<div class="lead">
Machiavelli versus Erasmus, Trump versus Obama: de geschiedenis herhaalt zich. Waarom &#8216;irrationele onvrede&#8217; wint van de redelijkheid.
</div>
De Italiaanse politieke denker Machiavelli (1469-1527) dacht vergoelijkend over rücksichtslose heersers. ‘Voor een heerser die zich staande wil houden, is het noodzakelijk onrechtvaardig te kunnen handelen,’ schreef hij. Dat de Borgia’s willekeurig omgingen met deze realistische politiek, dat ze zo maar oorlogen begonnen en mensen onthoofdden, moest voor lief worden genomen. Machiavelli was geen democraat. Bij het geleidelijke ontstaan van de democratie was hij op de achtergrond wel aanwezig, maar meer als stoorzender. Er waren altijd machiavellisten die de democratie omslachtig vonden en niet effectief als je te maken had met schurkachtige heersers. Het aan de democratie gelieerde Erasmiaanse humanisme kwam herhaaldelijk in moeilijkheden tegenover dictators als Mussolini, Hitler en Stalin. Vandaar dat Thomas Mann in 1935 vond dat het weldenkende humanisme ‘militant’ moest durven worden. Menno ter Braak vond dat het Erasmiaanse humanisme en pacifisme wel een injectie van machiavellistische daadkracht kon gebruiken om te voorkomen dat humanisme en democratie onder de voet werden gelopen.
De geschiedenis herhaalt zich. Nu zijn het de ‘weldenkenden’, de Democraten die volgens historicus Eelco Runia niet konden bedenken dat de rücksichtslose populist Trump, de Borgia van nu, aan de macht kon komen. Liegen, verdraaien, haten, schreeuwen: dat zijn hedendaagse geperverteerde machiavellistische manieren waartegen het weldenkende humanisme het heeft moeten afleggen. ‘Sometimes it pays to be a little wild,’ zoals Trump zegt. De Democraten waren te redelijk, te weldenkend, tegenover de van elke redelijkheid gespeende woede en hysterie van Trumps aanhangers. Er vindt volgens Runia een revolutie, een ‘blinde drang tot verandering’, plaats die zich niets meer aantrekt van welke redelijkheid ook.
Het is juist een en al redelijkheid die je tegenkomt in het gesprek dat president Obama voert met de door hem bewonderde schrijfster Marilynne Robinson, opgenomen in haar essaybundel De gegevenheid der dingen. Ze spraken elkaar in september 2015 in Iowa. In het licht van de manier waarop Trump zijn ‘overwinning’ heeft behaald, wordt Robinsons genereuze humanisme (‘de bereidheid om het beste van andere mensen te denken’) op een eervolle manier belachelijk.
<q class="pull-left">In het licht van Trump wordt het genereuze humanisme belachelijk</q>Obama op zijn beurt probeert ‘altijd tot meer optimisme aan te sporen’. Maar wanneer hij het over het wij-zij-denken heeft, duikt er toch enig machiavellistisch realisme op. De daarin heersende irrationele onvrede is een van de twee kanten van wat hij het ‘onvrede-gen’ noemt. Onvrede, door Robinson ‘genereuze rusteloosheid’ genoemd, heeft de Amerikanen altijd aangespoord en tot grootse dingen gebracht. Maar deze gezonde onvrede ontspoort volgens Obama wanneer hij niet door redelijkheid in het gareel wordt gehouden. Dan worden zondebokken gezocht en gevonden. En ja, dan legt het genereuze en weldenkende humanisme van Erasmus en Marilynne Robinson het af.