Portret / Luis Moreno-Ocampo
Wie over de A12 via de Utrechtse Baan naar Den Haag rijdt, ziet aan de linkerkant een groot wit gebouw. Tot een paar jaar geleden zetelde hier KPN, nu is het het hoofdkwartier van het Internationaal Strafhof. In een hoekkamer, hoog boven het voorbijzoevende verkeer, zetelt Luis Moreno-Ocampo, Argentijn, achtenvijftig jaar, altijd half geschoren, macho par excellence.
Zes jaar geleden trad Moreno aan als aanklager. Daar was een lange, haast wanhopige zoektocht aan voorafgegaan. Niemand ambieerde deze hondebaan. Moreno wel. Hij was op dat moment advocaat in Buenos Aires, die optrad in geruchtmakende zaken. Zo verdedigde hij een van pedofilie verdachte priester, en raakte hij omstreden omdat hij slachtoffers onder zeer grote druk zette. Ook had hij een eigen televisieprogramma dat min of meer vergelijkbaar is met De Rijdende Rechter. En dan gaf hij ook nog af en toe les aan Harvard University in de VS. Niet direct een cv, zo lijkt het, dat hem kwalificeert als eerste openbare aanklager van het prestigieuze Internationaal Strafhof.
Maar Moreno dankte zijn roem in Argentinië aan de jaren dat hij assistent was van de aanklager Julio César Strassera in de processen tegen voormalige dictator Jorge Videla en zijn kliek. Moreno is afkomstig uit een familie met een sterke militaire traditie en werd dan ook gezien als een verrader. Tijdens de processen werden hij en zijn familie bedreigd door aanhangers van de junta.
Toen Moreno in april 2003 aantrad bij het Strafhof, beloofde hij de toegestroomde pers dat het een &#8216;sexy Hof&#8217; zou worden. Maar nu, zes jaar later, moet worden vastgesteld dat de start van het Hof moeizaam is geweest.
Sterren uit Hollywood
Neem de zaak Thomas Lubanga: een Congolese rebellenleider die ervan wordt verdacht dat hij kindsoldaten heeft geronseld en ingezet in het oosten van het Afrikaanse land. In het nog immer voortdurende conflict, waarbij tal van groepen elkaar bestrijden, zijn naar schatting twee miljoen mensen omgekomen. Lubanga zat al drie jaar in een Congolese cel in afwachting van zijn proces en de regering in Kinshasa moest hem vrijlaten. In plaats daarvan stelde ze Moreno voor hem over te nemen en in Den Haag te berechten. Die was blij dat hij eindelijk een verdachte had. Maar zijn vervolging van Lubanga kwam de Argentijn onmiddellijk op kritiek te staan. Mensenrechtenorganisaties verweten de aanklager dat hij niet ook slavernij en seksueel geweld ten laste had gelegd, terwijl internationale juridische experts zich afvroegen of dít nou wel de bedoeling van het Strafhof was. Waarom iemand vervolgen die heel goed in eigen land voor de rechter had kunnen staan?
Aan het begin van de rechtszaak bereidt Moreno zich voor op zijn eerste, historische optreden in de rechtszaal (een voorval dat ook in de documentaire Prosecutor is te zien). Hij weet dat er veel journalisten op de publieke tribune zullen zitten en repeteert de zin: &#8216;Dit is de eerste dag van het eerste proces van het eerste wereldstrafhof.&#8217; Moreno houdt zijn speech in de rechtszaal. En dan&#8230; vertrekt hij nog voordat zijn collega-aanklager en de verdediging aan het woord zijn gekomen naar het Zwitserse Davos, waar het World Economic Forum plaatsvindt. Daar wordt hij gesignaleerd met sterren uit Hollywood, nippend aan een glaasje.
Terwijl Moreno Davos onveilig maakt, gaat het mis in Den Haag. De eerste getuige, een voormalige kindsoldaat die kort voor de zitting uit Congo in Den Haag is gearriveerd, slaat dicht op de zitting. Verdachte Lubanga heeft vol zicht op de jongen, en kijkt hem gedurende de getuigenis indringend aan, een geringschattend lachje op zijn gezicht. De voorzittend rechter, de Brit Adrian Fulford, probeert erachter te komen wat de jongen zo bang maakt. Is het de verdachte? Zijn het de vele in zwarte toga&#8217;s gehulde juristen in de rechtszaal? Of is hij geschrokken van de mededeling van de rechters dat wát hij verklaart omtrent moorden en verkrachtingen waar hij zelf mogelijk aan heeft deelgenomen, tegen hem gebruikt kunnen worden?
Nadat de getuige voortijdig de rechtszaal verlaat, tonen de rechters zich bezorgd. Hoe kan het dat het kantoor van de aanklager de getuige zo slecht heeft kunnen voorbereiden op wat hem in de rechtszaal te wachten stond?
Wat volgt, zal typerend blijken voor de onderlinge verhoudingen bij het Strafhof. De getuigen- en slachtoffereenheid van het Hof en de medewerkers van de hoofdaanklager geven elkaar de schuld van een verkeerde voorbereiding van de getuige. De competentiestrijd tussen de verschillende organen van het Hof wordt zichtbaar en Moreno doet niets om de verhouding te verbeteren.
Integendeel. Moreno accepteert van anderen geen enkele invloed op zijn doen en laten, en met name niet van de rechters. Zo hebben de rechters en de verdediging in de zaak-Lubanga aanvankelijk geen toegang tot bewijsmateriaal dat in Congo is verzameld door de troepen van de Verenigde Naties. De reden: de VN kunnen het zich niet permitteren dat hun mensen in het veld, die informatie hebben verzameld, gevaar lopen omdat zij als verlengstuk van het Strafhof worden gezien. Op het hoofdkwartier in New York wordt een monstrum van een oplossing bedacht om de rechters tegemoet te komen. Ze mogen buiten het gebouw van het Strafhof, in een zaal in het Vredespaleis, de stukken inzien. Maar fotokopieën maken is verboden, en zelfs de opschrijfboekjes mogen niet mee naar binnen. En de advocaten van Lubanga? Die mogen helemaal niets inzien, terwijl inmiddels duidelijk is dat er voor hun cliënt ontlastend materiaal bij zit. Moreno had het plan uit New York moeten afwijzen en schoffeert niet alleen de rechters, maar ontzegt de advocaten van Lubanga de mogelijkheid een goede verdediging te voeren.
Maar de openbare aanklager lijkt hiervoor geen oog te hebben. Hij presenteert het &#8216;Vredespaleis&#8217;-idee als een trouvaille. En dan is het geduld op bij het Hof. Rechter Fulford heeft er helemaal genoeg van. Al 835 dagen sleept het vooronderzoek in de zaak zich dan al voort &#8211; bijna drie keer zo lang als welke zaak dan ook bij het Joegoslavië-tribunaal. Tien dagen voor de geplande start van het proces besluit hij het stop te zetten. De rechters besluiten ook dat de verdachte moet worden vrijgelaten. Pas dan gaan de Verenigde Naties en Moreno door de knieën: de documenten worden vrijgegeven.
Slaande deuren
Het patroon herhaalt zich deze zomer als Moreno opnieuw het Hof uitdaagt. Hij weigert de identiteit vrij te geven van een lokale tussenpersoon die het team van de openbare aanklager heeft geholpen bij het vinden van getuigen. De Argentijn is van mening dat verdediging en rechters hem maar moeten geloven als hij zegt dat zijn tussenpersonen onpartijdig en betrouwbaar zijn. Fulford legt het proces opnieuw stil en dreigt Lubanga opnieuw op vrije voeten te stellen. Moreno gaat in beroep tegen de stopzetting van het proces.
De beroepskamer wast Moreno flink de oren. De rechters spreken hun diepe bezorgdheid uit over Moreno&#8217;s weigering rechterlijke bevelen op te volgen. Terwijl de hoofdaanklager meent dat het aan hem is te beoordelen wat in het belang van de bescherming van getuigen nodig is, stellen de rechters dat hij uiteindelijk altijd ondergeschikt is aan hun oordeel, omdat zij de uiteindelijke verantwoordelijkheid dragen voor het voeren van een eerlijk proces. Maar de beroepskamer vindt het stopzetten van het proces een te drastische maatregel. Zo wordt voorkomen dat de allereerste zaak bij het Internationaal Strafhof als een nachtkaars uitgaat. En dus strompelt de zaak-Lubanga door.
Ook Moreno&#8217;s gedrag buiten de rechtszaal komt hem op zware kritiek te staan. Naaste medewerkers verlaten met slaande deuren het kantoor. In een uitgelekte brief van de organisatie Human Rights Watch staat dat medewerkers verschijnselen van &#8216;burn-out&#8217; vertonen en niet het gevoel hebben dat hun input wordt gewaardeerd door Moreno.
Ook Belg Serge Brammertz vertrekt. Hij is een fijnzinnig en secuur jurist, en als plaatsvervangend hoofdaanklager en rechterhand van Moreno verantwoordelijk voor het strafrechtelijk onderzoek. Hij botst met zijn baas over de vervolging van leden van de Oegandese Lord&#8217;s Resistance Army, zo laten ingewijden in 2006 weten aan The Wall Street Journal. Moreno zit naast de Oegandese president Museveni als in Londen tijdens een persconferentie wordt bekendgemaakt dat de LRA onderwerp van onderzoek is van het Strafhof. Brammertz vindt dat Moreno nooit samen met de president een persconferentie had mogen geven. De kans is niet ondenkbaar dat ook Oegandese soldaten voor het gerecht worden gedaagd, en dus had de aanklager meer afstand moeten bewaren, vond Brammertz.
Veel gegniffel
En dan was er nog het autosleutelincident, ook wel &#8216;Morenogate&#8217; genoemd. De aanklager zou in maart 2005 hebben geprobeerd een Zuid-Afrikaanse journaliste in een hotelbed te krijgen door haar autosleutels bij zich te houden. Moreno&#8217;s persvoorlichter, de Zweedse oud-journalist Christian Palme, hoort van een medewerker van het voorval. Die heeft een bandopname waarop is te horen hoe de huilende journaliste haar verhaal doet. Palme neemt de zaak hoog op en dient een aanklacht in. Een openbare aanklager dient van onbesproken gedrag te zijn, vindt hij. Maar zowel Moreno als de journaliste ontkennen dat er iets is voorgevallen en het onderzoek loopt op niets uit.
Moreno slaat vervolgens hard terug. Palme wordt op staande voet ontslagen. Die gaat vervolgens naar de arbeidsrechter van de Verenigde Naties, die is ondergebracht bij de International Labour Organisation (ILO). Daar krijgt de Zweed een fikse schadevergoeding toegewezen. Moreno had hem niet mogen ontslaan, is het oordeel, omdat hij zelf partij is in het conflict. Alle stukken in deze zaak staan op internet en hebben tot veel gegniffel in het wereldje van het internationale recht geleid (zie www.article42-3.org).
Op 9 juli 2008 komt de ILO met de voor Moreno nadelige uitspraak over het ontslag van Palme. Is het toeval dat Moreno een paar dagen later naar buiten komt met het grote nieuws dat hij de president van Soedan, Al-Bashir, wil vervolgen? Eén ding is zeker: de autosleutels zijn op slag vergeten.
De beslissing om Al-Bashir te vervolgen voor genocide in Darfur tekent de macho Moreno. Hij gaat voor de hoogste man en het zwaarste misdrijf. Maar of dat verstandig is? Antonio Cassese, de voormalige president van het Joegoslavië-tribunaal die in 2005 het onderzoek van de Verenigde Naties in Darfur naar oorlogsmisdaden leidde, levert harde kritiek. Allereerst heeft hij in zijn rapport, waarvoor hij met tientallen getuigen sprak onder soms zeer moeilijke omstandigheden, vastgesteld dat er weliswaar op grote schaal misdrijven tegen de menselijkheid zijn gepleegd in Darfur, maar dat van genocide, het opzettelijk vernietigen van bevolkingsgroepen, nu juist geen sprake is.
En Cassese noemt het &#8216;een blunder&#8217; dat Moreno na de aanklacht tegen een militieleider en een regeringsfunctionaris onmiddellijk voor de hoogste man gaat. Al-Bashir zal nooit worden gearresteerd, zo redeneert de vooraanstaande Italiaanse jurist. Het enige resultaat is dat andere Afrikaanse leiders zich achter Al-Bashir scharen. In Afrika is de sympathie voor het Hof sterk afgenomen, terwijl juist relatief veel Afrikaanse landen er lid van zijn. Cassese, inmiddels president van het Libanon-tribunaal, wijst er bovendien op dat president Al-Bashir uit hoofde van zijn functie immuniteit geniet, en dus helemaal niet opgepakt kan worden, ook niet in het denkbeeldige geval dat hij bijvoorbeeld Nederland bezoekt.
Waar de Italiaan eropuit trok om informatie te verzamelen voor zijn rapport, hebben Moreno noch zijn medewerkers ooit een stap in Darfur gezet. De hoofdaanklager verzamelt zijn bewijs in de vluchtelingenkampen in buurland Tsjaad. Hij stelt dat als hij naar Darfur zou gaan, hij zowel de slachtoffers als zijn eigen medewerkers in gevaar zou brengen. Louise Arbour, voormalig hoofdaanklager bij het Joegoslavië-tribunaal en later Hoge Commissaris voor de Mensenrechten, vindt dat een onzinargument. Slachtoffers lopen altijd risico&#8217;s, vindt Arbour, en dat kan geen reden zijn om niet ter plaatse onderzoek te doen. Moreno zou juist respect moeten hebben voor het feit dat slachtoffers het risico willen lopen om binnen Darfur met hem te praten, zo schreef ze in een zogenaamde amicus curiae, &#8216;vriendenbrief&#8217;, aan het Hof.
In de zaak Al-Bashir zit overigens &#8211; zoals te verwachten &#8211; weinig schot. De Soedanese president weigert elke medewerking en daagt het Hof uit. De afgelopen maanden bezocht hij zonder problemen verschillende buurlanden. Ook buurlanden Tsjaad en Kenia, die beide het Strafhof erkennen, weigerden hem op te pakken.
Toch zegt Moreno in Prosecutor en tegen iedere journalist die het maar horen wil, dat Al-Bashir ooit in Den Haag terecht zal komen. Of het nou over twee jaar of over twintig jaar is.
Het dossier-Gaza
Ondanks zijn publieke bravoure kleeft Moreno inmiddels het beeld aan dat hij kampt met een gebrek aan juridische moed. De zaken die hij nu onder handen heeft, zijn door Congo, Oeganda en de Centraal-Afrikaanse Republiek overgedragen. En in het geval van Darfur was het de Veiligheidsraad die een onderzoek mogelijk maakte. In al die gevallen weet Moreno zich politiek gedekt. Hij beroept zich voortdurend op zijn onafhankelijkheid, maar is nog niet één vervolging uit eigen beweging begonnen. Hij maakt van het Strafhof een Afrika-hof, klinkt een ander verwijt. Waarop hij steevast antwoordt dat het ook om Afrikaanse slachtoffers gaat en dat hij Afrika dus serieus neemt. Maar een onderzoek in Afghanistan? Irak? Daar heeft de Argentijn zich nog niet echt aan gewaagd. En geen wonder misschien, want wie weet komen er Britse of Amerikaanse verdachten in het vizier, met alle politieke gevolgen van dien.
Vandaag of morgen zal hij toch zijn kaarten op tafel moeten leggen. Kort na de Israëlische aanval op Gaza in operatie-Cast Lead begin 2009 heeft de Palestijnse Autoriteit in een officiële verklaring vastgelegd het Strafhof te erkennen. In theorie zou Moreno dus een onderzoek kunnen starten naar de gebeurtenissen. In interviews vermeldt hij het dossier-Gaza steeds met enige nadruk, maar onderzoekswerk laat hij geheel aan de Palestijnen zelf over: ook na publicatie van het met name voor Israël uiterst kritische rapport van de VN-commissie onder leiding van Richard Goldstone, de oud-aanklager van het Joegoslavië-tribunaal.
Pas afgelopen maand nodigde hij een groep experts uit om hem te adviseren over de vraag of Palestina als staat kan worden beschouwd door het Strafhof. Dat zou een allereerste voorzichtige stap zijn naar mogelijk onderzoek en vervolging. Maar volgens Antonio Cassese gebruikt Moreno de kwestie-Gaza vooral om de Arabische landen te vriend te houden en de schijn te wekken dat hij niet alleen achter Afrikaanse oorlogsmisdadigers aan zit.
Het geschutter in de zaak-Lubanga, de overmoedigheid rond de aanklacht tegen Al-Bashir, het getalm in de kwestie-Gaza, het ontbreken van eigen initiatief en de grove wijze waarop hij zijn onafhankelijkheid tegenover de rechters bevecht, hebben de hoofdaanklager en daarmee het Strafhof geen goed gedaan. Daar staat tegenover dat Luis Moreno-Ocampo gelijk heeft als hij in Prosecutor zegt dat hij het nooit goed zal kunnen doen. Het Strafhof is diep ingebed in de wereldpolitiek en gezien de aard van het werk betrokken bij oorlogen en andere gewelddadige conflicten. De aanklager zal altijd als partijdig worden ervaren, door de daders en door de slachtoffers en door hun politieke vrienden. In een land als Congo, waar veel verschillende groepen met elkaar strijden, zijn de verdachten in de ene zaak de slachtoffers in een andere.
De eerste aanklager van het Strafhof moet haast wel als een King Kong tekeergaan om de plaats van het Hof te bevechten in een wereld waarin landen vooral aan hun eigen belangen denken. Maar omdat hij datzelfde gedrag in de rechtszaal vertoont, schaadt hij het fragiele aanzien van het Hof. Juist omdat het werk van het Strafhof altijd met politieke maatstaven wordt beoordeeld en altijd ter discussie zal staan, moet het strafrechtelijk hoge kwaliteit leveren. Uiteindelijk ligt alleen daarin zijn legitimiteit.
‘Prosecutor’ is op 21, 23, 26 en 28 november te zien op het IDFA; zie www.idfa.nl

Harm Ede Botje

Gerelateerd