluchtingen lijkt het nomade-schap van de schrijver een luxeprobleem.
<blockquote>In vergelijking met de dagelijkse schrijnende beelden van de vluchtelingen lijkt het nomade-schap van de schrijver een luxeprobleem.</blockquote>
Hoe luxe dat schrijverschap ook lijkt, de schrijnende tegenstelling met de hedendaagse vluchtingen verandert niets aan het feit dat de individuele verbeelding ook bestaat en dat die ook zijn weg wil gaan. De Nederlandse schrijvers met nomadische trekken zoals Hafid Bouazza en Abdelkader Benali, zijn een onderdeel van het denken over de migratie die zich nu op grote schaal voordoet. Het komt er nu op aan dat Rushdie’s ‘vaderland van de verbeelding’ inspirerend werkt op al die mensen die moeten wennen, assimileren of integreren. Op hoeveel verschillende manieren dat kan als het om schrijvers gaat is te zien aan Bouazza , Benali en aan de Zuid-Afrikaan Henk van Woerden (overleden in 2005). Hafid Bouazza maakt zich helemaal los van zijn Marokkaanse achtergrond en beschouwt de verbeelding met Rushdie als zijn vaderland. Maar hij zit natuurlijk ook onvermijdelijk aan Marokko vast. Henk van Woerden slaagde er volgens Elsbeth Etty in om het ‘migrantendilemma’ te overwinnen en tot een wereldburger te worden.
In zijn inleiding lijkt de samensteller van het boek, Johan Goud, wel door de nomadische koorts bevangen. Hij schrijft onomwonden dat het bestaan ‘voor vrijwel iedereen tot op zekere hoogte het karakter van een diaspora’ heeft gekregen. ‘Tot op zekere hoogte’. Dat er veel gereisd en verplaatst wordt zal niemand ontkennen, maar dat we allemaal als in een diaspora op drift zijn is een overdrijving van iemand die begoocheld moet zijn door zijn onderwerp. Goud doet er nog een schepje bovenop: ‘Onze cultuur is zo veelkleurig en in zekere zin onbepaald geworden, dat het ontworteld zijn niet langer alleen migranten en vluchtelingen kenmerkt.’ Alle mensen in mijn straat, buurt, stad, provincie: allemaal ‘in zekere zin’ ontworteld! En nog een schepje: ‘We zijn thuislozen geworden die zich evengoed overal en nergens thuis kunnen voelen.’
Dat zal de Engelse, in Amerika en voor The New Yorker schrijvende, criticus James Wood niet met hem eens zijn. In Tintelingen, de Nederlandse vertaling door Arie Storm van zijn boek The Nearest Thing to Life, staat het lange essay ‘Dakloos in de wereld’, waarvan Goud een samenvatting geeft die nergens op slaat. Hij doet alsof de thuisloosheid en ontheemding die Wood soms voelt helemaal niet bestaan. Ook al doet Wood er niet al te dramatisch over, het essay gaat over heimwee en ‘thuisloosheid’ en er schuilt onmiskenbaar melancholie in als hij de vraag niet weet te beantwoorden of hij er achttien jaar geleden wel goed aan heeft gedaan om te verhuizen naar Amerika. Wood is helemaal geen ‘thuisloze die zich evengoed overal en nergens thuis kan voelen’.
De interessantste essays in het boek gaan niet over theorie van het nomadische schrijven, maar over het concrete werk van bepaalde schrijvers, zoals dat van Paul Celan, W.G. Sebald, Hafid Bouazza, Henk van Woerden, Dirk van Weelden en Boelie van Leeuwen. Op de achtergrond van alle bijdragen bevindt zich de theorie van de Franse filosoof Gilles Deleuze dat de ‘nomadische identiteit’ zich niet meer ‘verticaal’ wortelt in familiegeschiedenissen, maar ‘horizontaal’ wortelt door vrijwillige, ‘rizomatische’, grenzeloze banden aan te knopen.
De ‘nomadische identiteit’ heeft, zoals Salman Rushdie in Vaderland in de verbeelding uiteenzette, een enorm creatief potentieel, maar er zijn niet veel schrijvers, laat staan mensen die niet dagelijks op het hoogste niveau creatief zijn, die er tegen bestand zijn. Als een constante in de nomadische identiteit noemt Rushdie ‘onzekerheid en verandering’. Daar is niet iedereen tegen bestand.  De ‘nomadische identiteit’ moet niet geïdealiseerd worden.
&nbsp;