Essayistische Orpheus
De titel van Ton Lemaires boek De val van Prometheus (2010) draaide er niet omheen: de Griekse god die het vuur gestolen had om voorwerpen te maken waarmee hij de wereld kon veroveren, was gevallen. Zijn drang om de wereld aan zich te onderwerpen, kende geen maat. Hij viel ten prooi aan hybris. Prometheus dacht alleen aan zichzelf en de vooruitgang en hield er geen rekening mee dat hij roofbouw op de aarde pleegde. Door Prometheus werd de wereld uitgewoond.
Die roofbouw betreft niet alleen de aarde. In zijn nieuwe boek Verre velden, met essays over de cultuurgeschiedenis van braakliggend land, korenvelden, het aren lezen, het landschap als geheugen en het kritische denken van Schopenhauer, Marx en Horkheimer, begint Lemaire met een hoofdstuk over Rilke, de dichter die hij een ‘visionair van het nieuwe bewustzijn’ noemt. De prometheïsche ijver heeft in de negentiende en twintigste eeuw niet alleen tot grootscheepse industrialisatie geleid, maar volgens Lemaire ook tot een ‘verzakelijking van de zielen’ waardoor mensen alles gingen beschouwen als dingen waarmee ze konden doen wat ze wilden. Ze gingen er ‘instrumenteel’ mee om. Ze lieten de dingen (zoals de natuur) niet in hun waarde.
In de geest van de romantici brak Rilke met het instrumentele en riep met zijn gedicht ‘Gedenk de dingen!’ op tot een andere verhouding. Het nieuwe bewustzijn van Rilke ging de dingen als net zo bezield beschouwen als het innerlijk van mensen. Zo van binnen, zo van buiten. Ook de aarde kun je dan op zijn ziel trappen.
Dat doet Lemaire dan ook niet. Integendeel. Als een essayistische Orpheus die het levenloze bezielt, schrijft hij een lang hoofdstuk over de roos als voorbeeld van een bloem die tot verwondering kan leiden over het bestaan. Een roos bloeit en is zichzelf genoeg, niemand hoeft hem te helpen en hij is nog griezelig mooi ook: ‘De roos heeft geen waarom’, zoals een oude dichter schreef. Op dezelfde manier schrijft Lemaire over de functie en betekenis van braakliggend land, en over de betekenis van korenvelden bij Van Ruysdael en Van Gogh. Het aren lezen (‘het erfrecht van de armen’) op de schilderijen van Jean-François Millet en Jules Breton krijgt van hem een heuse geschiedenis.
Met deze aandacht voor het schijnbaar on-aanzienlijke in de cultuur is Lemaire de dingen in de geest van Rilke aan het ‘gedenken’. Dat is zijn zorgzame kant. Maar hij heeft ook een uitgesproken, onwrikbare kritische instelling ten opzichte van wat hij noemt de ‘gerationaliseerde irrationaliteit’ van het kapitalisme, de techniek, de industrialisatie en het instrumentele denken in het algemeen. Hij maakt zich geen illusies. Het kritische bewustzijn is volgens Lemaire helemaal weggeëbd na de jaren zeventig. Het positivisme is triomfantelijk teruggekeerd, tegelijk met de opkomst van het neoliberalisme en de algemene verrechtsing.
Wanneer hij het over de kritische zin van Max Horkheimer heeft en over diens ‘lucide pessimisme’, dan heeft hij het ook over zichzelf. Lemaire schrijft zijn essays over de verkeerde ‘betovering’ die het kapitalisme teweegbrengt met gevoel voor tragiek. Hij heeft een open heldere stijl waarin hij zowel eenvoudig als diepgravend kan schrijven. Lemaire is een essayistische Orpheus die zijn essays als gedichten de wereld in stuurt.
Carel Peeters’ literaire kroniek verschijnt maandag en vrijdag om 15.00 uur op www.vn.nl/boeken

Gerelateerd