In het midden van de jaren zestig maakten Nederlandse schrijvers voor het eerst kennis met het werk van het Pools-Engelse echtpaar Stefan en Franciszka Themerson (1910-1988). Ze bleven hen trouw.
Een bescheiden Pools-Engelse schrijver, denker, filmer en vormgever die tot een kunstenaar wordt bij wie zo veel Nederlandse schrijvers en kunstenaars zich thuis voelen dat je kunt spreken van een school: de Themerson School. Willem Frederik Hermans, Rudy Kousbroek, Nicolaas Matsier, Tom van Deel, Anneke Brassinga, Emiel van Moerkerken, Doeschka Meijsing, Marja Brouwers, Elmer Schönberger, Freddy de Vree, Gust Gils, Gerrit Krol, Willem Otterspeer, K. Michel, K. Schippers, Erik van Zuylen, Henk Pröpper, C. Buddingh’ en Hugo Brandt Corstius werden allemaal verrast toen ze kennismaakten met de speelse intelligentie van Stefan Themerson.
Stefan Themerson werd in de jaren vijftig als eerste opgemerkt door schrijver en fotograaf Emiel van Moerkerken. Daarna waren het de Vlamingen Freddy de Vree en Gust Gils die op hem stuitten, waarna Willem Frederik Hermans Themersons roman Cardinal Pölätüo aanprees in een voetnoot aan het slot van zijn essay over Wittgenstein in Het sadistisch universum (‘intelligent, vermakelijk, fantastisch’). Die voetnoot werd in 1964 opgemerkt door de uitgever in spe Jaco Groot die in 1965 in het tijdschrift Barbarbar een stukje schreef over de poëzie van Themerson. Er ontstond persoonlijk contact tussen Groot, de Themerson, zijn vrouw Franciszka en hun uitgeverij, de Gaberbocchus Press.
<figure id="post-377429 media-377429" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Stefan_Themerson28.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Stefan_Themerson28-320x223.jpg 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Stefan_Themerson28-640x447.jpg 640w" alt="" /><figcaption>Franciszka en Stefan Themerson / Wiki Commons</figcaption></figure>
Stefan Themerson (1910-1988) was in Engeland, waar hij en zijn vrouw (schilder en tekenaar) zich vestigden in 1942, niet helemaal onbekend (The Guardian schreef over een van zijn zeven romans: ‘all very funny and memorable and in the end even oddly moving’), maar Nederland werd zijn ‘adopted country’ toen Jaco Groots uitgeverij De Harmonie de Gaberbocchus Press onder zijn hoede nam toen de Themersons te oud werden. Bij de Gaberbocchus verschenen de boeken van Themerson in een opvallend eigen stijl met veel typografisch vernuft. Dat is nu te zien in de door Huis Clos uitgegeven Biografie van een uitgeverij. Stefan &amp; Franciszka Themerson &amp; Gaberbocchus, geschreven door Walter van der Star met bijdragen van Jasia Reichardt en Nick Wadley. Daarin worden al de zestig boeken die de Gaberbochhus Press uitgaf afzonderlijk beschreven en getoond.
<q class="pull-left">De Nederlandse schrijvers hadden wel lust in het logisch positivisme als een tegenhanger van Heidegger en het existentialisme van Sartre, maar toch niet zo veel als Hermans en Staal.</q>Wat maakte dat zoveel Nederlandse schrijvers gecharmeerd werden door het werk van Themerson (en van de tekeningen van Franciszka)? In de tijd dat Kardinaal Pölätüo in de vertaling van Freddy de Vree en Gust Gils in het Nederlands werd gelezen (1967) was het logisch-positivisme en het werk van Wittgenstein ‘in de mode’, zoals Hermans zei. Bertrand Russell, A.J. (Freddy) Ayer en Gilbert Ryle, schrijver van het invloedrijke The Concept of Mind, vertolkten een strenge nuchterheid in de filosofie, in Nederland nog aangewakkerd door de filosoof Frits Staal, die naar het Massachusetts Institute of Technology (MIT) en later naar Berkeley verhuisde omdat men hier te veel aan Heidegger en zweverige esthetiek deed.
<figure id="post-377431 media-377431" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-2-1.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-2-1-320x202.png 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-2-1-640x405.png 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-2-1-1280x810.png 1280w" alt="" /><figcaption>Het organogram van Gaberbocchus Press / Huis Clos</figcaption></figure>
<h3>Logisch positivisme</h3>
De Nederlandse schrijvers hadden wel lust in het logisch positivisme als een tegenhanger voor Heidegger en het existentialisme van Sartre, maar toch niet zo veel als Hermans en Staal. Omdat kardinaal Pölätüo bereid was alle wetenschappen in zijn katholieke geloof te incorporeren beschouwde Hermans hem als een soort een logisch-positivistisch rationalist, een medestander in zijn afkeer van het geloof. Maar Themerson was minder dogmatisch, hij speelde veel meer met de kardinaal: aan de hand van de kardinaal kon hij talloze filosofische thema’s aansnijden, in een ‘prettige onaangepastheid’, zoals Walter van der Star schrijft. In het logisch-positivisme moest je niet met de ‘ziel’ aankomen. Maar Themerson laat de kardinaal er serieus werk van maken. Hij toont aan dat de ziel evenveel recht van bestaan heeft als een ui: ‘kan de ziel, die niet meer is dan een constellatie van emoties, niet evenzeer worden beschouwd als iets dat een werkelijk objectieve realiteit bezit die bestaat binnen het lichaam?’, vraagt de kardinaal bescheiden maar dwingend.
Wat de andere Nederlandse schrijvers aansprak in Themerson was de combinatie van intelligentie, eruditie, speelsheid, ernst en humor. Dus zijn originaliteit. Themerson was op de hoogte van de cruciale filosofische thema’s, van natuurkunde en wiskunde, maar ook van literatuur, poëzie en film. Door zijn logische, maar speelse, manier van denken leek hij te behoren tot de filosofen die niets wilden weten van morele en existentiële thema’s (die ze veel te vaag vonden), maar die waren bij Themerson al vanaf het begin aanwezig. Themerson probeerde altijd vast betekenissen los te wrikken. Hij wist dat denken in categorieën en klassen nodig was, maar hij probeerde er altijd onderuit te komen. Zijn ‘semantische poëzie’ was een manier om de betekenis van woorden op losse schroeven te zetten en uit te breiden.
<figure id="post-377433 media-377433" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-1.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-1-320x204.png 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-1-640x409.png 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-1-1280x818.png 1280w" alt="" /><figcaption>Een spread uit het bibliografisch deel van het boek / Huis Clos</figcaption></figure>
Themersons grote thema, dat het doel nooit de middelen heiligt, snijdt hij al aan in de brieven die hij in 1941 vanuit Parijs aan Franciszka schrijft. Themerson behandelt gevoelige filosofische thema op een logische en tegelijk geestige manier, in romans als Professor Mmaa’s Lecture, Bayamas, Tom Harris of in essays als Logica , etiketten en vlees. Een van zijn eerste boeken, Factor T, gaat over het tragische in het bestaan, door Themerson op een half serieuze, half ernstige manier aangesneden. Het tragische is dat mensen ergens uitgesproken van houden en ergens uitgesproken niet van houden. ‘We like our dislike’, schrijft Themerson, en dat kan tot conflicten en oorlog leiden. Hoe logisch Themerson ook te werk gaat, hij houdt er altijd rekening mee dat er objectief irrationalisme aan het werk is in alles wat mensen doen. Dat is wat hij menselijk noemt. Het irrationele is afkomstig van onze biologie. De moraal is er voor om het irrationele een leefbare vorm te geven. En binnen die moraal is het begrip ‘fatsoen’ van eminente betekenis. Themerson hecht er aan, ook al is het een woord dat je bij ‘een lulletje rozewater’ verwacht, zei hij in 1982 in zijn Huizinga-lezing Een leerstoel voor fatsoen. Het was heel lastig voor hem om precies te zeggen waar het voor stond, maar hij was er zeker van dat het moest bestaan.
<figure id="post-377425 media-377425" class="align-left"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-3.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-3-320x202.png 320w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-3-640x404.png 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2017/12/Themerson-3-1280x809.png 1280w" alt="" /><figcaption>De voor en achterzijde van de omslag / Huis Clos</figcaption></figure>
In de Biografie van een uitgeverij worden de zestig door Gaberbocchus uitgegeven boeken afzonderlijk beschreven en in facsimile afgedrukt. Ze zijn typografisch, en door de illustraties van Franciszka Themerson, altijd iets bijzonders. Dat geldt ook voor de vormgeving van de Biografie van een uitgeverij zelf. Die is van Piet Gerards. Dat zorgt voor schitterende pagina’s in de geest van de Gaberbochus Press. De boeken zagen er altijd anders uit, maar waren ook meteen te herkennen omdat de titel altijd rood was en de rest van de tekst zwart. Er werden boeken uitgegeven van, afgezien van die van de Themersons zelf, onder meer Bertrand Russell (met wie de Themersons bevriend raakten), Raymond Queneau, Kurt Schwitters, Raoul Hausmann en Stevie Smith, allemaal schrijvers die in de bijna niet bestaande categorie grappig, wijs, meedogenloos, teder en naïef passen.
<div class="info-box-shadow">
<a href="http://www.uitgeverijhuisclos.nl/68.html" target="_blank">Biografie van een uitgeverij. Stefan &amp; Franciszka Themerson &amp; Gaberbocchus</a> door Walter van de Star met bijdragen van Jasia Reichardt en Nick Wadley is uitgegeven door Huis Clos.
160 pagina&#8217;s 
ISBN 978 90 79020 42 3 
€ 22,50
</div>